Ուիքիփետիա

«Գիւմրի» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ խմբագրումՅաջորդ խմբագրում →
Content deleted Content added
ՏեսողականԵլատեքստ
No edit summary
Տող 63.
}}
 
'''Գյումրի''', (մինչև [[1837]]-ը՝ Գյումրի, [[1837]]-[[1924]] թվականներուն՝ [[Ալեքսանդրապոլ]], [[1924]]-[[1991]] թվականներուն՝ [[Լենինական]], բնակչության քանակով ու մշակութային նշանակութեամբ [[Հայաստան]]ի ՀանրապետությանՀանրապետութեան երկրորդ քաղաքն է, կը գտնուի [[հյուսիս]]-արևմտյան կողմը՝ [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]] մարզին մէջ, [[Ախուրյան (գետ)|Ախուրյան]] գետի ձախ ափին, [[Երևան]]էն 126 կմ հեռավորությանհեռավորութեան վրա։ Տարածքը՝ 3626 հա, [[2012]] թվականների դրությամբդրութեամբ ունեցած է 145,9 հազար բնակիչ<ref name="Հայաստան Հանրագիտարան">{{գիրք
|հեղինակ = Հայկական Հանրագիտարան հրատարակչություն
|վերնագիր = Հայաստան Հանրագիտարան
Տող 77.
}}</ref>, ծովի մակարդակէն բարձր է ավելի քան 1500 մ։ Քաղաքի կարգավիճակ ունի [[1840]] թ․-էն։
 
ԱրևմտյանԱրևմտեան մասը բարձրադիր է՝ կազմուած երկու սեղանաձև բարձրունքներէ։ Ռելիեֆը հարթավայրային է, քիչ մասնատվածմասնատուած, ծածկված 300 - 350 մ հաստությամբհաստութեամբ լճագետային ու հրաբխային նստուածքներով։ [[Կլիմա]]ն ցամաքային է, համեմատաբար տաք ամառներով ու ցուրտ ձմեռներով։ Տարեկան միջին ջերմաստիճանը 7 °C է, հունվարինը՝ - 8 °C (նվազագույնը՝նվազագոյնը՝ - 35 °C), հուլիսինը՝ 20 °C (առավելագույնը՝առավելագոյնը՝ 34 °C)։ Տարեկան տեղումները 500 մմ են։ կըԿը Գտնուիգտնուի 8-9 բալանոց սեյսմիկ գոտիի վրայ։ Վերջին ուժեղ [[Սպիտակի երկրաշարժ|երկրաշարժը]] տեղի ունեցած է [[1988]] թվականներիթվականի [[դեկտեմբերի 7]]-ին։ Նախորդ երկրաշարժը տեղի ունեցած է [[1926]] թվականների հոկտեմբերիթվականի [[հոկտեմբերի 22]]-ին։
 
Զինանշանը հաստատուածէ [[2001]] թվականներուն։ Զինանշանի վրայի պատկերները ունին հետևյալ նշանակութիւնը.
Տող 92.
Գիրքը ու քնարը կը հանդիսանան կրթության ու գիտության, արվեստի ու մշակույթի խորհրդանիշներ։
 
Քաղաքի խորհրդանիշը կը համարուի նաև մուշուրբան։ [[21]]-րդ դարուն Գյումրեցիներուն քով սովորութիւն դարձած է հյուրերուն մուշուրբա նվիրելը (մուշուրբան պղինձե ջրաման է, որուն մէջ ջուրը կը պահէ իր սառնութիւնը)։ [[2013]] թվականին Գյումրիի մէջ կանգնեցվածէ Մուշուրբայի արձանը։<ref name=mushurba>{{cite web|url=http://operativ.am/?p=24581/%D4%B6%D5%A1%D6%80%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AC%D5%AB-%D5%A7,-%D5%B8%D6%80-%D5%B4%D5%B8%D6%82%D5%B7%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A2%D5%A1%D5%B6-%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%B1%D5%A1%D5%BE-%D4%B3%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B4%D6%80%D5%B8%D6%82-%D5%A1%D5%A6%D5%A3%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6-%D5%B0%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D6%80%D5%BE%D5%B8%D5%B2-%D5%AD%D5%B8%D6%80%D5%B0%D6%80%D5%A4%D5%A1%D5%B6%D5%AB%D5%B7%D5%A8 |title=Զարմանալի է, որ մուշուրբան դարձավ Գյումրիի խորհրդանիշերէն մեկը։ |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 113}}</ref>
 
[[Պատկեր:Mushurba statue in Gyumri 2, Cropped.jpg|250px|մինի|Մուշուրբաի արձանը Գյումրիի մէջ]]
 
[[Ալեքսանդրապոլ]]ի զինանշանը այլ եղած է՝ վարի մասը [[Խաչ]] կար և [[Լուսին]]ի մահիկ, որոնք միմյանցմէ կը բաժանվէին սանդուղքով։ Սանդուղքը կը խորհրդանշէ ան, որ ցանկացած ալեքսանդրապոլցու սոցիալական աճի, վեր բարձրանալու հնարավորութիւն ընձեռնված է։ Խաչը խորհրդանշածէ [[Արևելյան Հայաստան]]ը, իսկ մահիկը՝ [[Արևմտյան Հայաստան]]ը, որտեղէն գաղթածէ Գյումրիի բնակչության զգալի մասը։ Զինանշանի պատկերը կարելի է տեսնել Գյումրիի Ժողովրդական ճարտարապետության և քաղաքային կենցաղի [[թանգարան |թանգարան]]ին մէջ։
 
=== Քաղաքի դրոշակը ===
Տող 168.
Գյումրին բնակավայր եղած է դեռ անհիշելի ժամանակներէն։ Գյումրիի մէջ հայտնաբերուած է հնագիտական (մ.թ.ա III հազարամյակէն մինչև ուշ միջնադար) հուշարձաններ։ Պեղված իրերէն [[1875]] թվականին շինարարական աշխատանքներու ժամանակ, այսպես կոչված, «Մարտիկի գերեզմանէն» գտնուած մ.թ.ա II հազարամյակի [[բրոնզ]]ե իրեր, ինչպես նաև [[1908]] թվականներուն գտնուած մ.թ.ա. X-IX դդ. [[երկաթ]]ե ապարանջանները և դանակները։ [[1929]] թվականներուն [[Լենինական]]ի մէջ պատահաբար գտնուած կավե և բրոնզե իրերը կը պատկանին հիմնականը մ.թ.ա. XI-IX դդ։ [[1939]] թվականներուն միսի կոմբինատի մէջ եղած հնագույն բնակատեղէն պեղված էն ուշ [[բրոնզ]]ի և վաղ [[երկաթ]]ի դարերու աշխատանքային գործիքներ և զենքեր (բրոնզե և երկաթե դանակներ, նետասլաքներ ու նիզակներու ծայրեր)։
 
Հին ժամանակ ստացած Կումայրի անվանի մէջը որոշ պատմաբաններ կը կապէն կիմերներու հետ։ Կումայրի բնակավայրի մասին տեղեկութիւններ հայտնածէ նաև [[Քսենոֆոն]]ը իր «Անաբասիս» ստեղծագործության մէջ։ Հայ մատենագիրներէն առաջինը Կումայրու մասին տեղեկութիւներ հայտնածէ [[Ղևոնդ]] պատմիչը՝ նկարագրելով [[773]]-[[775]] թվականներուն արաբ զավթիչներու դեմ Արտավազդ Մամիկոնյանի գլխավորած ժողովրդական հուզումները։
Այնուհետև, դարեր շարունակ Կումայրի-Գյումրին նշանակալի առաջադիմութիւն չէ ունեցած։ Մինչև XIX դարի սկիզբը Գյումրին եղած է մերթ [[Պարսկաստան]]ի, մերթ [[Թուրքիա]]յի տիրապետության տակ, ինչի պատճառով բազմիցս թալանված է ու ավերված։ Գյումրիի զարգացման ամենանշանակալի շրջանը դարձավ XIX դարը, երբ [[1804]] թվականներուն՝ ռուս-պարսկական առաջին պատերազմի ժամանակ, ան հարակից տարածքներով հանդերձ մտավ [[Ռուսաստան]]ի կազմին մէջ, այսինքն՝ շատ ավելի կանուխ, քան ողջ [[Արևելյան Հայաստան]]ը։
 
Տող 176.
[[Պատկեր:Pexumner4.jpg|մինի|250px|Կավե խեցեղեն՝ հայտնաբերված Ազատանի մոտի հնավայրից։ Շիրակի Երկրագիտական թանգարան]]
[[Պատկեր:Pexumner5.jpg|մինի|250px|Բրոնզե նետասլաքներ և կոճակներ՝ Շիրակի մարզից։ Շիրակի Երկրագիտական թանգարան]]
Կումայրիի տարածքը բնակեցված եղած է վաղեմի ժամանակներէն։ Այստեղ հայտնաբերուած հնագիտական նոյթերը կը վկայէն, որ ան գոյութիւն ունեցածէ դեռևս քարի դարաշրջանէն։ Անոր մէջ եղած երկու բազմաշերտ բնակատեղիներուն մէջ՝ Կումայրիի մէջ (քաղաքի հարավային և հյուսիս-արևմտյան ծայրամասերուն մէջ) և ներկայիս Միսի կոմբինատ թաղամասին մէջ հայտնաբերված հնագիտական իրերը կը վերաբերուին մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակին։
 
Առաջին լուրջ հնագիտական ուսի մէջնասիրութիւնները կատարվածէն [[1928]] թվականներուն՝ Գյումրիի ավազահանքերուն մէջ. «Կազաչի պոստ»-ին մէջ հայտնաբերուած էն բրածո կենդանիներու (երրորդական շրջանի վերջը, չորրորդականի սկզբը) մնացորդներ (փիղի, նախնադարյան ձիու, ցուլի, ուղտի, եղջերվի, ռնգեղջյուրի)։
Տող 195.
Շիրակի բազմադարյան պատմության գրավոր էջերը կը բացուին [[Շարա]]յի մասին պատմահայր [[Մովսես Խորենացի]]ի միջոցով՝ մեզի հասած հին հայկական ավանդազրույցով, որին համաձայն Շարան՝ հայոց նախահայր Հայկի ծոռը, եղեած է Շիրակ գավառի անվանադիրը և անոր բնակչության նախահայրը։ Իսկ Շիրակի ու Շարայի մասին առաջին հավաստի գրավոր տեղեկութիւնը կը գտնենք դեպի Նաիրի երկիրներ (Հայկական լեռնաշխարհ) իր արշավանքին մասին Ասորեստանի թագավոր Թիգլաթպալասար I-ի ձիգաց մէկ արձանագրության մէջ (մ.թ.ա. 1114 թ)։ Վերջինս կը պատմէ, թե ինչպես հարավէն Հայկական Լեռնաշխարհ ներխուժած ասորեստանյան բանակը հաղթական պատերազմով հասածէ Դայաենի երկիր (հետօ՝ [[Տայք]]), և կը թվարկէ ադ ճանապարհին հնազանդեցուած Նաիրյան տասնվեց Հզոր լեռները, որոնց,է 11-րդը Շախիշարան է, նաև ան 23 ցեղային երկրները, որոնցմէ երկուքը՝ Աբաենին և Ադաենին գիտնականները կը տեղադրէն հետագա Շիրակին մէջ։
 
Շախիշարան (շախի - շարա) լեռը ձոնված եղած է Շարային, ինչպես նրա եղբայր Ամասիային էր ձոնված և անոր անունը կը կրէր [[Մասիս սար|Մասիս]] լեռը։ [[Մովսես Խորենացի|Մովսես Խորենաց]]ու «[[Հայոց պատմություն (Մովսես Խորենացի)|Հայոց Պատմությ]]ան» մէջ կը կարդանք.«Արամայիսը իր որդուն՝ բազմազավակ և շատակեր Շարային, ամբողջ ազգով կուղարկէ մերձակա արգավանդ ու բերրի դաշտ, Հյուսիսային լեռան՝ Արագածի թիկունքի մէջ, ու շատ ջուրեր կը հոսին. անքոր անունով, կ՛սէն, գավառը կոչվեցաւ Շիրակ»։
 
Շախիշարա լեռը, ամենայն հավանականությամբ որպես հզոր լեռ, կարնար ըլլալ միայն Արագածը։ [[Ասորեստան]]ի արքայի վերոհիշյալ արձանագրության մէջ հիշատակված Աբաենի և Ադաենի տեղանուններու ստուգաբանութիւնը ցույց կուտա, որ հնագույն ժամանակներուն Շիրակը բնակեցված եղած է հնդեվրոպական ցեղերով։ Հնագույն Շիրակի վերաբերյալ առավել հստակ տեղեկութիւններ պահպանված են ուրարտական սեպագիր արձանագրութիւններուն մէջ։ Անոնց վկայությամբ Շիրակը, Էրիախի անունով, կը մտնէր Հայկական Լեռնաշխարհի ողջ հյուսիս-արևելքը բռնած Էթիունի ցեղամիության մէջ։ Էրիախին Հայկական Լեռնաշխարհի հարուստ ցեղային երկրներէն մեկ նէր՝ հայտնի իր զարգացած տնտեսությամբ, հացահատիկի պաշարով, մանր և խոշոր եղջերավոր անասուններու և ձիերու քանակով ու ռազմական ուժով։ Էրիախիի մասին առաջին հիշատակութիւնը կա Արգիշտի I-ի (մ.թ.ա. 786-764 թթվականներ) Մարմաշենի սեպագրի արձանագրության մէջ։ [[Ախուրյան]]ի ձորին մէջ՝ գետի ձախափնյա ժայռերէն մէկին փորագրված աս արձանագրութիւնը ունի հետևյալ բովանդակութիւնը. «Խալդյան մեծությամբ Արգիշտին կ՛սէ. գրավեցի Էրիախի երկիրը, գրավեցի Իրդանիու քաղաքը՝ մինչև Իշկիգուլու երկիրը»։
Տող 219.
մ.թ.ա. [[330]]-ական թթվականներ [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնաց]]ու նվաճի մէջներուն ժամանակ Կումայրին նույնպես ընդգրկված է հելլենիստական քաղաքակրթության ոլորտ և հոգևոր - մշակութային ու տնտեսական սերտ առնչութիւններ ունեցած է [[Մեծ Հայք]]ի մյուս քաղաքներուն հետ։ Երվանդունի վերջին թագավոր [[Երվանդ Դ Վերջին|Երվանդ]] IV-ը մ.թ.ա. III դարուն վերջին Երասխի և Ախուրյանի միախառնման տեղի մէջ կը հիմնէ նոր մայրաքաղաք՝ [[Երվանդաշատ]]ը, որը ևս բանուկ ճանապարհով կապված էր Կումայրիի հետ։ Վերջինիս բնակչութիւնը հոգևոր հաղորդակցութիւն ուներ նույն թագավորի կողմէն [[Երվանդաշատ]]ի մոտ հիմնված պաշտամունքային նոր կեդրոնի՝ [[Բագարան]]ի հետ, որտեղ [[Երվանդ Դ Վերջին|Երվանդ]] IV-ն Արմավիրէն տեղափոխածէր հայոց հեթանոսական աստվածների հուշարձանները։
 
մ.թ.ա. [[201]] թվականին Սելևկյան Անտիոքոս III-րդ թագավորի կողմից Մեծ Հայքի կառավարիչ կարգված Արտաշեսը վերացրեց Երվանդունիների հայոց թագավորութիւնը։ Արտաշեսը նախարարության աստիճանի է բարձրացնի մէջ Դիմաքսյաններին, որոնց մի ճյուղն իշխուիր Շիրակի մէջ։ Գուցե վերջինիս բնակիչները (նաև կումայրեցիները) սատար կանգնած էն Արտաշեսին՝ հետևելով Դիմաքսյաններուն։ մ.թ.ա. [[189]] թվականներէն Կումայրին ընդգրկվածէ Հայոց Արտաշեսյան թագավորության մէջ։ [[Ստրաբոն]]ի վկայությամբ՝ [[Արտաշես Ա|Արտաշես]] Ա-ն թագավորն արշավածէ [[Վրաստան]]։ Այդ արշավանքն, անշուշտ, կատարվածէ [[Արտաշատ]] - [[Մարմաշեն]] - [[Կումայրի]] - [[Վրաստան]] ճանապարհով, քանի որ նույն այդ ճանապարհով էին սովորաբար հյուսիս արշավող զորքերը Արտաշատէն կը հասնէին Վրաստան ու [[Աբխազիա]]։ Հայտնի է, որ հետագայի մէջ՝ [[774]] թվականին Արտավազդ Մամիկոնյանը ծառանալով արաբ հարկահաններուն դեմ, Կումայրիից անցավ Վրաստանի Սամցխե գավառը, անշուշտ, նույն այդ ճանապարհով։
 
[[Պատկեր:Map Caucasus Western Armenia.jpg|աջից|մինի|350px|Մեծ Հայքը և Վիրքը]]
Տող 257.
Փոքր Ղարաքիլիսային մոտիկ մղած մարտերով սկսվեցաւ ռուս-պարսկական առաջին պատերազմը ([[1804]] - [[1813]] թթ)։ 1804 թվականին հունիսի [[12]]-ին ռուսական կորպուսի գլխավոր ուժերը, [[գեներալ Ցէնիանով]]ի հրամանատարությամբ, մտան Շիրակ, բանակեցին Գյումրիի մէջ և նախապատրաստվեցան Երևան արշավելուն։ [[Հունիս]]ի 15-ին ռուսական գլխավոր ուժերը Գյումրիի, [[Ապարան]]ի վրայով, շարժվեցան դեպի Երևան։ Հուլիսի 2-ին ռուսները պաշարեցին Երևանի բերդը, բայց այն գրավել չհաջողվեցաւ: Գյումրին, ամբողջ արևելյան Շիրակը, վերստին անցան պարսէն գերիշխանության տակ՝ ենթարկվելով Երևանի սարդարէն կախյալ Շորագյալի սուլթանությանը։
 
[[1805]] թվականի [[հունվար]]ին ռուսական զորքը, [[գեներալ Նեսվետաև]]ի գլխավորությամբ, դարձյալ արշավեց Արևելյան Հայաստան, մտավ Շիրակ և [[մարտ]]ի [[30]]-ին գրավեց [[Շորագյալ]]ի սուլթանության կեդրոն [[Արթիկ]]ը։ [[Շիրակ]]ի գրավի մէջը հիմք դարձավ Երևանի գավառի գրավման համար։ Սակայն Գյումրիի նկատմամբ սպառնալիքը չվերացավ։ Ուստի [[1805]] թվականի [[հունիս]]ի [[15]]-ին [[Փոքր Ղարաքիլիսա]]յէն [[Նեվեստաև]]ը Ցէնիանովին հղած զեկուցագրին մէջ կը նշէ, որ անհրաժեշտ է մեկ գումարտակ տեղակայել Գյումրիի մէջ՝ դեպի [[Կարս]] և [[Թալին]] տանող ճանապարհը փակելու համար։ Գյումրիին կը սպառնաին թե՛ պարսիկները, թե՛ թուրքերը։ Թուրքական ուժերու ներխուժի մէջը կանխելու մտահոգությամբ [[1805]] թվականին [[հունիս]]ի [[19]]-ին Ցէնիանովին ուղղված մէկ այլ զեկուցագրի մէջ Նեվեստաևը հույս կը հայտնէր, որ Գյումրիի ռուսական զորաբաժինը պիտի փակէ թուրքերու ճանապարհը դեպի Շիրակ։ Այն միաժամանակ հավաստիացնուի, որ Գյումրիի մէջ գտնուող ռուսական գի մէջարտակը կրնայ կանխել նաև պարսիկներու հնարավոր հարձակումը։
 
[[Պատկեր:Ալեքսանդրապոլ.jpg|մինի|ձախից|400px|Ալեքսանդրապոլ, 19-րդ դար։ Քաղաքի հյուսիսային հատվածի
Տող 275.
Գյուլիստանի պայմանագիրով Գյումրին ընդգրկվեց ռուսական տիրապետության ոլորտ, որը հույժ դրական հեռանկարներ բացաւ անոր հետագա զարգացման համար։ Հաշվի առնելով Գյումրիի պաշտպանական կարևոր նշանակութիւնը՝ ռուսական հրամանատարութիւնը կ՛արմացնէ այն, վերածելով զորեղ պատվարի Թուրքիայի և Պարսկաստանի դեմ։ Սակայն ռուսական տիրապետության տակ անցնելուց հետօ Գյումրին, իր ամրությամբ հանդերձ, կը մնար խոցելի, քանի որ դեռևս կը մնար թուրքական և պարսկական սահմաններուն մոտիկ։ Նրա դրութիւնը կը բարդանար հատկաես այն պատճառով, որ Պարսկաստանը, Անգլիայի սատարմամբ, կը ջանար վերացնել Գյուլիստանի պայմանագիրը և վերստին տիրանալ Ռուսաստանին անցած երկրամասերուն։ Մերժելով տարածքային վիճահարույց խնդիրները լուծելու վերաբերյալ ռուսներու առաջարկները՝ պարսիկները առանց պատերազմ հայտարարելու, [[1826]] թվականի [[հուլիս]] [[16]]-ին ներխուժեցին ռուսական սահմաներ՝ առաջին հարվածը հասցնելով Շիրակին։ Պարսէն զորքը, Միրաք գյուղի մոտ ոչնչացնելով ռուսական պահակակետերը, շարժվեցաւ դեպի Գյումրի։ Պարսէն զորքը և տեղական թաթարները շրջապատեցին Գյումրին, որի կայազորը, հայ ազխարհազորի օգնությամբ, կարցավ դիմադրել՝ կտրված ըլլալով ռուսական մյուս զորամիավորի մէջներէն։ Այդ օրերուն պարսէն զորքը ասպատակեց Գյումրիէն ոչ հեռու գտնվող Փոքր Ղարաքիլիսա գիւղը։
 
Գյումրին կը գտնուէր պաշարված վիճակի մէջ։ Պարսիկները կտրած էին անոր հետ հաղորդակցման բոլոր ուղիները։ Գյումրիի բնակչութիւնը կը տառապէր պարենամթերքի պակասութիւնէն, բայց կը շարունակ էլ օգնել ռուսական զորամասին։ Գյումրիի մէջ ստեղծված ծանր կացության մասին Պասկևիչին գեներալ Կրասովսկու կողմէն [[1827]] թվականին օգոստոսի 9-ին ուղղված զեկուցագրին մէջ կը հայտնվի, որ Գյումրիի մէջ կը զգացվի պարենամթերքի, զորքի և հրետանու պակաս, հաղորդակցության իսպառ բացակայութիւն։ Կրասովսկին կը խնդրէ օժանդակ ուժեր և պարենամթերք ուղարկել Գյումրի՝ ռուսական կայազորին օգնելու համար,կը շեշտէ, որ այն կրնայ հայտնվիլ հույժ օրհասական կացության մէջ, եթե ժամանակին օգնութիւն չհասցվի։ Բայց ռուսական հրամանատարութիւնը ստիպված էր առժամանակ հետաձիգել Գյումրի օժանդակ ուժեր առաքելը։ Սակայն Գյումրին, իբրև պաշտոնական հույժ կարևոր հենակետ, չլլար թողներ թշնամիին։ Ռուսները քաջ կը գիտակցէին, որ իրենց կողմէն Գյումրին հակառակորդին զիջելու պարագային "մեր սահմանը այդ կողմէն բաց է", ասված է ռուսական կորպուսի գործողութիւններու մասին ռազմական տեղեկագրի մէջ ([[1827]] թվական [[օգոստոս]])։ Գյումրիի պաշտպանները շուտով ստացան սպասվող օգնութիւնը՝ օգնական զորուժ և պարենամթերք, և հետ ձիքեցին թշնամիին։ 1827 թվականին սեպտեմբերի 20-ին արդեն ամբողջ Շիրակն ազատագրված էր։ Հակառակորդի դեմ մղված մարտերուն աչքի ինկան նաև տեղացի հայ աշխարհազորայինները, որոնց կազմին մէջ անձնազոհ կերպով մարտնչէին և կանայք։
 
[[Պատկեր:Karsi berd.jpg|մինի|ձախից|400px|Կարսի բերդը մեր օրերում (լուսանկար 2011 թ.)]]
Տող 294.
 
Ռուսական ամրոցը ([[1837]] թ.) և Ալեքսանդրա Հռոմեացի եկեղեցին։ Առաջին անգամ՝ ամրոցային հրետանին և արկերը։
Գյումրին դասվեցաւ բերդաքաղաքներու շարքը։ [[1840]] թվականին Ալեքսանդրապոլը կարգուեցաւ գավառական կեդրոն։ Սակայն անոր նկատմամբ կը շարունակուէր զգացնել տալ թուրքական սպառնալիքը, որը վերացնելու նպատակով [[1853]] թվականին ռուսական հրամանատարութիւնը Ալեքսանդրապոլի ու Երևանի հայերէն կազմակերպեց 3 հեծյալ հարյուրյակ։
[[1849]] թվականին Շիրակի մէջ կազմվեցաւ Երևանի նահանգի Ալեքսանդրապոլի գավառը՝ Ալեքսանդրապոլ կենտրոնով։ Վերջինս գլխավոր պրիստավի (գավառապետի) «աթոռանիստն էր», Անդրկովկասի ռուսական զորքերու կարևոր ավանպոստը։ Ստեղծվեցան ռազմական ամրութիւններ, զինվորական ավաններ («Սևերսկի», «Պոլիգոններ», «Կազաչի պոստ»)։
 
[[1853]] թվականին թուրքական 40 հազարանոց բանակը մոտեցավ Ալեքսանդրապոլին՝ պատրաստվելով հարձակման։ անոնք գրավեցին Բայամդուր գյուղը։ Ալեքսանդրապոլէն թշնամուն մոտեցավ ռուսական 7000-անոց զորքը և 800 հոգի հայ աշխարհազորայիններու ուղեկցությամբ։ Թուրքերը տեղեկանալով ռուսական ուժերի մոտենալու մասին՝ առանց մարտի բռնվելու հեռացան։ Ատորմ է հետօ ռուսական բանակի ալեքսանդրապոլյան խմբավորման զորամասերը շարժվեցան թշնամիի դեմ և ջախջախեցին անոր 30 հազարանոց զորամիավորի մէջը։
 
[[1855]] թվականի [[նոյեմբեր]]ի [[16]]-ին ռուսական զորքը կրկին գրավեց Կարսը (որը թուրքերը կարողացածէին հետ գրավել)։ Ալեքսանդրապոլցիներու զգալի մասը կարսեցիներէին, ովքեր կը երազէին հաղորդակցվել Կարսուի մէջ մնացած իրենց հարազատներուն հետ։ անոնց հույսերը չարդարացան, քանի որ Կարսը վերադարձվեցաւ թուրքերուն։ Շիրակի հայերը գործուն մասնակցութիւն ունեցան նաև [[1877]]-[[1878]] թթ. ռուս - թուրքական պատերազմին։ Կովկասյան ճակատին մարտական գործողութիւններու համար ձևավորվեցաւ 60 հազարանոց Կովկասյան կորպուսը՝ գեներալ Լորիս - Մելիքովի գլխավորությամբ։ Կորպուսի կեսը [[1877]] թվականին ապրիլին կենտրոնացված էր Ալեքսանդրապոլի մէջ, որտեղ դեռ նախորդ տարի տեղացի վարպետներու օգնությամբ պատրաստվածէր երկու շարժական կամուրջ։ Դրանք հետագայի մէջ օգտագործվեցան Ախուրյանի գետանցման ժամանակ։ Ռուս հրամանատարութիւնը՝ մտահոգված Թուրքիայի մէջ ռուսահպատակ բնակչներու ճակատագիրով՝ ալեքսանդրապոլցի Ավետիս Ձիթողցյանին որպես բանագնաց ուղարկեց թուրքական կողմ՝ բանակցելու և ապահովելու անոնց կյանքը։ Նա հաջողությամբ կատարեց այդ առաքելութիւնը։ Կովկասյան կորպուսի մարտակա գործողութիւններուն կը մասնակցէր ալեքսանդրապոլցի Դանիել Հարութիւնյանը։ [[1877]] թվականի [[մայիս]]ի [[8]]-ին ռուսական զորքը Ալեքսանդրապոլէն շարժվեց դեպի Կարս։ Գեներալ - լեյտենանտ [[Լազարև]]ը ժամանելով Ալեքսանդրապոլ՝ ձեռնամուխ եղավ թուրքերուն ջախջախելուն ուղղված գործողութիւններու կազմակերպմանը։ [[Նոյեմբեր]]ի [[6]]-ին Լազարևը խիզախ գրոհով գրավեց անառիկ Կարսը։ Դրանէն հետօ ալեքսանդրապոլցիներէն մի քանիսը արժանացան կառավարական շքանշաններու՝ մարտական գործողութիւններուն իրենց նպաստը բերելու համար։
Տող 324.
[[1988]] թվականին [[դեկտեմբեր]]ի [[7]]-ին տեղական ժամանակով 11 անց 41 րոպե 22,7 վրկ. Սպիտակի մէջ տեղի ունեցավ ավերիչ երկրաշարժ, որմէ ամենաշատը տուժեց Գյումրի քաղաքը։ Երկրաշարժի ուժգնութիւնը Գյումրիի մէջ 9 բալ էր։
 
Մի քանի վարկյանւա մէջ ան կործանեց քաղաքի մեծ մասը։ Փլվեցան բազմաթիվ դպրոցներ, գործարաններ և բնակելի շենքեր։ Ընդհանուր բնակելի մակերեսի ավելի քան 80%-ը փլվածէր։<ref name=erkrasharj_1>{{cite web|url=http://katastroffi.narod.ru/zemletryaseniya/z-armeniya88.html |title=Землетрясение в Армении в 1988 году |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref> Երկրաշարժը տեղ ունեցաւ աշխատանքային օրւա մէջ, որուն պատճառով շատ դպրոցականներ և բանվորներ մահացան։ Գյումրին տվաւ ավելի քան 17 000 զոհ։
 
Աղետը անսպասելիէր և ծայրահեղ իրավիճակի մէջ գործելու կոչված կազմակերպութիւններուն և ծառայութիւններուն հանկարծակիի բերաւ։ Կազմակերպված փրկարարական աշխատանքները հունի մէջ մտան միայն 2-3 օր հետօ։ Բնակչութիւնը անձնուրացորեն կը փորձէր փրկել փլատակներու տակ մնացածներուն, սակայն անոնց փորձի և շատ հաճախ ծայրահեղ իրավիճակներուն մէջ գործելու տարրական գիտելիքներու պակասը բացասաբար կ՛անդրադառնար փրկարարական աշխատանքներու արդյունավետության վրա, երբեմն պատճառ կը դառնաին անտեղի զոհերու։
Տող 431.
 
=== Տրանսպորտ ===
Սովետական միության տարիներուն Գյումրին տրանսպորտային կեդրոնէր, Անդրկովկասի երկաթուղային տրանսպորտի խոշոր հանգույցներէն մէկը։ Գյումրիով կ՛անցնէին Հարավ-անդրկովկասյան՝ Թբիլիսի-Երևան - [[Բաքու]] երկաթուղային մայրուղին, [[Լենինական]] - [[Արթիկ]] - [[Մարալիկ]] և [[Լենինական]] - [[Կարս]] երկաթուղիները։ Գյումրիէն ճառագայթաձև դուրս կուգայ ավտոճանապարհային 7 մայրուղի (Գյումրի - [[Աշտարակ]] - [[Երևան]], [[Գյումրի]] - [[Արմավիր]] - [[Երևան]], [[Գյումրի]] - [[Ստեփանավան]] - [[Թբիլիսի]], [[Գյումրի]] - [[Վանաձոր]] - [[Դիլիջան]], [[Գյումրի]] - [[Ամասիա]] - [[Ախալքալաք]], [[Գյումրի]] - [[Ախուրիկ]], [[Գյումրի]] - [[Կարս]]), որոնք Գյումրին կը միացնէն հանրապետության բոլոր շրջաններուն և հարևան հանրապետութիւններուն հետ, ինչպես նաև Թուրքիայի հետ։
 
Գյումրին օդային տրանսպորտով և ավտոբուսային երթուղիներով կապված էր ԽՍՀՄ և հարևան հանրապետութիւններու մի շարք քաղաքներու հետ (Երևան, [[Սոչի]], [[Թբիլիսի]], [[Կրասնոդար]], [[Նալչիկ]], [[Բաթի]] մէջ, [[Սուխ]]ի մէջ, [[Ախալքալաք]], [[Մառնեուլ]])։ Սովետական իշխանության տարիներուն ստեղծված է ժամանակակից քաղաքային տրանսպորտ։ Կը Գործէին տրոլեյբուսի (5 երթուղի, 49 կմ միակողմանի գիծերով), ավտոբուսի, միկրոավտոբուսների երթուղիներ (ներքաղաքային, միջքաղաքային) և ավելի քան 300 տաքսիներ, որոնք տարեկան կը փոխադրեն մոտ 40 մլն ուղևոր (1980 թվականին դրությամբ)։
Տող 469.
* Գյումրի-[[Արթիկ]] — ? - ? 8։00, ?, ?, ?
* Գյումրի-Ամասիա-Բանդիվան-Հովտուն — 7։20, 8։30, 11։00, 13։00, 15։0017։00
* Գյումրի-Իսահակյան-Աղին-Սարակապ — 7։45, 8։00, 11։20, 14։00, 14։30, 16։00, 15։30
* Գյումրի-Ջրափի-Հայկաձոր-Բագրավան-Անիավան-Անիպեմզա — 7։30, 13։30, 16։30
* Գյումրի-Սպանդարյան-Արևշատ-Մեծ Մանթաշ-Փոքր Մանթաշ — 7։40, 8։10, 9։40, 12։15, 13։30, 15։30, 17։30
Տող 510.
1912 թվականին, առաջին անգամ Հայաստանի մէջ, այստեղ բեմադրված է Արմեն Տիգրանյանի «Անուշ օպերան» օպերան և դրվել ազգային օպերային թատրոնի հիմքը։
 
Քաղաքի մէջ զարգացած եղած է արհեստագործութիւնը։ Արհեստներէն յուրաքանչյուրը հանդես եկած է մի համքարութիւնով և ունեցածէ իր սեփական դրոշակը։ Զարգացած եղած է Ատաղծագործական, Դարբնոցային, Կարի Համքարութիւնները։ Այդ համքարութիւններու դրոշակները կարելի է տեսնել Գյի մէջրու Ժողովրդական ճարտարապետության և քաղաքային կենցաղի թանգարանին մէջ։
 
Հետաքրքիր սովորույթ եղած է կամրջագործ վարպետների համար։ Ըստ ավանդության՝ կամուրջը կառուցելէն հետօ կամրջագործի ողջ ընտանիքը՝ ներառյալ երեխաները պետք է գտնվեն կամուրջի տակ, իսկ վարպետը ֆայտոնով պետք է անցնի կամուրջին վրայով։ Այնպես որ, եթե կամուրջը լավ չկառուցվի, կամրջագործ վարպետն իր ընտանիքով կզոհվի։
Տող 543.
Արդյունաբերական շրջանի տեղը կը կանխորոշէր արդեն կառուցուած տեքստիլ կոմբինատի համալիրը։ [[1938]] - [[1940]] թթվականին Հայ-պետնախագիծ ինստիտուտը, հիմք ընդունելով Միքայել Մազմանյանի նախագիծը, մշակեց Լենինականի կառուցապատման նոր նախագիծ (ճարտարապետներ Հ. Դավթյան, Փ. Մանուկյան, Գ. Մուրզա, կոնսուլտանտ Լ. Իլյին, տնտեսական հիմնավորի մէջը՝ Ա. Հակոբջանյանի), ըստ որի քաղաքը կը զարգանան հյուսիս հարավ ու հարավ-արևելյան ուղղութիւններով, իսկ տեքստիլ կոմբինատը կանաչ գոտիով կանջատվէր բնակելի թաղամասերէն։ Նոր մայրուղիները նախատեսված էին ելնելով ուղղութիւնէն և տեղէն՝ փակ ու բաց հեռանկարներով։
 
[[1930]]-ական թթ. Լենինականը կառուցապատված է 2 - 3-հարկանի բնակելի շենքերով։ Վարդագույն և դեղնավուն տուֆերու օգտագործի մէջը աշխուժութիւն մտցուց քաղաքի՝ հիմնականը սև շենքերով փողոցներու և հրապարակներու ճարտարապետական կերպարին մէջ, իսկ 3 - 4-հարկանի հասարակական շենքերու կառուցի մէջը նոր մասշտաբ հաղորդեց Լենինականին։ 1930-ական թթ. կազմավորվեցան Մայիսյան ապստամբության հրապարակի ճարտարապետական անսամբլը, որուն շենքերը, սակայն, ոճական տարբեր ուղղութիւններու կը պատկանին։ Հրապարակի արևմտյան կողմը կառուցված հյուրանոցի շենքին մէջ ([[1927]], ճարտ. Դ. Չիսլյան) փորձ արվածէր կիրառել ճարտ. ազգային ձևերը։ «Հոկտեմբեր» կինոթատրոնը ([[1926]], ճարտ. Ղ. Սարգսյան) լուծված է ռուս, կլասիցիզմի ոճով, իսկ համալիրին մէջ դիրքով և չափերով գերիշխող Քաղսովետի շենքը (1933, ճարտարապետ Գ. Քոչար) հայ սովետական կոնստրուկտիվիզմի լավագույն ստեղծագործութիւններեն է։
 
[[1920]] - [[1940]]-ական թթ. Լենինականի հասարակական և արտադրական շենքերէն աչքի կինան երկաթուղայիններու պալատը, Տեքստիլագործներու պալատը (ճարտ. Գ. Քոչար), Դրամատիկական թատրոնը (ճարտ. Դ. Չիսլյան), հիվանդանոցը (ճարտ. Ղ. Սարգսյան), Լուկաշինի անվան մանածագործական ֆաբրիկան և տեքստիլ կոմբինատի վարչական շենքերը (ճարտ. Ղ. Սարգսյան)։
Տող 577.
 
[[Պատկեր:St-Hagop gyumri.jpg|մինի|աջից|250px|Սուրբ Հակոբ Մեծբինեցի եկեղեցին]]
Սուրբ Հակոբ եկեղեցին կառուցվածէ [[2002]] թվականին, Գյումրիի նորակառույց Անի թաղամասի մէջ։ Անի թաղամասը բավականին հեռու էր քաղաքի կեդրոնէն ուստի և եկեղեցու կարիք շատ ուներ։ Եկեղեցին կառուցվածէ ճարտարապետ Բաղդիկ Արզի մէջանյանի նախագիծով՝ միջանդարյան Անիի Սուրբ Առաքելոց եկեղեցու նմանությամբ։ Եկեղեցին կառուցվածէ ամերիկահայ բարերար Սարգիս Հովհաննիսյանի հանգանակություններով։ Եկեղեցին ունի 5 գմբեթ, որոնցմէ զանգակատուներէն։ Այն իր չափերով գերազանցուի քաղաքի գլխավոր եկեղեցիին՝ Սուրբ Յոթ Վերքին։ Ունի ընդարձակ աղոթասրահ և եկեղեցական արարողություններուն կրնաան մասնակցիլ 500 հավատացյալներ։<ref name=surb_Hakob_1>{{cite web|url=http://armenpress.am/arm/news/371683/garegin-b-katoxikosi-handisapetutyamb-otsvecin-----------.html |title=Գարեգին Բ. կաթողիկոսի հանդիսապետությամբ օծվեցին Գյումրիի սուրբ Հակոբ եկեղեցու խաչերը |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref><ref name=surb_Hakob_1>{{cite web|url=http://armenpress.am/arm/news/371683/garegin-b-katoxikosi-handisapetutyamb-otsvecin-----------.html |title=Գարեգին Բ. կաթողիկոսի հանդիսապետությամբ օծվեցին Գյումրիի սուրբ Հակոբ եկեղեցու խաչերը |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref>
 
[[Պատկեր:Surb Sargis 02 Gyumri.jpg|մինի|ձախից|150px|Սուրբ Սարգիս մատուռը]]
Տող 611.
 
[[Պատկեր:Gyumri apartament 04 inside.jpg|մինի|ձախից|250px|Գյումրեցու տան բակը]]
Շենքերու ճարտարապետական կերպարն արտահայտած է տանտիրոջ սոցիալական դիրքը. հարուստներու բնակելի տուները ունեցած են շթաքարե քիվ, քանդակազարդ քարե ջրհորդաններ և լուսամուտներու երեսակալներ, պատշգամբներու փայտյա ցանցկեն շքեղ մանրամասներ։ Իրենց գեղարվեստական արտահայտչականության աչքի կինան Աղսախալյաններու ([[1873]]), Ավագյաններու ([[1880]]), Քեշիշյաններու ([[1886]]) տուները։ 19-րդ դարի 2-րդ կեսին քաղաքի կեդրոնին մէջ կառուցվածէն նաև երկհարկանի, բազմաբնակարան, ընդհանուր պատշգամբով «շահութաբեր տուներ», որոնց առաջին հարկը եղածէն խանութներ, արհեստանոցներ, պահեստներ։ Անոնց բնորոշ օրինակն է Ձիթողցյանների տունը ([[1872]], վարպետ՝ Հարություն Օուգբաշյան)։ Բաղնիքներու ու հյուրանոցներու շարքին մէջ առաված նշանակալից էր Վարդան և Սարգիս Ալմոյաններու երկհարկանի պանդոկը ([[1865]] - [[1867]])՝ ջրավազանով, ներքին բակով, սյունազարդ փայտե պատշգամբով։ 19-րդ դարի վերջին, 20-րդ դարի սկզբին Ալեքսանդրապոլին մէջ ռուսական կլասիցիզմի ոճով կառուցվածէն հասարակական մոնումենտալ շենքեր՝ եռահարկ վարչա-առետրական ուսումնարանը, հիվանդանոցը ([[1905]]), օրիորդաց գիմնազիան ([[1906]])։
 
=== Արհեստները և արվեստները ===
Տող 625.
=== Թատրոն ===
[[Պատկեր:Gyumru dramatikakan tatron 01.jpg|մինի|աջից|250px|Դրամատիկական թատրոն]]
Առաջին թատերական ներկայացումը Ալեքսանդրապոլի մէջ [[1865]] թվականին [[մայիսի 23]]-ին, թատերասերներու ուժերով, Ա. Մելիք-Հայկազյանի օժանդակությամբ, բեմադրվել է Հ. Կարինյանի «Շուշանիկ»-ը։ Նույն թվականին ռուս թատերասերները ներկայացրած են [[Նիկոլայ Գոգոլ]]ի «Ռևիզոր»-ը։ [[1866]] թվականինց կազմակերպված է թատերական մասնախումբ։ [[1879]] թվականին առաջին անգամ խաղացված է [[Գաբրիել Սունդուկյան]]ի «Պեպո»-ն։ [[1888]] թվականին իր փոքրիկ խմբով տեղի թատերասերներու հետ ներկայացումներ տված է [[Պետրոս Ադամյան]]ը։ Հետօ հյուրախաղերով հանդես են եկել Ա. և Ս. Սաֆրազյանները, [[Արամ Վրույր]]ը, Ջաբելը, Գ. Պետրոսյանը, [[Հովհաննես Աբելյան (դերասան)|Հովհաննես Աբելյան]]ը, [[Սիրանույշ]]ը և հայ թատրոնի բազմաթիվ ականավոր դերասաններ։
 
Նախասովետական տարիներուն ներկայացումներ եղած էն տեղական և ռուսական, վրացական, ուկրաինական, ադրբեջանական եկվոր թատերախմբերը։ Թատերական արվեստի զարգացմանը նպաստել են բժիշկ-ռեժիսոր Գ. Տեր-Հովհաննիսյանը, մանկավարժ-դերասաններ Մ. և Ա. Տեր-Սարգսյանները, Հ. Ղուկասյանը, դերասան-դերասանուհիներ Կ. Քյանդարյանը, Մ. Չարչօղլյանը, Ն. Կիրակոսյանը, Կ. Աբովյանը և ուրիշներ։ Շեքսպիրի դրամատուրգիան առաջին անգամ ներկայացրած է Կ. Գալֆայանը (Համլետ, [[1901]])։ [[1917]] - [[1918]] թթվականին ներկայացումներ է տվել Հ. Զարիֆյանի խումբը։
Տող 668.
 
== Գյումրին հումորի քաղաք ==
Գյումրու քաղաքային կենցաղի մէջ մշտապես տեղ գտած էն զվարճախոսու­թյունները։ Գյումրին իր ուրույն ավանդույթներով, կենցաղով և հոգեբանությամբ՝ նաև բարբառով, հայրենասիրությամբ, կատակասիրությամբ, սրամտու­թյամբ, հումորով, անլեգալ դարձվածքներով և ինչու չէ հայհոյանքով, ստեղծել է յուրատեսակ մի միջավայր, որը ծնունդ և սնունդ տված է զվարճախոսություններուն։
 
Գյումրու բանարվեստը տված է տեղական և համահայկական նշանակության մի շարք զվարճախոսներ, որոնց մասին կան բազմաթիվ գրառված նյութերը։ Ամենանշանավոր գյումրեցի զվարճախոսը [[Պոլոզ Մուկուչ]]ն է (Մկրտիչ Ղազարի Մելքոնյան), այլ նշանավոր երգիծախոսներեն էին Ծիտրո Ալեքը, Նալն Կարոն, Սաբի Կարոն, Ջղեր Խաչիկը, Կուժիկը և այլոք<ref>http://www.gyumri.am/gyumris/feature</ref>։
Տող 848.
* {{դրոշ|Էստոնիա}} [[Տարտու]], [[Էստոնիա]]
* {{դրոշ|Ֆրանսիա}} [[Կրեթեյ (Ֆրանսիա)|Կրեթեյ]], [[Ֆրանսիա]]
* {{դրոշ|Հյուսիսային Օսիա}} [[Մոզդոկ]], [[Ռուսաստան]]
* {{դրոշ|Իտալիա}} [[Նարդո]], [[Իտալիա]]<ref>[http://www.gyumricity.am/index.php/hy/gyumri/sister-cities- Գյումրու քաղաքապետարանի պաշտոնական կայք, Քույր քաղաքներ]</ref>
* {{դրոշ|Վրաստան}} [[Քութայիս]], [[Վրաստան]]
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Գիւմրի» էջէն