[[Պատկեր:The Soviet Union 1969 CPA 3799 stamp (Komitas and Rural Scene).jpg|մինի|Կոմիտասը [[ԽՍՀՄ]]–ի [[1969]] թուականի [[փոստային նամականիշ|նամականիշի]] վրայ]]
'''20–րդ դարու առաջին երկու տասնամեակները''', գիտենք, հայութեան կեանքին կը բերեն վերիվայրումներ՝ անդառնալի հետեւանքներով։ Արեւմտահայութեան համար կեղեքում եւ պայքար, ապա`ապա՝ [[1908]]–էն`–էն՝ «[[Սահմանադրութիւն|սահմանադրական]]» կարճ դադար. եւ Համաշխարհային պատերազմին`պատերազմին՝ ցեղասպանական արմատախլում։ Մշակութային կեանքը կը հետեւի պատմա-քաղաքական այս վերիվայրումներուն։ Փոխնիփոխ աւելի կամ նուազ ճնշումի, երբեմն բարգաւաճ մինչեւ ճակատագրական հարուածը։ Սկիզբը, [[Պոլիս|Պոլսոյ]] եւ գաւառի մէջ, գրաքննական ահաւոր ճնշումի տակ, մշակոյթ ու գրականութիւն կը դրսեւորեն այլասերման հակումներ, չհաշուած քանի մը առանձնացած գլուխ-գործոցներ։ Ապա, Օսմանեան Սահմանադրութեան ստեղծած ազատ պայմաններու խաբկանքին մէջ, տուն կը դառնան արտասահման ապաստանած նախընթաց սերունդի շատ գրագէտներ եւ հոն կազմաւորուող նոր ուժեր ( [[Դանիել Վարուժան (արեւմտահայերէն)|Դ․ Վարուժան]], [[Սիամանթո|Սիամանթօ]], [[Ռուբեն Զարդարյան|Ռ. Զարդարեան]], [[Զապել Եսայեան|Զ. Եսայեան]]), որոնք կը պահէին որակը։
