Ամազոն

Ամազոն․ ջուրի ծաւալով աշխարհի մեծագոյն գետն է։ Անտեան լեռնաշղթայէն սկսած, կը ճեղքէ հարաւային Ամերիկան մինչեւ Ադլանտեան Ովկիանոսի իր գետաբերանը։ Ընդունուած է որպէս Երկրի երկրորդ երկարագոյն գետը՝ Նեղոսէն ետք։ Նախապէս անոր երկարութիւնը 6․400 քլ․ չափուած էր, սակայն արբանեակներու օգնութեամբ եղած ուսումնասիրութիւնները, կը փաստեն թէ անոր աղբիւրները Մանթարօ գետի գետաղբիւրներն են (Փերու) եւ հետեւաբար անոր ընդհանուր երկարութիւնը 9․992 քլ․ է։

Ամազոն
Ամազոնի տելթան արբանեակէ նկարուած
Բնութագիր
Երկայնք	9․992 քլ․ քմ
Աւազանի մակերես	7.000.000 քմ2
Ջրահոսք
Ակունք	Մանթարօ, Ափուրիմաք, Փերու
Գետաբերան	Ադլանտեան Ովկիանոս, Պրազիլ
Տեղակայում

Անուն

Սպանացի աշխարհակալ Ֆրանճիսքօ տէ Օրեյանա(Francisco de Orellana) գետին տուած է Ամազոն անունը։ Ան գետը նաւարկած է 1541-1542։ Նաւարկութեան ընթացքին, ան հանդիպած է կռուող կիներով ցեղերու, այդ պատճառով Ամազոնաս (Río de las Amazonas) անունը կու տայ, որ յառաջ եկած է «Ամազոններ» անունէն․ կիներու առասպելական ռազմիկ ժողովուրդին անունը։

Ամազոնի գետաղբիւրները

Ամազոնի գետաղբիւրները կը նկատուին Մանթարօ գետին առուակները։ Մանթարօ եւ Ափուրիմաք գետերը կը միանան եւ կ՛ընդունին Իուքայալի գետին հարկատուները։ Անոնք իրենց կարգին կը հանդիպին Մարանիոն գետը (Փերու)։ Բացի Պրազիլէն, շրջանի մնացեալ երկիրները այդ կը համարեն Ամազոնի մայր գետը։ Սակայն պրազիլեացիները այդ հատուածը Սոլիմոես գետ կը կոչեն։ Երբ Սոլիմոես գետը Ռիօ Նեկրօ գետին կը հանդիպի, կը կազմեն գետախառնունքը՝ Ջուրերուն Հանդիպումը (Encontro das Águas), Մանաուս քաղաքին մօտ, եւ պրազիլեացիները Ամազոն կ՛ամուանեն։

Ամազոնի աւազանը

Ամազոնի աւազանը, աշխարհի ամենէն ընդարձակն է․Հարաւային Ամերիայի տարածքին 40% կը ծածկէ, մօտաւորապէս 7.050.000 քլ²։ Գետը շրջապատուած է հսկայ վայրի անտառով՝ Ամազոնի անտառները, որ աշխարհի մեծագոյն անտառներէն է։

Բնական աղբիւրներ

Ամազոն գետի շրջանը հարուստ է բնական աղբիւրներով՝ ադամանդ, ոսկի, թանկագին քարեր եւ լաւ որակի փայտ, սակայն վերջին տասնամեակներուն չարաչար կը շահագործուին։

Բնապահպանում

Բնապահպանուած վայրերն են՝

Անուն	երկիր	պատկեր
Ալփահուայօ-Միշանա Ազգային Պահեստ	Փերու
Ամաքայաքու Ազգային Պուրակ	Քոլոմպիա
Ամազոնիա Ազգային Պուրակ	Պրազիլ
Անավիլհանաս Ազգային Պուրակ	Պրազիլ

Ամազոնի տեղագրութիւնը

Բուսաբանական եւ կենդանական աշխարհ

Ամազոնի աւազանի հարուստ բուսականութիւնը Ի․ եւ ԻԱ․ դարերուն հետազօտութեան ենթակայ է։ Իսկ աշխարհի կենդանիներուն մէկ երրորդը Ամազոնի անտառներուն մէջ կ՛ապրի։ Կենսաբանական բազմազանութեամբ աշխարհի ամենահարուստ արեւադարձային անտառն է։

Ստնաւորներ

Գետին ջուրերուն մէջ կ՛ապրին զանազան ստնաւորներ․-

• Դլփիններու տեսակներ՝ պոթօ եւ թուքուզի,
• Ջրակով,

• 

  Ամազոն գետի դլփինները

  Հսկայ ջրասամոյր, եւայլն։

Ձուկեր

Ամազոնի ձուկի կենդանացուցակը, նոր-արեւադարձային ձուկերու բազմազանութեան կեդրոնն է․ 5.600-է աւելի տեսակներ կան։ Ինչպէս օրինակ՝ երկրագոյն նէոն, անուշ ջուրի թեւաձուկ, արափայիմա, առուանա, արծաթեայ առուանա, փիրանհա, քանտիրիու, կատուաձուկերու 1.200-է աւելի տեսակ, քումաքումա, ելեկտրական օձաձուկի 100-է աւելի տեսակներ, ցուլ-շանաձուկ, եւայլլն։

Սողուններ

Անաքոնտա

Կրեաներու եւ ջրակրեաներու տեսակներ, կոկորդիլոսի տեսակներ եւ Անաքոնտա։

Թեւաւորներ

Ամազոն կ՛ապրին կամ ալ անկէ կ՛անցնին թռչուններու զանազան տեսակներ, ինչպէս օրինակ՝ Թուքան, կնադէմ անգղ, եւ շատ ուրիշ։

Թիթեռնիկներ

Ամազոն գետի աւազանը թիթեռնիկներու ցեղերու կեդրոնն է։ Գտնուած են 1.000-է աւելի տեսակներ։ Ինը երկիրներ Ամազոնի աւազանը կը բաժնուին՝ Պրազիլ, Պոլիվիա, Փերու, Էքուատոր, Քոլոմպիա, Վենեզուելա, Կուիյան, Սուրինամէ եւ Ֆրանսական Կուիյան։ Ծանօթ միջատաբան գիտնականներ հետազօտութիւններ ըրած են ու կը շարունակեն ընել։

Ամազոնի հարկատուները Մանաուսի մօտ

Գլխաւոր հարկատուներ

Ամազոնի հարկատուները թիւով 1.100-է աւելի են։ Գլխաւոր հարկատուներն են․-

Պրանքօ, Քասիքիարէ քանալ, Չաքեթա, Ուալակա, Փութումայօ, Եավարի, Եուրուա, Մատէյրա, Մարանիոն, Մորոնա, Նանայ, Նափօ, Նեկրօ, Փասթազա, Փուրուս, Թամպօ, Թափախոս, Թիկրէ, Թոքանթինս, Թրոպեթաս, Եուքայալի, Չինկու, Եափուրա, Իթայա, Ափայաչու, Ամփիյաչու, Չիքիթա, Քախոքիւմալ, Աթաքուարի, Թաքանա, Իգարափէ տէ Պելեմ, Փութումայօ, Թոնանթիս, Եափուրա, Փարանա, Քոփէա, Պատախոս, Փարանա Արարա, Մանաքուփուրու, Ռիօ Նեկրօ, Փրեթօ տա Էվա, Ուրուպու, Ուաթամա, Նհամունտա, Մաիքիւրու, Փարու տէ Էսթէ, Եարի, Աթուա, Վիլա Նովա, Մաթափի, Արարի, Փետրէյրա, Եուփաթի։

Ջրամբարներ

Մանաուս քաղաքը, նկար 2005-ի

Ամազոնի հարկատուններուն վրայ 412 ջրամբարներ կառուցուած են եւ բաւական ուրիշ կառուցելու ծրագիրներ կան։ Սակայն տեսնելով թէ կառուցուած ջրամբարները ժխտական ազդեցութիւն ունին շրջապատին վրայ՝ շնորհազրկում, մրրարկութիւն, գիտնականները կ՛ահազանգեն թէ յաւելեալ ջրամբարներու կառուցումը լուրջ վնասներ պիտի պատճառէ կենսաբանական բազմազանութեան վրայ, նոյնիսկ անոր փլուզումը։

Ի․ դարու զարգացում

Ի․ դարուն կէսերուն, Պրազիլի կառավարութիւնը երկրին հեռաւոր ու միջերկրեայ շրջաններուն զարգացման նոր ծրագիր մը կը մշակէ։ 1960-ական թուականներուն Ամազոնի շահագործումը կը հասկցուէր որպէս տնտեսական աճ։ 1970-ական թուականներուն կը սկսի Պրազիլի հիւսիս-արեւելեան շրջաններէն գաղթարարութեան հոսանք մը դէպի «անմարդ հողերը», զուգահեռ՝ Միջ-Ամազոնեան Մայրուղի (Transamazônica) ենթակառոյցի ծրագրին։ Այնուհետեւ գետին գլխաւոր հոսանքներուն շուրջ քաղաքներ կը զարգանան։

Տե՛ս նաեւ

Փորորոքա