«Սուր (քաղաք)» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Հին ժամանակներուն, Սուր կղզին ամրոցներով լաւապէս կը շրջապատուէր եւ Ուշու հողն ալ քաղաքէ մը աւելի կը նմանէր զանազան արուարձաններու ու կը գործածուէր իբրեւ ջուրի եւ տախտակի հարթակ կղզիին:<ref>[http://encyclopedia.jrank.org/TUM_VAN/TYRE_Phoen_and_Hebr_rock_Assyr_.html 'Tyre' from Encyclopædia Britannica 11th ed.]</ref> Յովսէփուս կ'արձանագրէ, որ այս երկու քաղաքներուքաղաքներուն բնակիչները ատեն-ատեներբեմն կը կռուէին, սակայն ընդհանրապէս միշտ իրարու կողքին կը կանգնէին, որովհետեւ կ'օգտուէին կղզիին հարստութենէնհարստութիւններէն, որորոնք կու գայգային նաւահանգիստէն, եւբնական բուն հողի տախտակէնփայտէն, ջուրէն եւ այրելու հողերէնհողէն:

Ըստ Հերոտոթոսի, ՍուրըՍուր կը հիմնուի մօտաւորապէս մՔ.թ.աԱ. 2750-ին՝ բուն հողինցամաքին վրայ, իբրեւ պատուած քաղաք:<ref name="Bement 47">{{cite book|last=Bement|first=R B|title=Tyre; the history of Phoenicia, Palestine and Syria, and the final captivity of Israel and Judah by the Assyrians|publisher=Ulan Press|asin=B009WP2MR8|page=47}}</ref> Սուր անունը յուշարձաններու վրայ կը սկսի յիշուիլ մ.թՔ.աԱ. 1300-էն ի վեր:

Կան 10 նամակներ մՔ.թ.աԱ. 1350-էն քաղաքապետին՝հասած են 10 նամակներ, քաղաքապետ Ապիմիլքուին կողմէ՝ ուղղուած Աքենաթենի: Նամակներուն նիւթը ընդհանրապէս ջուրին, տախտակինփայտին, Հապիրուի քաղաքը գրաւելնգրաւելուն ու կղզիին վրայ անոր ազդեցութեան մասին են:<ref name="Bement 47"/>

Սուր կը դառնայ [[Փիւնիկէ]]<nowiki/>ի ամէնէն զօրաւոր քաղաքներէն մէկը: Իր թագաւորներէն մէկը՝ Տէր Իթոպալ Ա.-ը կը կառավարէ Փիւնիկէ մըՓիւնիկէն, որ կը տարածուէր Պէյրութէն մինչեւ Պէյրութ[[Կիպրոս|Կիպրոսի]] եւ Կիպրոսէնորոշ մասեր: Քարթեճը[[Թունուզ|Թունիսի]] մէջ [[Քարթաժ քաղաք|Քարթաժ քաղաքը]] կը հիմնուի մ.թՔ.աԱ. 814-ին՝ Փիկմալիոնի[[Փիկմալիոն]]<nowiki/>ի իշխանութեան օրերուն: Փիւնիկէի մասին որեւէ մէկ բան օտարներուն կողմէ կը սկսի կոչուելուկոչուիլ ''Սիտոնիա'' կամ ''Թիրիա'': Փիւնիկեցիներն ու քանանացիները կը կոչուէին ''սիտոնցիներ'' կամ ''թիրցիներ'', երբ փիւնիկեան քաղաքները յաջորդաբար կը սկսին հռչակ ստանալ:

ՍուրըՍուր նշանաւոր էր իր իւրայատուկ եւ թանկարժէք մանիշակագոյն ներկով, որ կ'արտադրուէր միւրէքս ձուկէն: Այս գոյնը կը կոչուէր սուրեան մանիշակագոյն: Այս գոյնը կը պահուէրվերապահուէր թագաւորական կամ ազնուական ընտանիքներուընտանիքներուն համար:<ref>Bariaa Mourad. ''"Du Patrimoine à la Muséologie : Conception d'un musée sur le site archéologique de Tyr",''(Thesis); Museum National d'Histoire Naturelle (MNHN), Study realised in cooperation with the Unesco, Secteur de la Culture, Division du Patrimoine Culturel, Paris, 1998</ref>

Սուրէն փիւնիկեցիներ կը հաստատուին [[Մեմֆիս]]<nowiki/>ի մէջ՝ [[Հեփեստոսի Տաճար|Հեփեստոսի տաճար]]<nowiki/>իին հարաւը գտնուող Սուրի բանակատեղիբանակատեղին:<ref>{{cite book|last=[[Herodotus]]|title=The Histories|publisher=Oxford World's Classics|isbn=9780199535668|page=137}}</ref>

Սուրի վրայ [[Եգիպտոս]]<nowiki/>էն յաճախ կը յարձակէր Սուրի վրայ [[Ասորեստան|ասորի]] թագաւոր Շալմանեսեր Ե., որ 5 տարիէտարի օգնութիւնցամաքի կըփիւնիկեցիներէն ստանարօգնութիւն բունստանալէ հողի փիւնիկեցիներէնետք, կը պաշարէ Սուրը: ՄՔ.թ.աԱ. 586-էն մինչեւ մՔ.թ.աԱ. 573 քաղաքը կը պաշարուի [[Բաբելոն]]<nowiki/>ի [[Նաբուգոթոնոսոր Գ.]]-ի կողմէ, մինչեւ որ հարկ վճարելու համաձայնութեանհամաձայնութիւնմը կը գոյացուիկնքուի փիւնեկեցիներունփիւնիկեցիներուն եւ Բաբելոնի միջեւ:<ref>{{cite book|last=Bement|first=R B|title=Tyre; the history of Phoenicia, Palestine and Syria, and the final captivity of Israel and Judah by the Assyrians|publisher=Ulan Press|asin=B009WP2MR8|page=48}}</ref>

[[File:A naval action during the siege of Tyre by Andre Castaigne (1898-1899).jpg|right|thumb|Նաւային շարժում Սուրի պաշարման ժամանակատեն (մՔ.թ.աԱ. 332): Գծուած է Անտրէ Քասթանիէի կողմէ, 1888–89]]

ՄՔ.թ.աԱ. 539-ինէն մինչեւ մՔ.թ.աԱ. 332, ՍուրըՍուր կը մնայ [[Մեծն Կիւրոս]]<nowiki/>ի հիմնած [[Աքեմենեան Պետութիւն|աքեմենեան կայսրութեան]] իշխանութեան տակ:<ref name="JSTOR">{{cite web|url=https://www.jstor.org/discover/10.2307/3209545?uid=3738736&uid=2460338175&uid=2460337855&uid=2&uid=4&uid=83&uid=63&sid=21104492085901|title=Tyre in the early Persian period (539-486 B.C)|accessdate=9 November 2014}}</ref>

Այնուհետեւ, պարսիկները [[Փիւնիկէ|Փիւնիկ]]<nowiki/>էն կը բաժնեն 4 վասալական թագաւորութիւններու՝ [[Սայտա]]<nowiki/>յի, Սուրի, Արուատի եւ [[Պիպլոս]]<nowiki/>ի: Անոնք կը սկսին ծաղկելուծաղկիլ ու զարգանալուզարգանալ պարսիկ թագաւորներու նաւատորմնաւատորմեր շինելով: ԱսկէԱնկէ ետք, փիւնիկեան ազդեցութիւնը հետզհետէ նուազիլ կը սկսի տկարանալ :

ՄՔ.թ.աԱ. 332-ին, [[Մեծն Ալեքսանտր|Մեծն Աղեքսանտր]] կը գրաւէ Սուրը:<ref name="JSTOR"/> Մ.թՔ.աԱ. 315-ին, ԱլեքսանտրիԱղեքսանտրի նախկին հրամանատար Անթիկոնուս Ա. կը պաշարէ Սուրը՝<ref name="315 B.C. – events and references">[http://www.attalus.org/bc4/year315.html#20 315 B.C. – events and references]</ref> զայն գրաւելով տարի մը ետք:<ref>[http://www.attalus.org/bc4/year314.html#16 314 B.C. – events and references]</ref>

ՄՔ.թ.աԱ. 126-ին, Սուր իր անկախութիւնը կը ստանայ [[ՍելեւկեաններուՍելեւկեան Կայսրութիւնկայսրութիւն|Սելեւկեաններու կայսրութեն]]<nowiki/>էն:<ref>[http://www.attalus.org/bc2/year126.html#9 126 B.C. – events and references]</ref>

ՄՔ.թ.աԱ. 64-ին, երբ Սուր կը դառնայ հռոմէական նահանգ մը, կը պահէ իր անկախ վիճակը՝ իբրեւ դաշնակից նահանգ ({{lang-la|civitas foederata}}):<ref>E. G. Hardy, Roman Laws and Charters, New Jersey 2005, p.95</ref><ref>[http://www.attalus.org/bc1/year64.html#31 64 B.C. – events and references]</ref> Սուր կը շարունակէ մնալ առեւտրական կարեւոր կեդրոն մինչեւմը, նոյնիսկ Քրիստոսի ծնունդէն ետք: Հռոմէական ժամանակաշրջանին, Սուրի ժողովուրդը կը սկսի հաստատուիլ մերձակայ շրջաններուշրջաններուն մէջ, ինչպէս՝ ՔետեշիՔետէշի,<ref>Josephus, ''Wars of the Jews'' (ii.xviii.§1; iv.ii.§3)</ref> Քըրմոլ լերան<ref>Josephus, Wars of the Jews'' (iii.iii.§1)</ref> եւ հիւսիսային Պուքիայի մէջ:<ref>Josephus, ''De Bello Judaico'' (Wars of the Jews III, 35 (''Wars of the Jews'' [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0148%3Abook%3D3%3Awhiston+chapter%3D3%3Awhiston+section%3D1 3.3.1])</ref>

[[Աստուածաշունչ]]<nowiki/>ի [[Նոր Կտակարան]]<nowiki/>ին մէջ կը նշուի, որ [[Յիսուս Քրիստոս]] այցելած է Սուր ու [[Սայտա]] եւ բժշկած է ոչ-հրեայ մը: (Մատթէոս 15:21, Մարկոս 7:24) Այս շրջաններէն շատ մարդիկշատեր կու գային իր քարոզները լսելու: (Մարկոս 3:8, Ղուկասի աւետարան 6:17, Մատթէոս 11:21-23) ՍուրբՍ. Ստեփանոսէն ետք կը հիմնուի միութիւն մը: Իր երրորդ քարոզչական արշաւանքէն ետք, Պօղոս առաքեալ իր մարգարէներուն հետ այնտեղհոն ժամանակ կ'անցընէ: Ըստ [[Լիոն]]<nowiki/>ի Երանիոսի «Կնոսիս կոչուածին յայտնաբերութեան եւ շրջման», Սիմոն Մակոսի աղջիկ ընկերակիցը եկած է այստեղէնհոնկէ:

Նշանաւոր Հատրիանի կամարը եւ շրջանի լաւագոյն ձիարշաւարանները կը կառուցուին [[Հռոմէական Կայսրութիւն|Հռոմէական կայսրութեան]] ժամանակընթացքին:<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=kilb7bDgSSA Video showing the Roman hippodrome of Tyre]</ref>

Սուրի ապստամբութեան ժամանակընթացքին (996-998), ժողովուրդը կ'ապստամբի ֆաթիմական իշխանութեան դէմ՝ գլխաւորութեամբ Ալլաքա անունով նաւավարի մը, սակայն անոնք ճնշման կ'ենթարկուին Մայիս 998-ին: 1086-ին, շրջանը կ'անցնի [[Սելճուքեան Կայսրութիւն|սելճուքներ]]<nowiki/>ու ձեռքը, որմէ ետք՝ 1089-ին, Սուր կ'անցնի ֆաթիմականներու տիրապետութեան տակ:

1111-ի առաջին պաշարման ձախողութենէն ետք, Խաչակիրներու առաջին խումբը կ'արշաւէ Սուրի վրայէն [[7 Յուլիս]] 1124-ին ու կը դառնայ [[Երուսաղէմի Թագաւորութիւն|Երուսաղէմի թագաւորութեան]] կարեւորագոյն քաղաքներէն մէկը: Անիկա թագաւորական կալուած կը դառնայ, հակառակ անոր, որ անիկա [[Իտալիա|Իտալիոյ]] վաճառական քաղաքներուքաղաքներուն հետ առեւտուր կ'ընէր:

1187-ի Հաթթինի պատերազմի խաչակրական պարտութեան եւ [[Անգլիա|Անգլիոյ]] Ռիչարտ Ա.-ի Աքրան գրաւելէգրաւելէն ետք (12 Յուլիս 1191), թագաւորական աթոռը կը փոխադրուի [[Աքրա]], բայց թագադրութիւնները տեղի կ'ունենայինունենան Սուրի մէջ։ ԺԳ. դարուն, Սուր կը բաժնուի թագաւորական կալուածէն:

1291-ին, Սուր կը գրաւուի [[Մեմլուքներու Սուլթանութիւն|մեմլուքներ]]<nowiki/>ուուն կողմէ:

1516-17-ին օսմանցիները կը գրաւեն Սուրը մինչեւ [[Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ|Համաշխարհային Ա. Պատերազմ]]:

Ներկայի Սուրը կը ծածկէ բուն կղզիիկղզին ու բունեւ ցամաքը միացնող ճամբուն մեծ մասը: Դարերու ընթացքին տեղի ունեցած ցեխի նուազումին պատճառով, այս միացնող ճամբան բաւական կը լայննայ: Կղզիին այն բաժինը, որ այսօր չի գտնուիր Սուրի սահմաններուն մէջ, իր ունեցած հնութիւններուն պատճառով է:

Պաղեստինեան Ազատագրութեան Կազմակերպութեան կատարած յարձակումներէյարձակումներէն եւ վրէժխնդրութիւններէվրէժխնդրութիւններէն ետք, ինչպէս՝ [[Իսրայէլ]]<nowiki/>ի դեսպան Արկովի մահափորձը, 1978-ի [[Լիբանան|Հարաւային Լիբանան]]<nowiki/>ի պատերազմով Իսրայէլ կը գրաւէ շրջանը, ինչ որ պատճառ կը դառնայ Սուրի ահաւոր աւերման: Սուր դարձեալ կը վնասուի Իսրայէլի եւ Պաղեստինեան Ազատագրութեան Կազմակերպութեան միջեւ տեղի ունեցած 1982-ի լիբանանեան պատերազմի ժամանակընթացքին: Քաղաքը կ'օգտագործուի իբրեւ Պաղեստինեան Ազատագրութեան Կազմակերպութեան զինուորական կայան եւ կը կործանուի իսրայէլական հրետանիով:<ref>The toll of three cities, ''The Economist'' June 19, 1982. p. 26.</ref> 1982-ի պատերազմէն ետք, Սուր կը դառնայ իսրայէլական զօրակայան: 1982-ի վերջաւորութեան եւ Նոյեմբեր 1983-ին, իսրայէլցիներու ապաստանած շէնքեր կը կործանուին ռմբակոծումով, ինչ որ պատճառ կը դառնայ բազմաթիւ կեանքի կորուստներու երկու կողմերէն. այս մէկը Իսրայէլի կողմէ կը ճանչցուի իբրեւ Սուրի առաջին եւ երկրորդ աղէտներ: 1983-ի Պէյրութի [[ԱՄՆ]]-ի զինուորներու եւ [[ֆրանսա]]կան ջոկատի զօրանոցներու ռմբակոծումէն 10 օր ետք, բեռնատար ինքնաշարժով մը անձնասպանական գործողութիւն մը տեղի կ'ունենայ: [[Իսրայէլ]] եւ [[ԱՄՆ]] կը մեղադրեն [[Իրան]]<nowiki/>ն ու [[Հըզպ Ալլահ|Հըզպալլա]]<nowiki/>ն, բայց անոնք կը հերքեն իրենց միջամտութիւնը այս գործողութիւններուն հետ:

2006-ի Իսրայէլի Լիբանանի գրաւման ժամանակատեն, քաղաքին շրջակայքը գտնուող բազմաթիւ անբնակելի վայրեր կ'օգտագործուին իբրեւ հրասանդի արձակման կեդրոններ:<ref>Butcher, Tim. [http://www.smh.com.au/news/world/rebels-were-ready-for-attacks/2006/07/26/1153816254833.html Rebels were ready for attacks]. ''Sydney Morning Herald'' 27 July 2006.</ref> Բազմաթիւ վայրերու կողքին, նուազագոյնը մէկ գիւղ կը ռմբակոծուի Իսրայէլի կողմէ՝ պատճառելով քաղաքացիներու մահ եւ Սուրի մէջ սնունդի պակաս:<ref>Engel, Richard. [http://msnbc.msn.com/id/14030075/ Desperation descends on Tyre, Lebanon.] ''MSNBC'' 25 July 2006.</ref>

Սուրի ծովեզերքի բնութեան պահպանումը կը կազմէ 380 հեքտար տարածք եւ կը բաժնուի երեք մասերու՝ զբօսաշրջականզբօսաշրջութեան մաս, որ կ'ընդգրկէ հանրային ծովափները, հին քաղաքն ու շուկան եւ հին նաւահանգիստը, հողագործական մաս եւ հնագիտական մաս: Այս երեք հիմնական մասերուն վրայ կ'աւելնայ պահպանողական մասը, որ կ'ընդգրկէ [[Փիւնիկէ|փիւնիկեան]] Ռաս Ըլ-Էյնի աղբիւրները: Իր բազմատեսակ բուսականութեան եւ անասնային կեանքին պատճառով, պահպանութեան վայրը կը կոչուի Ռամսար: Անիկա կարեւոր ածելութուխսի վայր մըն է գաղթող թռչուններու եւ վտանգուած Լոճըրհետ ու կանաչ ծովային կրեաներուն համար: Անիկա նաեւ ապաստան է արաբական ողնահարովողնայարով մուկին եւ այլ կարեւոր էակներու:<ref>{{cite web|title=Protecting marine biodiversity in Lebanon|url=https://www.iucn.org/about/union/secretariat/offices/iucnmed/iucn_med_programme/?9741/Protecting-marine-biodiversity-in-Lebanon|publisher=[[International Union for Conservation of Nature|International Union for Conservation of Nature (IUCN)]]|date=2 May 2012|access-date=17 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140811180131/http://www.iucn.org/about/union/secretariat/offices/iucnmed/iucn_med_programme/?9741%2FProtecting-marine-biodiversity-in-Lebanon|archive-date=11 August 2014|dead-url=yes|df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite web|author1=Hany El Shaer |author2=Ms. Lara Samaha |author3=Ghassan Jaradi |title=Lebanon’s Marine Protected Area Strategy|url=https://portals.iucn.org/library/efiles/documents/2012-081.pdf|publisher=Lebanese Ministry of Environment|date=Dec 2012}}</ref>

}}</ref> 2011-էն ի վեր կայ պողոտայ մը կառուցելու ծրագիրը հնագիտական օրէն զգայուն տարածքներու վրայ։ Փոքրածաւալ աշխարհաբնագիտական քննաչափութիւն մը տարածքին մէջ ի յայտ կը բերէ հնագիտական մնացորդներ: Շրջանները չեն հարցաքննուածհետազօտուած: Հակառակ ճամբուն կառուցման վայրի փոփոխութեան, ճշգրիտ սահմաններու բացակայութիւնը ձախողութեան հակամիտ կը դարձնէմատնէ պահպանութեան գործընթացը:<ref name="icomos118">Toubekis, Georgios (2010). "Lebanon: Tyre (Sour)". In Christoph Machat, Michael Petzet and John Ziesemer (Eds.), {{cite web |url=http://www.international.icomos.org/risk/world_report/2008-2010/H@R_2008-2010_final.pdf |title=Heritage at Risk: ICOMOS World Report 2008-2010 on Monuments and Sites in Danger }}. Berlin: hendrik Bäßler verlag, 2010, pg. 118.</ref>

2006-իին Լիբանանի կռիւներըպատերազմը հնութիւնները ենթակայ կը դարձնեն վտանգի կ'ենթարկէ, ինչ որ [[ՄիաւորուածՄիացեալ Ազգերու Կազմակերպութիւն|ՄիաւորուածՄիացեալ Ազգերու Կազմակերպութեան]] գործավար պատասխանատուն կը մղէ, որ մշակութային ահազանգ հնչեցնէ:<ref>{{cite news|url=http://whc.unesco.org/en/news/276|title=UNESCO Director-General Launches "Heritage Alert" for the Middle East|publisher=UNESCO World Heritage Centre|author1=Koïchiro Matsuura |author2=The Director-General of UNESCO |date=August 11, 2006}}</ref> ԿռիւներուՊատերազմի աւարտէն ետք՝ Սեպտեմբեր 2006-ին, պահպանութեան մասնագէտներ կ'այցելեն Լիբանան եւ հնութեան վրայ վտանգներ չեն նկատեր: Բայց, ռմբակոծումները կը վնասեն Սուրի գերեզմանատան քարայրներէն մէկուն մէջ գտնուող որմնանկարներունորմնանկարները: Կը յիշուին նաեւ վայրի վատթարացման մասին, ինչպէս պահպանութեան գործընթացին պակասը, անձրեւի ջուրի անկարգաւորութեան պատճառով շինութեան կործանում եւ փափուկ քառերու կործանում:<ref name="icomos118"/>

Սուրի բնակչութեան մեծամասնութիւնը շիա [[իսլամութիւն|իսլամ]] է: Ունի նաեւ քրիստոնեայ բնակչութիւն: Սուրի մէջ նաեւ կը բնակին նաեւ 60,000 պաղեստինցի Սիւննի գաղթականներ: 2010-ին, քրիստոնեաները կը կազմէինկազմեն Սուրի բնակչութեան 10 առ հարիւրը:<ref>http://www.asianews.it/news-en/Bishop-of-Tyre:-Christians-in-Lebanon-have-become-a-minority-in-their-country-17638.html</ref>