Թզենի

Թզենի, թթազգիներու ընտանիքի մերձարեւադարձային պտղատու, տերեւաթափ ծառ կամ թուփ։ կը հանդիպինք Տաւուշի եւ Սիւնիքի մարզերու լեռնային գոտիներուն մէջ։ Մշտականաչ ծառեր եւ թուփեր են, երբեմն մագլցող լիաններ։

Տարածք

Կ'աճի կրահողերուն մէջ, քարքարոտ, ժայռոտ, արեւահար լանջերուն, կիրճերուն, գետահովիտներուն մէջ. գրանցուած է ՀՀ Կարմիր գիրքին մէջ։ Հզօր արմատային համակարգով, տերեւաթափ, խիտգնդաձեւ կամ լայնբրգաձեւ սաղարթով, կաթնանման հիւթ պարունակող բոյս է։ Ցողունի բարձրանումը՝ 5-12 մ է։ Տերեւները խոշոր են, բլթակաւոր, խորը կտրտուած, վերէն՝ կոշտ, խորդուբորդ, մուգ կանաչ, վարէն՝ թավոտ, մոխրականաչ։ Երկտուն է, բաժանասեռ: Ծառերու բարձրութիւնը մինչեւ 40 մ է, տրամագիծը` 3-5 մեդր, յաճախ հիմքի մօտ տախտականման արմատներ կ'առաջանան։ Շատ տեսակներ իրենց կեանքը կը սկսին որպէս էպիֆիտներ, ետքը միայն կ'առաջանան գետնին հասնող յաւելեալ արմատներ, որոնք կը վերածուին հսկայական սաղարթը պահող հենասիւներու: Որոշ վերաբուսական տեսակներու օդային արմատները փաթթուելով տեր-ծառին կը սպանեն անոր: Տերեւները սովորաբար ամբողջաեզր են, մինչեւ 60-70 սմ երկարութեամբ։

Փոշոտում

Արական իգական ծաղիկները հաւաքուած են տանձանման, երբեմն՝ գնդաձեւ ծաղկաբոյլերուն մէջ։ Փոշոտումը խաչաձեւ է, կը կատարուի փոքրիկ միջատի՝ բլաստիֆագի միջոցով։ Պտուղներն ընկուզիկներ են, կ'առաջանան պտղակալէն եւ անոր մէջ գտնուող սերմերէն։ Պտղաբոյլերը գնդաձեւ են, տանձանման, կանաչավարդագոյն, սեւավարդագոյն, դեղնավարդագոյն։ Որոշ տեսակներ պտուղ կ'առաջացնեն առանց փոշոտման՝ կուսածնութեամբ։

Բազմացում

Կը բազմանայ սերմերով, արմատային մացառներով եւ կտրոններով։ Ջերմասէր եւ երաշտադիմացկուն է։ Պտղաբոյլը կը պարունակէ շաքարներ (12-23%), պեկտինային նիւթեր (0,5-4,2 %), որգանական թթուներ (մինչեւ 1 %), կենսանիւթեր (Cv B1 B2), հանք, աղեր, սպիտակուցներ, օսլա եւ այլն։

Կիրառութիւն

Պտուղը կ'օգտագործուի թարմ եւ վերամշակած, բնափայտը՝ փայտագործութեան եւ խառատագործութեան մէջ։ ՀՀ-ի մէջ կը մշակուի Տաւուշի եւ Սիւնիքի մարզերուն մէջ, Արարատեան դաշտին մէջ, Երեւանին, Հրազդան գետի հովտի այգիներուն։ Բոյսի բոլոր մասերը կաթնահիւթ կը պարունակեն։ Ծաղիկները փոքր են, մեծ մասամբ միասեռ, կը զարգանան իւրայատուկ, գնդաձեւ կամ տանձաձեւ, գագաթին ճեղք ունեցող ծաղկաբոյլի ներքին մակերեւոյթին։ Փոշոտումը կը կատարուի թաղանթաթեւաւոր միջատներու միջոցով։ Որոշ տեսակներու պտղաբոյլերն կ'օգտագործուին սննունդի համար։ Շատ տեսակներու կաթնահիւթը կաուչուկ կը պարունակէ, որը սակայն արդիւնաբերական նշանակութիւն չունի։

Ցեղատեսակներ

Յայտնի է մօտ 900 (այլ տուեալներով՝ 1000), ՀՀ-ի մէջ՝ 1 տեսակ՝ Թզենի սովորական (F. carica)։ Յայտնի է թուզի աւելի քան 800 տեսակ՝ տարածուած արեւադարձային եւ մերձարեւադարձային շրջաններուն մէջ։ Սենեակներուն մէջ կ'աճեցնեն քաուչուքատու թուզ (F․ elastica), որուն կաթնահիւթը կը պարունակէ մինչեւ 30% քաուչուք։ Ցեղատեսակներ՝

• Ficus
• Synoecia
• Sycidium
• Sycomorus
• Pharmacosycea
• Urostigma

• 
  Ficus altissima
• 
  Ficus aspera
• 
  Ficus deltoidea
• 
  Ficus erecta
• 
  Ficus lutea
• 
  Ficus mauritiana
• 
  Ficus pseudopalma
• 
  Ficus variegata Հոնկքոնկի մէջ

Արտաքին յղումներ

• Figweb — сайт по роду Ficus
• Фиги
• Фикусы / Ficus в природе и культуре

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցուած է «Հայաստանի բնաշխարհ» հանրագիտարանէն, որի նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։