Ուիքիփետիա

«Սէուտական Արաբիա» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ խմբագրումՅաջորդ խմբագրում →
Content deleted Content added
ՏեսողականԵլատեքստ
Չ Azniv Stepanian տեղափոխեց էջը «Սաուտեան Արաբիա»-ից «Սէուտական Արաբիա» առանց վերահղում թողնելու: Սխալ անուանում
No edit summary
Տող 1.
{{ԱՀ|Q851}}
{{Արևելահայերեն|Սաուդյան Արաբիա}}
{{Տեղեկաքարտ Երկիր
Տող 25.
|կառավարութեան_տեսակ = [[Իսլամական օրենք|Իսլամական]] [[թագաւորութիւն]]
|ղեկավար_տիտղոս_1 = [[Թագաւոր]]
|ղեկավարի_անուն_1 = [[Սալման ՊինՊըն ԱպտուլԱպտել Ազիզ Ալ-Սաուտ|Սալման Պին Ապտուլ Ազիզ]]
|ղեկավար_տիտղոս_2 = Գահի ժառանգորդ
|ղեկավարի_անուն_2 = [[Մուհամմատ ՊինՊըն Նայեֆ պին Ապտուլ Ազիզ Ալ-Սաուտ|Մուհամմատ Պին Նայեֆ]]Նայէֆ
|ղեկավար_տիտղոս_3 =
|ղեկավարի_անուն_3 =
Տող 93.
|calling_code = 966
}}
'''ՍաուտեանՍէուտական Արաբիա'''<ref name="ՏՈՒՏ">{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=53}}</ref> (պաշտոնական անուանումն է՝ ՍաուտեանՍէուտական Արաբիոյ Թագաւորութիւն, որ նաեւ պարզապէս կ'անվանուի Արաբիա, [[արաբերէն]]՝ السعودية المملكة العربية‎ , ալ-Մամլաքա ալ-'ԱրապիյաԱրաբիա աս-Սու'ուտիյաուտիա) Արաբական թերակղզիի մէջ գտնուող արաբական ամենամեծ պետութիւնն է։ Հիւսիս-արեւմուտքին մէջ Արաբիան սահմանակից է [[Յորդանան]]ին, հիւսիսը եւ հիւսիս-արեւելքը՝ [[Իրաք]]ին, արեւելքը՝ [[Քուէյթ]]ին, [[Քաթար]]ին, [[Պահրէյն]]ին եւ [[Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններ]]ուն, հարաւ-արեւելքը՝ [[Օման]]ին, եւ հարաւը՝ [[Եմեն]]ին։ [[Պարսից ծոց]]ը կը գտնուի անոր հիւսիս-արեւելքը, [[Կարմիր ծով]]ը՝ արեւմուտքը։ Երկրի բնակչութիւնը մոտմօտ 27,6 միլիոն է, տարածքը՝ մոտմօտ 2.150.000 քմ²։ ՍաուտեանՍէուտական Արաբիա պետութիւնը Հարաւարեւմտեան [[Ասիա (արեւմտահայերէն)|Ասիոյ]] ամենամեծ երկիրն է։ Կը զբաղեցնէ Արաբական թերակղզիի 2/3-ը եւ շարք մը կղզիներ [[Պարսից ծոցինԾոց (արեւմտահայերէն)|Պարսից ծոց]]ին եւ [[Կարմիր ծովինԾով (արեւմտահայերէն)|Կարմիր ծով]]ուն մէջ։
 
== Պատմութիւն==
Տող 99.
=== Հնագոյն շրջան ===
 
ՍաուտեանՍէուտական Արաբիոյ տարածքը հնագոյն ժամանակներուն բնակած են տարբեր ժողովուրդներ եւ ցեղեր, սակայն մ․թ․ա․Ք.Ա. II հազարամյակին հիմնական բնակիչներ դարձած են [[արաբ]], քոչուոր ցեղերը։ ՍաուտեանՍէուտական Արաբիոյ (ՀիժազիՀիճազի մէջ) ծագած է (VII7-րդ դ․) [[իսլամ]]ը, եւ [[630]-ին ստեղծուած է առաջին իսլամական աստուածապետութիւնը՝ [[Արաբական խալիֆայութիւն]]ը՝ Մատինա մայրաքաղաքով։ ՍաուտեանՍէուտական Արաբիոյ տարածքին մէջ գտնուող [[Մեքքա]]ն դարձած է ամբողջ իսլամական աշխարհի կարեւորագոյն սրբավայրը։
 
=== Միջին շրջան ===
VII—VIII7—8-րդ դդ․դարերուն, ՍաուտեանՍէուտական Արաբիոյ տարածքին մեծ մասը մտած է մա֊յաններումայաններու խալիֆայութեան, VIII—IX դդ․՝ Աբբասեաններու խալիֆայութեան կազմի մէջ։ X—XII դդ․ ՍաուտեանՍէուտական Արաբիոյ տարածքին մէջ առաջացած են առանձին էմիրութիւններ, սուլթանութիւններ, իսկ Հիժազը վասալական կախման մէջ ինկած է Ֆաթիմեաններէն, ապա՝ է յուրեաններէն, XIII դ․ կեսէն XVI դ․ սկիզբը՝ մամչուքներէն։ Առաւել ինքնուրոյն էր Նեճտը (Կեդրոնական Արաբիան)։ XVI դ․ սկիզբէն Օսմանեան կայսրութիւնը իր տիրապետութիւնը հաստատեց Հիժազի մէջ։ Նեճտի մէջ, որ փաստորէն անկախ էմիրութիւն էր, XVIII դ․ առաջացավ իսլամական կրոնաքաղաքական ուղղութիւն՝ վահաբիզմը, որ կոչ կ'ընէր վերադառնալ «մաքուր» իսլամին, միաւորել Արաբիան, պայքարել ընդդեմ օտարերկրեայ տիրապետողներուն։ Նեճտի էմիրներէն Մուհամմետ Իպն Աաուտը (ՍաուտեանՍէուտական Արաբիոյ կառաւարող Սաուտեաններու թագաւորութերէն) [[1745]]-ին պայքար սկսաւ Արաբիոյ միաւորման եւ միասնական պետութիւն ստեղծելու համար։ XIX դ․ սկիզբը ստեղծուեցաւ Սաուտեան միասնական պետութիւնը։ Անոր կազմի մէջ մտան Արաբական թերակղզիին մեծ մասը, [[Պարսից ծոց]]ի էմիրութիւնները, Հադրամաուտը, [[Պահրէյն]]ը, Պասրան։ ▼
 
▲VII—VIII դդ․ Սաուտեան Արաբիոյ տարածքին մեծ մասը մտած է մա֊յաններու խալիֆայութեան, VIII—IX դդ․՝ Աբբասեաններու խալիֆայութեան կազմի մէջ։ X—XII դդ․ Սաուտեան Արաբիոյ տարածքին մէջ առաջացած են առանձին էմիրութիւններ, սուլթանութիւններ, իսկ Հիժազը վասալական կախման մէջ ինկած է Ֆաթիմեաններէն, ապա՝ է յուրեաններէն, XIII դ․ կեսէն XVI դ․ սկիզբը՝ մամչուքներէն։ Առաւել ինքնուրոյն էր Նեճտը (Կեդրոնական Արաբիան)։ XVI դ․ սկիզբէն Օսմանեան կայսրութիւնը իր տիրապետութիւնը հաստատեց Հիժազի մէջ։ Նեճտի մէջ, որ փաստորէն անկախ էմիրութիւն էր, XVIII դ․ առաջացավ իսլամական կրոնաքաղաքական ուղղութիւն՝ վահաբիզմը, որ կոչ կ'ընէր վերադառնալ «մաքուր» իսլամին, միաւորել Արաբիան, պայքարել ընդդեմ օտարերկրեայ տիրապետողներուն։ Նեճտի էմիրներէն Մուհամմետ Իպն Աաուտը (Սաուտեան Արաբիոյ կառաւարող Սաուտեաններու թագաւորութերէն) [[1745]]-ին պայքար սկսաւ Արաբիոյ միաւորման եւ միասնական պետութիւն ստեղծելու համար։ XIX դ․ սկիզբը ստեղծուեցաւ Սաուտեան միասնական պետութիւնը։ Անոր կազմի մէջ մտան Արաբական թերակղզիին մեծ մասը, [[Պարսից ծոց]]ի էմիրութիւնները, Հադրամաուտը, [[Պահրէյն]]ը, Պասրան։
 
=== Եգիպտական տիրապետութիւնը եւ տրոհումը ===
 
[[1811]]—[[1818]]-ին [[Եգիպտոս]]ի կառավարիչ Մուհամմետ Ալիին զորքերը զաւթեցին արաբական, թերակղզիի մեծ մասը, եւ ՍաուտեանՍէուտական Արաբիան տրոհուեցաւ։ Մինչեւ [[1865]]-ը (ընդհատումներով) ՍաուտեանՍէուտական Արաբիան եգիպտական տիրապետութեան տակ էր։ [[Հիճազ]]ը [[1840]]-էն ետք կը գտնուէր [[թուրք]], իշխանութեան տակ։ XIX դ․ 2-րդ կէսին վահաբական պետութիւնը զաւթեցին Շամմարի (Հիւսիսային Արաբիա) իշխանութեան կառավարողներ Ռաշիտեանները։ Մուհամմետ իպն Ռաշիտի զորքերը գրաւեցին Նեճտի մայրաքաղաք էր-Ռիատը։ Սկսաւ անհաշտ պայքար Սաուտեան եւ Ռաշիտեան ընտանիքներու միջեւ Արաբիոյ մէջ տիրելու համար։ Սաուտեան էմիր Իպն Սաուտը, [[Քուէյթ]]ի էմիր Մուպարաք աս Սապահի օգնութեամբ, [[1902]]-ին պարտութեան մատնեց Ռաշիտեաններուն եւ վերագրաւեց էր-Ռիատը։ Սաուտեանները վերականգնեցին իրենց իշխանութիւնը Նեճտի մէջ եւ սկսան ընդլայնել իրենց տիրոյթները։
 
=== Մեծ Բրիտանիոյ Տիրապետութիւնը ===
Տող 113 ⟶ 112՝
[[Մեծ Բրիտանիա]]ն, գաղութակալական նպատակներէն ելլելով, [[1915]]-ին պայմանագիր կնքեց Նեճտի էմիրի հետ։ Ըստ պայմանագրի Անգլիան կը ճանչնար Նեճտի անկախութինը, իւրաքանչիւր տարի էմիրին պիտի տար 60 եզ․ ֆունտ սթեռլինկ, պէտք էր մատակարարէր զենք եւ զինամթերք։ էմիրը կը պարտաւորուէր չհարձակվիլ Հարաւային Արաբիոյ անգլիական գաղութներուն վրայ, իր արտաքին քաղաքականութիւնը համաձայնեցնել [[Լոնտոն]]ի հետ։ Մեծ Բրիտանիոյ չհաջողեցաւ սակայն պարտադրել Նեճտին մտնելու առաջին համաշխարհային պատերազմի ([[1914]]—[[1918]]) մէջ՝ ընդդես Թուրքիոյ։ Միեւնոյն ժամանակ Մեծ Բրիտանիյ հաջողեցաւ [[1915]]-ին գաղտնի պայմանագիր կնքել Մեքքայի (Հիժազ) շարիֆ Հուսէյն ալ Հաշիմիի հետ, համաձայն որուն Հուսէյնը արաբներուն պէտք է ապստամբութեան հանէր Թուրքիաոյ դէմ, իսկ [[Մեծ Բրիտանիա]]ն պէտք էր ճանչնար ապագայ [[արաբ]], պետութեան (Հիճազի գլխաւորութեամբ) անկախութիւնը։ [[1916]]-ին [[արաբ]]ները սկսան ռազմական գործողութիւններ ընդդեմ Թուրքիոյ։ [[1918]]-ին Հուսէյնը ընդունեց «արաբներու թագաւոր» տիտղոսը, սակայն Անտանտը անոր ճանչցաւ միայն Հիժազի թագաւոր։
 
=== ՍաուտեանՍէուտական Արաբիա ===
[[Պատկեր:Arrival ceremony welcoming King Faisal of Saudi Arabia 05-27-1971.jpg|ձախից|մինի|270px|Ֆայսալ Պին Ապտուլ Ազիզ Ալ-Սաուտը]]
Առաջին համաշխարհային պատերազմէն ետք Աաուտեանները, օգտուելով Օսմանեան կայսրութեան տրոհումէն, պայքար ծաւալեցին կեդրոնացուած պետութիւն ստեղծելու համար։ [[1920]]-ին անոնք իրենց տիրապետութիւնը հաստատեցին Ասիրի մէկ մասի (ամբողջ Ասիրի վրայ՝ 1930-ին), [[1921]]-ին՝ Շամմարի վրայ։ [[1921]]-ին Ապտուլ Ազիզ Ալ-Աաուտը հռչակուեցաւ Նեճտի եւ միացուած մարզերու սուլթան։ Նեճտի եւ Հիժազի միջեւ [[1924]]—[[1925]]-ի պատերազմի հետեւանքով Իպն Աաուտը իր պետութեան միացուց նաեւ Հիժազը։ Յունուար [[1926]]-ին անոր հայտարարեց Հիժազի թագաւոր եւ Նեճտի ու միացուած մարզերու սուլթան։ [[Փետրուար 16]][[1926]]-ին սովետական կառավարութիւնը պաշտոնապէս ճանչցաւ նորաստեղծ պետութիւնը եւ անոր հետ հաստատեց դիւանագիտական հարբերութիւններ։ [[1932]]-ին պետութիւնը կոչուեցաւ ՍաուտեանՍէուտական Արաբիա։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին ([[1939]]—[[1945]]) ՍաուտեանՍէուտական Արաբիան չմասնակցեցաւ, սակայն խուզեց դիւանագիտական հարաբերութիւնները ֆաշիստական Գերմանիոյ ([[1941]]) եւ Իտալիոյ ([[1942]]) հետ։ Պատերազմի վերջին եւ հատկապէս հետոյ ՍաուտեանՍէուտական Արաբիոյ զօրացավ ամերիկեան ազդեցութիւնը։
[[Պատկեր:Fahd bin Abdul Aziz.jpg|աջից|մինի|270px|Ֆահտ Պին Ապտուլ Ազիզ Ալ-Սաուտը]]
[[1943]]-ին [[ԱՄՆ]] դիւանագիտական հարաբերութիւններ հաստատեց ՍաուտեանՍէուտական Արաբիոյ հետ եւ [[1943]]-ին անոր վրայ տարածեց լենտ-լիզի օրենքը, Դահրանի մէջ ստեղծվուեցաւ ամերիկեան Մեքքա էր-Ռիատ պալատի մուտքը ռազմաօդային կեդրոն։ Ամերիկեան նաւթային ընկերութիւնները դարձան երկրի նաւթի հիմնական շահագործողները։ ՍաուտեանՍէուտական Արաբիոյ գոյութիւն ունեցող աստուածապետական վարչակարգը, Սաուտեան տան անսահմանափակ իշխանութիւնը, տարրական մարդկային օրենքներու եւ ազատութեան լիակատար բացակայութիւնը դժգոհութիւն առաջացուցին երկրին մէջ։ 1953-ին ելոյթներ ունեցան նաւթագործ բանուորները տնտեսական եւ քաղաքական վիճակի բարելաւման համար։ [[1953]]-ին, Ապտուլ Ազիզ Ալ-Աաուտիի մահէն ետք, գահ բարձրացած Սաուտ թագաւորը ընդունեց շարք մը խիստ օրենքներ, որոնցով ծանր պատիժներու (ընդհուպ մինչեւ մահապատիժ) սպառնալիքով արգիլուեցան գործադուլներն ու ցոյցերը։ [[1950]]—[[1960]]-ական թթ․ ՍաուտեանՍէուտական Արաբիոյ զարգացումը ընթացավ լարուած ներքաղաքական մթնոլորտին մէջ, խիստ սրուեցան տնտեսական հակասութիւնները։ Սկսաւ պայքարը Աաուտ Պին Ապտուլ Ազիզ Ալ-Սաուտին եւ եղբայրներուն միջեւ։ [[1962]]-ին Սաուտ պին Ապտուլ Ազիզ Ալ-Աաուտը ստիպուած փաստական իշխանութիւնը զիջեցաւ եղբորը՝ Ֆայսալ պին Ապտուլ Ազիզ Ալ-Սաուտին, իսկ [[1964]]-ին հրաժարեցաւ գահէն։
[[Պատկեր:Obama meets King Abdullah July 2014.jpg|ձախից|մինի|300px|[[Ապտուլլահ իպն Ապտ ալ-Ազիզ ալ-Սաուտ|Ապտուլլահ Պին Ապտուլ Ազիզ Ալ Սաուտը]]]]
Ֆայսալը որոշ փոփոխութիւններ մէջտեղ բերաւ, որոնք սակայն չփոխեցին ՍաուտեանՍէուտական Արաբիոյ հասարակական-քաղաքական կառուցուածքի բնոյթը, տիրապետող մնացին ցեղային-տոհմական աշիրէյի համայնապատկերը արաբ միութիւնները՝ իրենց բնորոշ միապեսական, միահեծան կրօն, երեւոյթներււվ։ Արտաքին քաղաքականութեան բնագավառին մէջ, [[1960]]-ական թուականներէն սկսած հստակորէն դրսեւորուեցան ՍաուտեանՍէուտական Արաբիոյ նկրտումները՝ գլխաւոր դէր խաղալ իսլամական եւ արաբական աշխարհի մէջ։
 
ՍաուտեանՍէուտական Արաբիան սերտորէն կը համագործակցի պահպանողական եւ հետադիմական վարչակարգեր ունեցող արաբ, երկիրներու հետ, պայքար մղում արաբ, առաջադիմական ուժերու դէմ։ Այդ քաղաքականութեան անկապտելի լքասը կը կազմէ հակահամայնավարութիւնը։ ՍաուտեանՍէուտական Արաբիան II․ սերտ հարաբերութիւններու մէջ է ԱՄՆ-ի հետ։ [[25 Մարտ]][[1975]]-ին սպանուած Ֆայսալ պին Ապտուլ Ազիզ Ալ-Սաուտ թագաւորին փոխարինած Խալիտ պին Ապտուլ Ազիզ Ալ-Սաուտ թագաւորի մահէն (1982) ետք թագաւոր հռչակուած Ֆահտ Ապտուլ Ազիզ Ալ-Սաուտի ժամանակն ալ ՍաուտեանՍէուտական Արաբիոյ ներքին եւ արտաքին քաղաքականութեան մեջ որեւէ փոփոխութիւն տեղի չունեցավ։ [[2005]] թուականին Ֆահտ Ապտուլ Ազիզ Ալ-Սաուտի մահէն ետք գահ բարձրացաւ կրտսեր եղբայր [[Ապտուլլահ իպն Ապտ ալ-Ազիզ ալ-Սաուտ|Ապտուլլահ Պին Ապտուլ Ազիզ Ալ Սաուտը]], որ մեծ դերակատարութիւն ունեցաւ երկրի զարգացման մէջ։ [[23 Յունուար]][[2015]] թուականին մահացաւ [[Ապտուլլահ իբն Աբդ ալ-Ազիզ ալ-Սաուտ|Ապտուլլահ Պին Ապտուլ Ազիզ Ալ Սաուտը]], որմէ ետք գահ բարձրացաւ [[Սալման ՊինՊըն ԱպտուլԱպտել Ազիզ Ալ-Սաուտ]]ը:
[[Պատկեր:Salman bin Abdull aziz December 9, 2013.jpg|աջից|մինի|270px|[[Սալման ՊինՊըն ԱպտուլԱպտել Ազիզ Ալ-Սաուտ]]]]
 
== Աշխարհագրութիւն ==
Տող 134 ⟶ 133՝
=== Կլիմա ===
 
Կլիման հիւսիսը մերձարեւադարձային է, հարաւը՝ արեւադարձային, խիստ ցամաքային, չոր։ [[Էր-Ռիատ]]ի մէջ Յուլիսին միջին ջերմաստիճանը 33°C է (առաւելագոյնը՝ 48°C), Յունուարինը՝ մոտմօտ 14°C։ Տարեկան տեղումները համարեայ ամենուրէք 100 մմ-֊էն պակաս են, լեռները՝ մինչեւ 400 մմ, Ռուպ էլ Խալիի մէջ եւ մի քանի այլ շրջաններուն կ'ըլլան տարիներ, որ բոլորովին տեղումներ չեն ըլլար։
 
=== Ներքին Ջուրեր ===
Տող 142 ⟶ 141՝
=== Բուսական եւ Կենդանական աշխարհ ===
 
Բուսականութիւնը հիմնականորէն անապատային եւ կիսաանապատային է։ Կենդանիներէն տարածուած են [[գայլ]]ը, պորենին, օնակր վայրի էշը, այծքաղը եւ այլն։ Շատ են կրծողներն ու սողունները, ինչպէս նաեւ թռչունները։ ՍաուտեանՍէուտական Արաբիան մորեխի տարածման օճախ է։
 
== Վարչական Բաժանում ==
[[Պատկեր:Saudi Arabia, administrative divisions - Nmbrs - colored.svg|աջից|մինի|300px|ՍաուտեանՍէուտական Արաբիոյ Վարչական Բաժանում]]
ՍաուտեանՍէուտական Արաբիան բաժնուած է 13 էմիրութիւններու (կամ մինթաքաների), իսկ ամեն էմիրութիւնը կը գտնուի էմիրի հսկողութեան տակ (էմիր կ'ընտրուի թագաւորական ընտանիքէն)։
 
== Պետական Կարգ ==
Տող 181 ⟶ 180՝
 
== Այցելեք նաեւ ==
* [[ՍաուտեանՍէուտական Արաբիայի վարչական բաժանում]]
 
== Նշումներ ==
{{reflist}}
 
{{ՎՊԵ|Saudi Arabia|ՍաուտեանՍէուտական Արաբիա}}
{{Ասիական երկիրներ}}
{{Մերձաւոր Արեւելքի երկիրներ}}
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Սէուտական_Արաբիա» էջէն