«Սիւնիքի Ազատագրական Պայքար (1722-1730)» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''Սիւնիքի ազատագրական պայքար''', 1722-1730-ններուն սկսած ազատագրական շարժում, պատմական [[Սիւնիք (նահանգ)|Սիւնիք]] նահանգի բնակչութեան մասնակցութեամբ։ Այս պայգարի նպատակն էր կասեցնել թրքական յարձակումը դէպի Արեւելեան Հայաստան, երկրամասի վրայ մնացած օտար զօրքերը հեռացնել ու ազատագրել զայն։ Ժամանակագրական հերթականութեամբ հաւասարած է [[Արցախի Ազատագրական Պայքար (1724-1731)|Արցախի ազատագրական պայքարին]] (1724-1731)<ref>{{գիրք|հեղինակ = Ժամկոչյան Հ.Գ. ևեւ ուրիշներ |մաս = |վերնագիր = Հայ ժողովրդի պատմություն սկզբից մինչևմինչեւ 18-րդ դարի վերջ |բնօրինակ = |հղում = http://www.youblisher.com/p/353935-Jamkochyan/|հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[ԵրևանԵրեւան]] |հրատարակչություն = |թվական = 1975|հատոր = |էջերի թիվ = 785 |մեջբերվող էջեր = 683-686|սերիա = |isbn = |տպաքանակ = }}</ref>:

Այդ շրջանին, Արեւելեան Հայաստանի մէջ կ՛իշխէին [[Բագրատունիներ]]էն, [[Սիւնիներ]]էն ու [[Առանշահիկներ]]էն սերող ազնուական տոհմերու ներկայացուցիչները, որոնցմէ են՝ [[Հասան-Ճալալեաններ]]ու, [[Դոփեաններ]]ու, [[Պռոշեաններ]]ու, [[Օրբելեաններ]]ու, [[Վաչուտեաններ]]ու, [[Զաքարեաններ]]ու եւ [[Կիւրիկեաններ]]ու շառաւիղները, որոնց վերահսկողութեան տակ էին փոքր կալուածներ։ Պարսիկները անոնց «մելիք» կ՛անուանէին ({{lang-ar|ملك՝}} թագաւոր)։ Անոնցմէ բացի, [[Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս]]ը, որուն նստավայրը 1441-էն ի վեր [[Էջմիածին]] կը գտնուէր, կը համախմբէր հայ ժողովուրդը ու անոնց շահերը կը ներկայացնէր<ref>{{գիրք|հեղինակ = Ժամկոչյան Հ.Գ. ևեւ ուրիշներ |մաս = |վերնագիր = Հայ ժողովրդի պատմություն սկզբից մինչևմինչեւ 18-րդ դարի վերջ |բնօրինակ = |հղում = http://www.youblisher.com/p/353935-Jamkochyan/|հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[ԵրևանԵրեւան]] |հրատարակչություն = |թվական = 1975|հատոր = |էջերի թիվ = 785 |մեջբերվող էջեր = 599-601|սերիա = |isbn = |տպաքանակ = }}</ref>:

[[1677]]-ին կաթողիկոս [[Յակոբ Դ. Ջուղայեցի]]ն Էջմիածինի մէջ կը գումարէ [[Էջմիածինի Եկեղեցական ժողով (1677)|գաղտնի ժողով]] մը, որուն կը մասնակցին հոգեւոր ու աշխարհիկ 12 գործիչներ, ինչպէս նաեւ Սիւնիքի ու [[Արցախ (նահանգ, արեւմտահայերէն)|Արցախի]] մելիքներէն ոմանք<ref>{{Cite web|title = Սուրբ Էջմիածնի 1677 թ. գաղտնի խորհրդաժողովը|url = http://www.historyofarmenia.am/am/Encyclopedia_Edzmiacni_gaxtni_xorhdajoxov@ |website = ԵՊՀ Հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտ|accessdate = 1 փետրվարի 2016}}</ref>: [[Եւրոպա]]կան պետութիւններէն օգնութիւն խնդրելու նպատակով կազմուած էր պատուիրակութիւն մը, որ [[1678]]-ի վերջերուն Յակոբ Ջուղայեցիի գլխաւորութեամբ կը հասնի [[Կոստանդնուպոլիս]]: երկու տարի ետք, Յակոբ Ջուղայեցի կը մահանայ՝ հիւանդութեան պատճառով։ Պատուիրակութեան հետ մեկնած [[Իսրայէլ Օրի]], կ՛երթայ [[Իտալիա]], ապա [[Ֆրանսա]], ուր կը հետեւի զինուորական ծառայութեան։ Այնուհետեւ կը տեղափոխուի [[Գերմանիա]] ու կը հաստատուի [[Դիւսելդորֆ]] քաղաքին մէջ։ Օրին տեղի իշխան [[Յովհան Վիլհելմ]]ի հետ կը քննարկէ Հայաստանի ազատագրութեան հարցը, որմէ ետք կ՛այցելէ Հայաստան՝ տեղական իրավիճակին ծանօթանալու եւ բանակցութիւններ վարելու համար<ref>{{գիրք|հեղինակ = Աշոտ Մելքոնյան |մաս = |վերնագիր = Հայոց պատմություն |բնօրինակ = |հղում =http://library.anau.am/images/stories/grqer/hasarak/melqonyan-hayoc.pdf|հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[ԵրևանԵրեւան]] |հրատարակչություն = |թվական = 1998|հատոր = |էջերի թիվ = 139 |մեջբերվող էջեր = 110-112 |սերիա = |isbn = |տպաքանակ = }}</ref>:

[[1701]]–ի ամրան, Իսրայէլ Օրի կը ժամանէ [[Ռուսական Կայսրութիւն|Ռուսական կայսրութիւն]]: Հայաստանի ազատագրութեան ծրագիրը Օրին կը ներկայացնէ [[Պետրոս Ա․|Պետրոս I]] կայսրին։ Այդ ժամանակ [[Պալթանեան Նահանգներ|Պալթանեան նահանգերու]] տարածքներու համար ռուս-շուետական պայքարը հակամարտութեան վերածուած էր, որ յայտնի էր «[[Հիւսիսային Պատերազմ|Հիւսիսային պատերազմ]]» անունով։ Պետրոս Մեծ յոյս կու տայ Իսրայէլ Օրիին, որ ռազմական գործողութիւններու աւարտէն ետք Հայաստանի ազատագրութեան հարցով պիտի զբաղի<ref>{{գիրք|հեղինակ = Սարգսյան Ա., Հակոբյան Ա. |մաս = |վերնագիր = Հայոց պատմություն հնագույն շրջանից մինչևմինչեւ մեր օրերը |բնօրինակ = |հղում = http://library.anau.am/images/stories/grqer/Girq/Sargsyan.pdf|հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[ԵրևանԵրեւան]] |հրատարակչություն = Ճարտարագետ|թվական = 2004|հատոր = |էջերի թիվ = 352 |մեջբերվող էջեր = 127-128|սերիա = |isbn = |տպաքանակ = }}</ref>:

1702–ի գարնան, Իսրայէլ Օրի եւ Մինաս վարդապետ մոսկուայաբնակ հայ զինուորական Միրոն Վասիլեւի միջոցով նամակներ կ՛ուղղարկեն [[Եսայի Հասան-Ջալալեան]]ին: Վերջինս սերած էր [[Հասան-Ջալալեաններ]]ու ազնուական տոհմէն, որուն կրտսեր ներկայացուցիչները սովորաբար հոգեւոր առաջնորդներ կը դառնային։ 1701-ին, Եսայի ընտրուած էր [[Գանձասարի Կաթողիկոսութիւն|Գանձասարի կաթողիկոս]] եւ [[Ղարաբաղի Կուսակալութիւն|Ղարաբաղի]] ու [[Շամախիի Կուսակալութիւն|Շամախիի]] կուսակալութիւններու քրիստոնէական թէմերը կը ղեկավարէր։ Օրին Արցախի մելիքներուն կը յայտնէ բանակցութիւններու յաջող ընթացքի մասին։ Պարսկաստանի մէջ, եւ մասնաւորապէս՝ Անդրկովկասի մէջ, իրավիճակին աւելի լաւ ծանօթանալու նպատակով, ան դեսպանութիւն կ՛ուղղարկէ՝ Իսրայէլ Օրիի ղեկավարութեամբ։ Վերջինս անգամ մը եւս Եւրոպա կը մեկնի եւ կը հասնի [[Հռոմ]]: [[Հռոմի Պապ|Հռոմի պապ]] [[Կղեմես XI]], Իրանի շահին նամակ կ՛ուղղարկէ, որուն միջոցով կը խնդրէ քրիստոնեայ բնակչութեան նկատմամբ հալածանքներու առիթ չտալ։ Օրին նամակով կ՛անցնի [[Մոսկուա]], նորակառոյց մայրաքաղաք [[Սեն Փեթերսպուրկ]], եւ ապա Յուլիս 1707-ին, 50 հոգինոց դեսպանութեամբ կ՛անցնի Իրան։ [[1708]]-ին ան կը հասնի [[Շամախի]], [[1709]]-ին՝ Պարսկաստանի մայրաքաղաք [[Իսֆահան]]ի մէջ<ref>{{հոդված |հեղինակ = Հասան-Ջալալյան Ս. Ռ. |վերնագիր = Կաթողիկոս Եսայի Հասան-Ջալալյանի քաղաքական գործունէութիւնն ու պատմագրական ժառանգությունը |բնօրինակ = |հղում = http://lraber.asj-oa.am/6040/1/2011-3_(82).pdf|լեզու = |պատասխանատու խմբագիր = |հրատարակության հեղինակ = |հրատարակություն = |տիպ = |վայր = ԵրևանԵրեւան |հրատարակչություն = Լրաբեր հասարակական գիտությունների|թվական = 2011|թողարկում = |հատոր = 3|համար = |էջերի թիվ = |մեջբերվող էջեր = 82-97 |isbn = |issn = |doi = |bibcode = |arxiv = |pmid = |ref = |archiveurl = |archivedate =}}</ref>:

18-րդ դարու սկզբներէն [[Սիւնիք (նահանգ)|Սիւնիքի]] եւ [[Արցախ (նահանգ, արեւմտահայերէն)|Արցախի]] մէջ ազատագրական շարժման կը պատրաստուէին։ Արցախի մէջ բնակչութիւնը միատարր էր՝ հայկական, եւ պայքարը կը ղեկավարուէր մելիքներու ու հոգեւորականութեան, մասնաւորապէս՝ [[Աւան հարիւրապետ]]ի ու [[Գանձասարի Կաթողիկոսութիւն|Գանձասարի կաթողիկոս]] [[Եսայի Հասան-Ջալալեան]]ի կողմէն։ Անոնք կրցած էին 40 հազարանոց բանակ հաւաքել։ Մինչդեռ Սիւնիքի մէջ բնակչութիւնըամպողջութեամբ հայկական չէր. լեռնային շրջաններուն մէջ բնակութիւն հաստատսծ էին իսլամադաւան ցեղեր, իսկ ազատագրական ուժերը սակաւամարդ էին եւ ոչ համախմբուած։ Բացի այդ, այնտեղ հզօր էին շրջակայ պարսիկ եւ իսլամադաւան իշխանները։ Զանգեզուրի մէջ ազատագրական շարժումը կազմակերպելու եւ վրաց ազատագրական ուժերու հետ կապեր հաստատելու նպատակով, Սիւնիքի մելիքներու ու տանուտէրներու յանձնարարութեամբ հայ առեւտրական [[Ստեփանոս Շահումեան]] [[Թիֆլիս]] կը մեկնի եւ կը բանակցի վրաց արքայորդի Շահնաւազի հետ։ Անոր խնդրանքով [[Քարթլի-Կախեթի Թագաւորութիւն|Քարթլի-Կախեթի թագաւոր]] [[Վախթանգ VI]] [[1722]]-ին Սիւնիք կ՛ուղղարկէ քանի մը հայ զօրավարներ<ref>{{գիրք|հեղինակ = Սիմոնյան Հ. |մաս = |վերնագիր = Հայոց պատմություն. հիմնահարցեր |բնօրինակ = |հղում = http://library.anau.am/images/stories/grqer/hasarak/hayoc_patm_Simonyan.pdf|հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[ԵրևանԵրեւան]] |հրատարակչություն = |թվական = 2000|հատոր = |էջերի թիվ = 487 |մեջբերվող էջեր = 112|սերիա = |isbn = |տպաքանակ = }}</ref>:

Սիւնիքի մելիքներն ու տանուտէրերը՝ Չավնդուրի Թորոս իշխանը, Պապ եւ Պալի հարիւրապէտները, Հալիձորի մելիք Փարսադանը եւ ուրիշներ, Դաւիթ Բեկին կը ներկայանան եւ պատրաստակամութիւն կը յայտնեն ազատագրական շարժման միանալու։ Դաւիթ Բեկ կարողութիւնը կ՛ունենայ 2000-անոց կանոնաւոր բանակ ստեղծել, իր մօտ կը հրաւիրէ [[Տաթեւի Վանք|Տաթեւի վանք]]ի հոգեւոր առաջնորդ Հովակիմ եպիսկոպոսին, որ կը հաւաստէ հոգեւոր դասի աջակցութիւնը ազատագրական պայքարին<ref>{{գիրք|հեղինակ = Սիմոնյան Հ. |մաս = |վերնագիր = Հայոց պատմություն. հիմնահարցեր |բնօրինակ = |հղում = http://library.anau.am/images/stories/grqer/hasarak/hayoc_patm_Simonyan.pdf|հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[ԵրևանԵրեւան]] |հրատարակչություն = |թվական = 2000|հատոր = |էջերի թիվ = 487 |մեջբերվող էջեր = 113|սերիա = |isbn = |տպաքանակ = }}</ref>:

Նոյն տարուայ աշնան, Դաւիթ Բեկ պարտութեան մատնեց կարաչոռլիի եւ ջեւանշիր քոչուոր ցեղերուն։ Ուչթափա ({{lang-tr|üçtepe}}՝ ''եռաբլուր'') տեղանքին մէջ 32 ցեղերու քանի մը հազարանոց զօրքի դէմ, Դաւիթ Բեկի 400 հոգինոց զօրամասը յաղթանակ կը տանի։ Վաչկատուն ցեղերու անասուններն ու ունեցուածքը հայ գիւղացիներուն բաժնուեցաւ։ Զօրավարի հեղինակութիւնը աւելի աճեցաւ։ Ապա [[Տաթեւ]]ի մօտ գտնուող ամրոցը կը գրաւուի, որ [[Իսլամներ|իսլամ]] ընդունած մելիք Բաղրին կը պատկանէր<ref>{{գիրք|հեղինակ = Սիմոնյան Հ. |մաս = |վերնագիր = Հայոց պատմություն. հիմնահարցեր |բնօրինակ = |հղում = http://library.anau.am/images/stories/grqer/hasarak/hayoc_patm_Simonyan.pdf|հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[ԵրևանԵրեւան]] |հրատարակչություն = |թվական = 2000|հատոր = |էջերի թիվ = 487 |մեջբերվող էջեր = 115|սերիա = |isbn = |տպաքանակ = }}</ref>: Դաւիթ Բեկ մելիքին Շինուհայր կը բերէ եւ կը հրամայէ եկեղեցիին մէջ բոլորի ներկայութեամբ տասներկու օր բարձրաձայն ըսել. ''«Լո՛յս Լուսաւորիչի հաւատին, վայ ուրացողին»'': Այնուհետեւ կը հրամայէ կտրել անոր գլուխը, իսկ ինքը կու գայ եւ կը հաստատուի Տաթեւի մէջ։ Մելիքի ունեցուածքը զինուորներուն ու գիւղացիներուն կը բաժնուի։ Բեկը գլխատել կու տայ նաեւ Երիցուանիկի (Արծուանիկ) իսլամ ընդունած մելիք Ֆրանգյուլին։ Վախկոտութիւն ու խուճապ տարածելու համար կը գլխատուի Պապ զօրավարը, կարճատեւ կալանքի կ՛ենթարկուի Տէր-Աւետիսը, Մխիթար սպարապետը եւ ուրիշներ։ Այս գործողութիւններէն ետք, հայկական զօրքերուն մէջ կարգ ու կանոն կը հաստատուի։

Հայ բնակչութիւնը ոտքի կը կանգնի նաեւ երբեմնի [[Սիւնիքի Թագաւորութիւն|Սիւնիքի թագաւորութեան]] մայրաքաղաք [[Կապան]]ի մէջ։ Շրջակայ իսլամ տիրակալները՝ Բարգուշատի ու Ղարադաղի խաները, 18000-անոց զօրքով կը յարձակին հայկական զօրքերուն վրայ։ Կապանի [[Եղուարդ (Սիւնիքի մարզ)|Եղուարդ]] գիւղի մօտ [[1723]]–ին [[Չաւնդուրի ճակատամարտ]]ին հայերը յաղթանակ տարին։ Ազատագրուած Կապանը հայկական իշխանութեան միացաւ։ Հայկական ուժերու կեդրոնատեղի դարձաւ [[Հալիձորի Բերդ|Հալիձորի բերդ]]ը: Մխիթար Սպարապետի եւ Տէր-Աւետիսի գլխաւորած հայկական զօրաջոկատները կը գրաւուին նաեւ [[Զեւայի Բերդ|Զեւայի անառիկ բերդը]]՝ ջախջախելով տեղի մօտ 4000-անոց կայազօրը։ Մէկ տարի ետք՝ 29 Մայիսին, հայկական զօրաջոկատները ռազմավարական կարեւոր նշանակութիւն ունեցող [[Որոտան Բերդ|Որոտան բերդ]]ը կը գրաւեն<ref>{{գիրք|հեղինակ = Սարգսյան Ա., Հակոբյան Ա. |մաս = |վերնագիր = Հայոց պատմություն հնագույն շրջանից մինչևմինչեւ մեր օրերը |բնօրինակ = |հղում = http://library.anau.am/images/stories/grqer/Girq/Sargsyan.pdf|հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[ԵրևանԵրեւան]] |հրատարակչություն = Ճարտարագետ|թվական = 2004|հատոր = |էջերի թիվ = 352 |մեջբերվող էջեր = 116|սերիա = |isbn = |տպաքանակ = }}</ref>:

[[Պատկեր:Արցախը ևեւ Սյունիքը 1720-1730 թվականներին.jpg|մինի|Արցախի եւ Սիւնիքի իշխանութիւններ|ձախից]]