Կարգաբանութիւն

Կարգաբանութիւն (կանոնաւոր դասաբաշխութիւն), կենսաբանական գիտութիւն, որու խնդիրն է բազմակողմանիօրէն նկարագրել եւ կարգի բերել գոյութիւն ունեցող եւ անհետացած կենդանիներու, բոյսերու, սունկերու եւ մանրագործարանութիւններու բոլոր տեսակները. պարզել անոնց միջեւ եղած ազգակցական կապը, տեսակառաջացման ուղիները։ Կարգաբանութիւնը կը յենու կազմութեան բոլոր յատկանիշերու (ձեւաբանական, բնախօսական, կենսաքիմիական եւայլն) վրայ։ Բոյսերու կարգաբանութեան մէջ յատուկ ուշադրութիւն կը դարձնէ վերարտադրող (վերարտադրողական) մասերու (ծաղիկ, զբօսասէր մասեր) կառուցուածքին։ Շատ կենդանիներու կարգաբանութեան մէջ դասաբանական խումբերու բնութագրման ժամանակ առաւելութիւնը կը տրուի անդամազննական յատկանիշերուն։

Կենդանի կազմութիւններու դասակարգին մէջ

Կարգաբանութեան նպատակ

Կարգաբանութեան հիմնական խնդիրն է հնարաւորութիւն ստեղծել կողմնորոշուելու գործնականօրէն գոյութիւն ունեցող կենդանիներու, բոյսերու եւ մանրագործարանութիւններու միջեւ։ Ան կը վերաբերի նաեւ անհետացած տեսակներուն։ Կարգաբանութիւնը կը կառուցէ կազմութիւններու բնական համակարգ, որ համաստորադաս հանգամանք ստորոգութիւններու մէջ աւելի ամբողջական պէտք է արտայայտէ տեսակներու միջեւ գոյութիւն ունեցող կապը։ Ձգտելով ստեղծել գործարանական աշխարհի լրիւ համակարգ կամ դասակարգին մէջ՝ կարգաբանութիւնը կը յենու կենսաբանական բոլոր առարկաներու տեսական ու գործնական տուեալներու վրայ եւ սերտօրէն կապուած է բարեշրջութեան ուսմունքի հետ։

Կարգաբանական միաւորներ

Կազմութիւններու դասակարգման հիմնական կարգաբանական միաւորը տեսակն է (species)։ Տեսակներու նշման համար ընդունուած է Գառլ Լիննէի կողմէ առաջարկուած եւ մինչեւ այժմ պահպանուող պինար (կրկնակի) անուանակոչութիւն, այսինքն տեսակի անունը կը նշէ 2 բառով. առաջինը կը նշանակէ ցեղը, որուն կը վերաբերի տուեալ տեսակը, երկրորդը՝ տեսակային համաճարակն է։ Պինար անունակոչութեան համառօտ ձեւով կ'աւելացնէ նաեւ տուեալ տեսակը նկարագրող հեղինակի ազգանունը. օրինակ՝ Serratula serratuloides Takht։

Տեսակի գաղափարը բուսաբանութեան մէջ աւելի նեղ է, քան կենդանաբանութեան մէջ։ Յաճախ այն, ինչ կենդանաբանները որպէս ենթատեսակ կը դիտեն, բուսաբանները կը համարեն ինքնուրույն տեսակ։

Տեսակները կը միաւորեն ցեղերու մէջ (genus), ցեղերը՝ ընտանիքի մէջ (familia), ընտանիքները՝ կարգերու մէջ (ordo), կարգերը՝ դասերու մէջ (classis), դասերը՝ տիպերու մէջ (typus) կամ բաժիններու մէջ (division)։ Կարգաբանութեան բարձրագոյն միաւորը թագաւորութիւնն է (regnum), որ կը համախմբէ ամբողջ բուսական կամ կենդանական աշխարհը։

Կարգաբանութեան բարձրագոյն միաւորը թագաւորութիւնն է։ Երկրագունդը բնակեցնող բոլոր կենդանի կազմութիւններուն ընդունուած է բաժնել 4 թագաւորութիւններու՝ պարզագոյն էակներ, սունկեր, բոյսեր, կենդանիներ։ Գոյութիւն ունի կենդանի կազմութիւններու աւելի քան 2 մլն., իսկ բոյսերու 350 հազար տեսակներ։ Յայտնի է սունկերու 100 հազար տեսակ՝ միաբջիջ եւ բազմաբջիջ սունկեր։

Թագաւորութիւնները կը բաժանուին տիպերու, որոնք կը գերազանցեն 2 տասնեակը։ Հիմնական տիպերն են՝ ողնաշարաւորներու տիպ, յօդուածոտանիներու տիպ, արմատամտրակաւորներու, յեղումներ կամ թարթիչաւորներու, հանդիսատեսներու, աղեխորշաւորներու, տափակ որդերու, կլոր որդերու, օղակաւոր որդերու, փափկամարմիններու տիպեր։

Տիպերը կը բաժնուին դասերու։ Օրինակ՝ կաթնասուններու դաս, երկկենցաղներու դաս, թռչուններու դաս, սողուններու դաս, ոսկրային ձուկերու դաս։ Դասը կը գտնուի տիպի եւ կարգի միջեւ։

Դասերը կը բաժանուին կարգերու։ Կարգաբանական կարգերէն են՝ գիշատիչներու, յառաջակարգեր, կրծողներ, նապաստականմաններ, ձեռնաթեւաւորներ, կնճիթաւորներ, միասմբակաւորներ, երկսմբակաւորներ, կոշտուկոտանիներ, կէտանմաններ, մաշկոտանիներ, միջատակերներ, թերատամնաւորներ, ծոնդիչներ, մենաքարեր, երկշաքիլաւորներ։

Կարգերը կը բաժանուին ընտանիքներու՝ լատ.՝ familia։ Ընտանիքը կը գտնուի կարգի եւ ցեղի միջեւ։ Բուսական աշխարհին մէջ յայտնի ընտանիքներ են՝ խաչածաղկաւորներ, վարդազգիներ, մօրուսաւորներ, ստնաւորներ, աստղածաղկազգիներ, հացազգիներ, շուշանազգիներ, փիփերթազգիներ։ Կենդանական աշխարհի յայտնի ընտանիքներ են՝ կատուներու ընտանիքը, մրջնակերներու ընտանիքը։

Ընտանիքները կը բաժանուին ցեղերու, իսկ ցեղերն ալ՝ տեսակներու։

Կենդանական աշխարհի դասակարգման փորձեր

Գոնրատ Հեսներ։ Կենդանի կազմութիւններու դասակարգմամբ զբաղուող շուէտացի գիտնական

Գառլ Լինէուս։ «Բնութեան համակարգ» աշխատութեան հեղինակ

Կենդանիներու եւ բոյսերու դասակարգման փորձեր կատարուած են թերեւս հին Յունաստանի մէջ, Ք.Ա. 4-րդ դարուն, Արիստոտելի կողմէ։ Սակայն կարգաբանութիւնը, որպէս գիտութիւն, ձեւաւորուած է 18-րդ դարու կէսերուն եւ կապուած է շուէտ բնախոյզ Գառլ Լիննէյուսի անուան հետ, որ բոյսերուն ու կենդանիներուն դասակարգելու համար օգտագործեց 1693-ին անգլիացի կենսաբան Ճոն Ռէի առաջարկած «տեսակ» հասկացութիւնը։ Իրականութեան մէջ կազմութիւններու բնական համակարգի իսկական նիւթապաշտական գաղափարը բացայայտած է Չարլզ Տարուինը իր՝ տեսակներու առաջացման մասին աշխատութեան մէջ։

Թերեւս 400 տարի առաջ շուէտացի գիտնական Գոնրատ Հեսները այբբենական կարգով սկսաւ արձանագրել իրեն յայտնի բոլոր կենդանի կազմութիւններու տեսակները։ Ան փորձուած համակարգ էր, որովհետեւ այդ սկզբունքով կը դասակարգեն բոլոր հանրագիտարաններն ու բառարանները։ Սակայն կենդանիներու հարցին մէջ առկայ էին շարք մը թերութիւններ. տարբեր լեզուներով կենդանիները ունին տարբեր անուանումներ եւ բացի այդ իրարու կողքին կը յայտնուէին միմեանց խիստ տարբերուող կենդանիներէն. ինչպիսին են՝ Ագեվազը (Քանկարու) ու Կէտձուկը, Տրոքիլոսն ու Կոկորդիլոսը։

Այս խնդիրի լուծման մէջ մեծ աւանդ ունի շուէտացի բնագէտ Գառլ Լինէուսը (1707-1778)։ Ան առաջարկեց կենդանական տեսակներու հաշուառման համակարգ մը, որ մինչ օրս ընդունելի է։ Ան առաջարկեց կենդանիներն ու բոյսերը անուանել լատիներէն՝ հին հռոմէացիներու լեզուով։ 1735 թուականին լոյս տեսած է անոր «Բնութեան համակարգ» աշխատութիւնը, ուր ամբողջութեամբ ներկայացուած է կենդանական տեսակներու դասակարգման այդ համակարգը։

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։

Գրականութիւն

• Վահագն Աբրահամյան - «Ճանապարհորդություն կենդանիների աշխարհում», Երևան, 2012, 128 էջ
• «5-րդ հատոր»։ Հայկական սովետական հանրագիտարան։ 1979 թ.