Ծիր Կաթին

Ծիր Կաթինը այն համաստեղութիւնն է, որուն մէջ կը գտնուի Արեգակը իր մոլորակային համակարգով։

Ծիր Կաթին համաստեղութիւն

Հայերէնի մէջ Ծիր Կաթինը կ'անուանուի նաեւ Յարդագողի ճանապարհ կամ Դարմանագողի ճանապարհ։ Ըստ հայկական առասպելին, խիստ ձմեռ մը հայերու նախնի Վահագնը ասորիներու նախնի Բարշամինէն յարդ գողցած է, եւ երկինքին մէջ մասամբ երեւցող Ծիր Կաթինը անոր գողցած յարդին հետքն է։ Հինէն ի վեր մարդիկ հիացած են անոր երկնասփիւռ տեսքով։ Երկիրէն նայելու ատեն զայն դիտողին կը ներկայանայ մշուշոտ թոյլ լոյսով։

1609-ին՝ երբ Կալիլէյօ աստղադիտակով կը դիտէ այդ գօտին, վերջնականապէս պարզ կը դառնայ, որ անիկա բաղկացած է բազում հեռաւոր աստղերէ։ Է. դարու հայ մեծ աստղագէտ, տոմարագէտ եւ փիլիսոփայ Անանիա Շիրակացիի բնութագրումով, Ծիր Կաթինը կամ Յարդագողի Ճանապարհը անթիւ-անհամար աստղերու լոյսը կուտակած հսկայ լուսաշերտ մըն է. «խիստ աստեղք են բազումք, նուազք եւ յոյժ ընդ աղօտ էր եւմանէն միաւոր լոյսն տեսանի»: Ծիր Կաթինը մեկնաբանելու փորձ ըրած է Կանտը։ Մոլորակային համակարգի առաջացման իր վարկածին նմանութեամբ՝ ան պտտող կազային սկաւառակէն յառաջացած սկաւառակաձեւ աստղային համակարգ մը համարած է զայն, որուն առանցքին շուրջը կը պտտին աստղերը, իսկ հեռաւոր միգամածութիւններն ալ, հաւանաբար անոնցմէ դուրս գտնուող նմանատիպ համակարգեր։ 1920-ին ամերիկացի աստղագէտ Հարլօու Շէյփլի (Harlow Shapley) , չափելով գնդաձեւ աստղակոյտերու հեռաւորութիւնները, կ'եզրակացնէ, որ Ծիր Կաթինը շատ աւելի մեծ է, քան մինչ այդ կը կարծուէր, եւ Արեգակն ալ անոր կեդրոնին մէջ չէ։ Այսպիսի համակարգին մէջ նոյն կերպ պտտող չէզոք ջրածինի ամպերը պէտք է մեր նկատմամբ ունենան տարբեր տեսագծային արագութիւններ, եւ ռատիոսփեքթրըմին մէջ (radio spectrum) անոնց 21 սմ.-նոց ռատիոգիծերը, ունենալով տարբեր տոփլերեան շեղումներ (doppler aviation), պէտք է տարանջատուած ըլլան։ Անոր շնորհիւ 1927-ին Ուորտ (Ward) կը յաջողի ապացուցել Ծիր Կաթինի պտոյտը եւ բացայայտել անոր պարուրաձեւ կառուցուածքը։

Կը պարզուի, որ Ծիր Կաթինի սկաւառակին մէջ չէզոք ջրածինը բաշխուած է ոչ թէ համասեռ, այլ պտտման կեդրոնին շուրջը փաթթուող պարուրաթեւեր կը կազմէ։ Այն ժամանակ հեռաւոր աստղերու հեռաւորութիւններու որոշման ձեւերը դեռ բաւականաչափ ճշգրիտ չէին, սակայն պարզ էր արդէն, որ Ծիր Կաթինի սկաւառակին մէջ դիտուող աստղերուն եւ անոնց կոյտերուն մեծ մասը կը գտնուին այդ պարուրաթեւերուն մէջ։ Այսպէս կ'ուրուագծուի Ծիր Կաթինի իրական կառուցուածքը, որ նոր ձեւով կը կոչուի համաստեղութիւն։

Կառուցուածքը

Երկիրէն նայելու ատեն Ծիր Կաթինի տեսքին մէջ կ'առանձնանան երկու տիրոյթներ։ Անհամեմատ ուռուցիկ մասը կը ներկայացնէ համաստեղութեան այն կեդրոնական տիրոյթը, որուն շուրջը կը պտտի ողջ համակարգը։ Հակադիր ուղութեամբ կ'երեւի Ծիր Կաթինին ամենանօսր մասը, քանի որ այդ ուղղութեան վրայ կը գտնուի համաստեղութեան սկաւառակին մեզի ամենամօտ եզրը։ Այսինքն՝ մեր դիտակէտը կը գտնուի համաստեղութեան մէջ, բայց անոր կեդրոնէն զգալիօրէն շեղուած դիրքին մէջ։ Համաստեղութեան տրամագիծը կը կազմէ 30 cubit (100.000 լուսատարի)։ Կը պարունակէ շուրջ 200 միլիառ աստղ։ Աստղերուն հիմնական մասը բաշխուած է համաստեղութեան սկաւառակին հարթութեան մէջ։ 2009-ի տուեալներով, համաստեղութեան զանգուածը՝ 3×10¹² Արեգակի զանգուած է։ Արեգակը կը գտնուի կեդրոնէն 10 cubit հեռաւորութեան վրայ, որ համաստեղութեան շառաւիղին 2/3-ն է։ Հետագային ստացուած են աւելի մանրամասն փաստեր։ Կը պարզուի, որ կեդրոնէն հեռանալու ատեն՝ աստղերու շարժման միջին արագութիւնը նախ կտրուկ կ'աճի, ապա քիչ մը կը նուազի, յետոյ որոշ տատանումներով դանդաղ կ'աճի մինչեւ եզրը։ Արագութիւններու կախումը հեռաւորութիւնէն չէր կրնար այլ կերպ ըլլալ, քանի որ զանգուածը կուտակուած չէ կեդրոնին մէջ։ Զանգուածին՝ ոչ հաւկթաձեւ բաշխման պատճառաւ իւրաքանչիւր աստղի կ'երկարին սկաւառակին մէջ պարուրաթեւերու երկայնքով բաշխուած մնացած բոլոր աստղերը։ Արեգակնային համակարգը կը շարժի ուղեծիրով 250 քմ./վ արագութեամբ։ Մէկ պտոյտը համաստեղութեան կեդրոնին շուրջը կը տեւէ 250 միլիոն տարի։

Համաստեղութեան կեդրոնը՝ ինֆրակարմիր տիրոյթին մէջ

Պարուրաթեւերը

Մեր համաստեղութիւնը կը պատկանի պարուրաձեւ համաստեղութիւններու շարքին, այսինքն՝ թեւերը դասաւորուած են հարթութեան մէջ։ Սկաւառակը սահմանափակուած է գնդաձեւ ուղեծիրերով։ Սկաւառակը շրջապատուած է հալոյով (հալօ՝ լուսաւոր պսակ լուսատուին շուրջը)։ Սկաւառակին առարկաները կը խտանան դէպի համաստեղութեան հարթութիւնը, իսկ հալոյին առարկաները՝ դէպի կեդրոն։ Քանի որ մեր Արեգակնային համակարգը կը գտնուի ճիշդ հոս, անիկա մեզի հնարաւորութիւն չի տար աւելի ճշգրիտ ուսումնասիրելու համաստեղութիւնը։ Միջաստղային կազի նոր ուսումնասիրութիւնները կը վկայեն այն, որ մեր համաստեղութեան մէջ կայ երկու թեւ, որոնք կը սկսին համաստեղութեան խորքերէն։ Բացի ատկէ, խորքերուն մէջ կայ եւս քանի մը թեւ, որոնք հետզհետէ կը ճիւղաւորուին, եւ լաւ տեսանելի կը դառնան թթուածինային տիրոյթին մէջ։