«Սուէզի Ջրանցքը» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Եգիպոսի մէջ բուռն պայքար կ՛ընթանար երկու խումբերու միջեւ։ Առաջինը այն յետադիմական աւատատէրերն էին, որոնք կ՛ուզէին պահպանել կապը Թուրքիոյ հետ։ Անոնք Անգլիոյ կողմնակից էին, որոնց ազդեցութիւնը Կ․ Պոլսոյ վրայ կը գերակշռէր։ Յաջորդը առեւտրականներն ու ազատատիրական ֆեոդալներն էին։ Անոնք բարեկարգումի կողմնակից էին եւ կը հաւակնէին Ֆրանսայի։ Այս պայքարը կ՛արտացոլայ Իպրահիմ փաշայի 1848-1848 եւ Աբբաս փաշայի 1848-1854 գործունէութեան մէջ։ Երկրի փաստացի կառավարիչը Իպրահիմն էր։ Մուհամմատ Ալին այդ ատեն տարեց էր եւ իր պարտականութիւնները յանձնած էր անոր։ Իպրահիմ մեծ տեղ կու տար Եգիպտոսի տնտեսական զարգացման, կը փորձէր բարելաւել Եգիպտոսի պետական Վարչակարգի գործունէութիւնը, որ կաշարակեր էր , վերականգնել տնտեսութիւնը։ Ան կը ստեղծէ մշտական պետական պիւտճէ մը։ 842 -ին կ՛ընդարձակուին հողատէրերուն իրաւունքները։ 1848 -ին ան պաշտօնապէս կը դառնայ Եգիպտոսի կառավարիչ, սակայն 3 ամիս ետք կը մահանայ։▼

Իպրահիմի կը փոխարինէ Մուհամմատ Ալիի թոռը՝ Աբբաս փաշան, որ իր հօր հակապատկերն էր 1849-1854։ Ան նպատակադրած էր հիմնովին արմատախիլ ընել բարեկարգումներու արդիւնքները։ Ան կը լուծանէ Ալիի կողմից կառուցուած գործարանները, կը փակէ դպրոցները, կը նուազէցնէ բանակին թիւը։ Եթէ Մուհամմատ Ալիի օրով բանակը կը ստանար ազգային բնոյթ, ապա ան բանակը կ՛անձնականացնէ։ Աբբաս փաշա միշտ կ՛ընդգծէ իր սերումը Օսմանեան կայսրութեան թրքական իշխանութիւններէն։ Ան կ՛ատէր արեւմտեան մշակոյթը եւ եւրոպացիները, բայց եւ այնպէս ան կը կատարէր անգլիացիներու հրամանները։ 1851 -ին ան անգլիացիներուն իրաւունք կու տայ կառուցելու Սուեզի երկաթուղին, որ մեծ նշանակութիւն ունէր Անգլիան Հնդկաստանի հետ կապելու համար։ Սուեզի ջրանցքը դեռ փորուած չէր, բայց արդեն Ժ թ դարու սկիզբը անգլիացիները կը փորձէին փոխարինել Ափրիկէի շուրջ երկար ճանապարհը Եգիպտոսի միջոցով աւելի կարճ ճանապարհով։ Ֆրանսական դրամատէրները, որոնք Մուհամմատ Ալիի եւ Իպրահիմի կառավարման շրջանին որոշիչ դեր ունէին այժմ հետին ծրագիր մը մշակեցին։ Սակայն անոր չյանձնուեցան եւ ի հակադրութիւն անգլիացիներու երկաթուղիի ծրագիրին կ՛առաջարկեն ջրանցքին կառուցման ծրագիրե, որ կը կապէր Միջերկրական ծովը Կարմիր ծովուն։▼

[[Պատկեր:Suez Canal drawing 1881.jpg|մինի|Սուեզի ջրանցքը]]▼

Դեռեւս 19-րդ դարի սկզիբը Նապոլեոն Պոնաբարդը հրամայեց իր ճարտարագէտնէրէն մեկուն մշակել ջրանցքի կառուցման նախագիծը։ Հետագային Մուհամմատ Ալին եւ Անգլիայ կը խոջնդոտեն ֆրանսիացիներու բոլոր փորձերը ջրանցքի կառուցման հետ կապուած։ Մուհամմադ Ալի կը գիտակցէր, որ ջրանցքը մեծ նշանակութիւն ունի, եւ կը հրապուրէ եւրոպական տերութիւններ ինչպէս նաեւ Եգիպտոսը կը դառնար նուաճողական ծրագիրներու առարկայ։ Իսկ Անգլիայ դէմ էր այդ ծրագիրին մինչեւ այն պահը, երբ Եգիպտոսի մէջ կը տիրէր ֆրանսական ազդեցութիւնը, մինչեւ Սուեզ, որ Հնդկաստան տանող բանալին էր, կը գտնուէր օտար ձեռքերու մէջ։▼

ԺԹ դարու 50-ականներու ծրագիրը զարգացաւ շնորհիւ ֆրանսացի դիվանագէտ Ֆերդինան դե Լեսսեպսի կողմից։ Ծրագրի դեմ էին Անգլիան եւ Աբբաս փաշան։ Երկրի տնտեսական պահանջները կը ստիպէին, որ Աբբասը գահնըկեց ըլլայ։ Ան ասպանուեցաւ եւ 1854-ին անոր փոխարինեց Մուհամմատ Ալիի որդին Սաիդ փաշան 1854-1863 ։ Ան արեւմտամետ էր եւ Լեսսեպսին Գոնցեսիաին կ՚ու տայ ջրանցքը կառուցելու գործը։ Այս քայլը կ՚արագացնէ Եգիպտոսի կախեալ ըլլալը եւրոպական երկրներու եւ կ՚արագացնէ գաղութացումը։ 1855-ին նոր ուսումնասիրութիւններ կը կատարուին եւ 1859-ի Ապրիլին կը սկսի կառուցումը։ 25-40 հազար գիւղացիներ կը մասնակցին կառուցմանը։ Անոնց տաժանակիր աշխատանքը կը զզուեցնէ ֆրանսիացիներուն, որմէ կ՚օգտուի Անգլիան եւմեծ պայքար կը ստեղծէ Ֆրանսայի հետ ջրանցքի կառուցման համար։▼

Սաիտ փաշան չ՚ապրիր մինչեւ ջրանցքի կառուցման աւարտը, անոր կը փոխարիէ Իսմայիլ փաշան 1863-1879-ին, որ արեւմտամետ էր, դեմ չէր ջրանցքի կառուցման եւ կը ձգտէր Եգիպտոսը դարձնել Եւրոպայի մէկ մաս մը։ Սակայն ան 1863 ին հրովարտակ կը հռչակէ շինարարութեան ժամանակ ստիպողական աշխատանքներու արգիլման համար։ Այս գործողութիւնը կը պաշտպանէ Բարձր Դռան կողմէն, որ մէջքին կը կանգնիԱնգլիան։ Սրանից Լեսսեպսը մեծ տնտեսական հարուած կը ստանայ։ Սակայն Իսմայիլը ոչ միայն չկրնար վերացնել ֆելահների հարկաի աշխատանքը, այլ նաեւ կը պարտաւորէ վճարել 84մլն ֆրանկ Սուեզի ընկերութեան, որպէս վնասի հատուցում։ Աշխատանքները կ՚աւարտին 1869 -ին եւ նոյն տարուայ նոյեմբերի 17-ին տեղի կ՚ունենայ ջրանցքի պաշտոնական բացումը։ Իսմաիլի հրամանով Ջուզեպպե Վերտի կը գրէ «Աիդա» օպերան։ Եգիպտոս Ջրանցքի կառուցուման համար կը ծախսէ 400 միլիոն ֆրանկ։▼

=== Եգիպտոսի տնտեսական խնդիրները եւ Սուեզի ջրանցքի կորուստը ===▼

Սուեզի ջրանցքը ({{lang-ar| قناة السويس‎}}), այսպիսու, կը կառուցուի 1869 -ին։ Ջրանցքի կառուցման հետ կաուած ահռելի ծախսերը կը ստիպեն եգիպտական իշխանութիւններուն դիմել օտար երկրներու տնտեսական օգնութեան։ Ատոր սկիզբը կը դնէ Սաիդ փաշան 1854-1863։ Ան չունէր առանց Բարձր Դռան գիտութեան պայմանագիր կնքելու իրաւունք։ Ասոր հանդերձ, ան կը դիմէ այդ քայլին, որուն հետեւանքով իր մահէն ետք Եգիպտոս կ՚ունենայ 6 միլիոն ֆունտ արտաքին պարտք։ Այս գործին մէջ իր խոշոր ներդրումը կ՚ունենայ Գերման Օպենգեյմը, որ կը համագործակցէր Միացյալ Թագաւորութիւն եւ բրիտանական իշխանութիւններու հետ եւ կը ծառայէր անոնց շահերուն։ 1862 -ին անոր միջնորդութեամբ Սաիդ կը վերցնէ առաջին եգիպտական պետական պարտքը, եւ իսկ յետոյ՝տարուէ տարի պարտքի չափը կը մեծանար։ Հատկանշական է, որ նոր պարտք վերցնելով Եգիպտոս կը փակէնախորդ պարտքը։ 1865 -ին Իսմայիլ փաշա 1863-1879 կրկին պարտք կը վերցնէ Անգլեական-եգիպտական դրամատունէն։ Ատիկա կ՚օգտագործուի շաքարի գործարաններու կառուցման համար։▼

Այսպիսով, 11 տարուայ ընթացքին Եգիպտոս կը կուտակէ 68 միլիոն ֆունտ պարտք, ամբողջը Անգլիայէն, եւ 1876 -ին կը կազմուի 94 միլիոն ֆունտ։ Ատոր մէկ մասը Իսմայիլը կը վատնէ սեփական կարիքներու վրայ, միւս մասը՝ գործարա ներու, երկաթուղի-երկաթգիծերու, կամուրջներու, նաւահանգիստներու կառուցման վրայ, որուն մեծագոյն մասը կը վատդառացուի արտասահմանի ճարտարագէտներուն եւ շինարարական ընկերութիւններուն վճարելով։ Օրինակ՝ Ալեքսանտրիայի նաւահանգիստը կառուցելու համար եգիպտական դրամատունէն եւրոպական շինարարական ընկերութեանը կը վճարուի 2.5 միլիոն ֆունտ ստերլինկ 1.5 ի փոխարեն։ Միւս կողմէն գրեթէ 22 միլիոն ֆունտ կ՚իւրացուի դրամատուներու կողմէ՝ փոխարժեքի տատանումներու պատճառաբանութեամբ։ Այսպիսով, պարտքի մեծ մասը կ՚առաջացուի եւրոպական դրամատուներու տնտեսական մեքենաներու միջոցով։ 1875-ի վերջը, որպեսզի մարի հերթական պարտքը, Իսմայիլը կ՚որոշէ վաճառել Եգիպտոսին պատկանող Սուեզի ջրանցքի գործերը։▼

Բրիտանական կառավարութիւնը տեղեակ չպահելով՝ վարչապետ Դիզրաելին իր ընկեր Ռոտշիլդից 4 միլիոն ֆունտ պարտք վերցնելովկը գնէ Սուեզի ջրանցքը։ Գործարքը տեղի կ՚ունենայ 1875 թուականի նոյեմբերի 25-ին։ 176 հազար գործ կ՚անցնի բրիտանական կառավարութեան ենթակայութեան ներքեւ։ Կը Ստացուի , որ ջրանցքը, որուն պատճառով Եգիպտոսը խրուած էր 300 մլնի հասնող պարտքի մէջ, որուն կառուցման համար ծախսուած էր 16 մլն. Ֆունտ, կը վճառուի ընդամենը 4 մլնով։ 1910 -ին արդեն բաժնետոմսերի գինը կը հասնի 35 միլիոնի։ Գործարքն ուներ նաեւ Քաղաքականութիւն-քաղաքական կողմ։ Անգլիան, ինչպես հայտնի է, 19-րդ դարու ընթացքին կը ձգտի իրեն ենթարկել Եգիպտոսը եւ անոր կը հանդիպի Ֆրանսայի ուժեղ դիմադրութեանը։ Իսմայիլի այս խօսքերը ''«ջրանցքը կը մնայ Եգիպտոսի, ոչ թէ Եգիպտոսը՝ ջրանցքին»'' իրենց չեն արդարացրեն։ Ջրանցքի բաժնետոմսերու մեծ մասը՝ 55 %ը կը պատկանէր Ֆրանսային, սակայն տարբեր բաժնետերերու։ Իսկ մնացյալ 45 %-ը ամբողջութեամբ բրիտանական կառավարութեանն էր։ Եւ անոր առաջին քայլը կը դառնայ Անգլիայի կողմէ Եգիպտոսի գրաւման համար։▼