Մերի Լուիզ Կրաֆամ
Մէրի Լուիզ Կրաֆամ (անգլերէն՝ Mary Louise Graffam, 11 Մայիս 1871, Մոնսոն, Փիսքատաքուի շրջան, Մեն, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ - 17 Օգոստոս 1921, Սեբաստիա) ամերիկացի ուսուցչուհի, դպրոցի տնօրէնուհի, քրիստոնեայ միսիոնար է: 1915 թուականին արտաքսուած է որպէս հայերու ցեղասպանութեան կարեւոր վկաներէն մէկը:
| Մերի Լուիզ Կրաֆամ | |
|---|---|
 | |
| Ծնած է | 11 Մայիս 1871 |
| Ծննդավայր | Մոնսոն, Փիսքատաքուի շրջան, Մեն, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ |
| Մահացած է | 17 Օգոստոս 1921 (50 տարեկանին) |
| Մահուան վայր | Սեբաստիա |
| Քաղաքացիութիւն |
.svg){kind=small} Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ |
| Ուսումնավայր | Օբերլինի քոլեջ? |
| Մասնագիտութիւն | միսիոներուհի |
Մէյն նահանգին Մանսըն քաղաքը ծնած է: Հայրը հողագործ էր իսկ մայրը որ վատառողջ էր, 31 տարեկանին, աղջկան միջնակարգ կրթութիւնը աւարտելէ քիչ ժամանակ վերջ մահացած է: Հինգ տարեկանին ընտանիքովը տեղափոխուած է դէպի Անտովըր, որ կը գտնուի Մասաչուսեցի մէջ։ Քոյրը Վինոնան ու ինքը Քրիստոնէութեան կանոններով մեծցած են: Երիտասարդութեան ընթացքին ստացած կրօնական փորձարութեան մը շնորհիւ մասնակցած է տեղական եկեղեցւոյ ու եկեղեցւոյ ծիսակատարութիւններուն: Օհայոն՝ միսիոնարական կրթութեամբ յայտնի Օպերլինի գոլէճը սկսած է ուսանիլ միսիոնար ըլլալու նպատակով: 1894-ին շրջանաւարտ ըլլալէ ետք Մասաչուսեցի, Նիւ ճըրզիի, Ուաշինկթընի տարբեր դպրոցներ աշխատած է: Չէ յաջողած երթալ Ճափոն իբր միսիոնար:
Գրաֆամը եւ ցեղասպանութիւնը
Խմբագրել
Մերի Գրաֆամը այն սակաւաթիւ միսիոնարներէն էր, ովքեր մնացին Սեբաստիոյ մէջ, երբ Օսմանեան կառավարութիւնը խզեց դիվանագիտական յարաբերութիւնները ԱՄՆ հետ՝ վերջինիս կողմէ Առաջին համաշխարհային պատերազմին ներագրաւելու պատճառով[1]։ 1915 թ. Յուլիսի 7-ին Գրաֆամը իր աշակերտներու եւ 2000 հայերու հետ միասին կը տեղահանուի։ Տեղահանուածներուն «պաշտպանուելու» կոչուած ոստիկանները զինամթերք կը տրամադրուի տեղւոյն քրդերուն, որոնք կը թալանեն մարդոց եւ կ'առեւանգեն աղջիկներուն[1]։ Որոշ քրդական խումբեր կը քարկոծեն տեղահանուած հայերուն[2]։ Քալելու ընթացքին Գրաֆամն ականատես կ'ըլլայ հայերու գնդակահարութեանը, որոնք կը փորձէին ջուր խմել մօտակայ գետէն[3]։ Նաեւ լուրեր կը ստանան, որ մօտ տեղեր «դիակներու դաշտ» կայ[4]։ Գրաֆամը կը նկարագրէ իրավիճակը մինչ կը հասնէր Մալաթիա, ուր թուրք ոստիկանները իրեն կ'արգիլեն շարունակել ճանապարհը.
|
Երբ հասանք Տոկմա Սուի կամրջին, սարսափելի տեսարան էր։ Որքան աչքը կարող էր տեսնել հարթավայրում, այդ դանդաղ շարժվող շղթան էր։ Ժամեր շարունակ ոչ մի կաթիլ ջուր չտեսանք ճանապարհին, իսկ արևը ահավոր այրում էր։ Քայլելու ընթացքում տեսանք երեկվա խմբի մահացածներին և թուլություն սկեսց իջնել... Ես որքան կարողացա մեր ֆուրգոններում հավաքեցի, և մեր աշակերտները, թե՛ աղջիկները թե՛ տղաները, աշխատում էին հերոսաբար... | 
|
When we approached the bridge over Tokma Su it was a certainly fearful sight. As far as the eye could see over the plain was this real slow moving line of oxcarts. For hours not a drop of water on the road and the sun pouring down its very hottest. As we went on we began to see the dead from yesterday's company and the weak began to fall by the way...I piled as many as I could on our wagons and our pupils both boys and girls, worked like heroes.[4]
1915 թ. օգոստոսին Գրաֆամը կը վերադառնայ Սեբաստիա եւ կը գրէ ընտանիքին եւ ընկերներուն, որոնք Ամերիկայի լուրերը կը սպասէին։ Սեբաստիոյ մէջ Գրաֆամը ուժասպառ էր այլեւս խնամելով հայ որբերուն։ Կը ստանձնէ պահել ֆինանսական միջոցները եւ թանկարժեք իրերը, որ կը յանձնէին իրեն հայերը ապահովութեան համար, եւ կը փորձէ արժէքաւոր ապրանքները տեղափոխել ապահով վայրեր[5][6]։ Կը պահէ նաեւ հայ աղջիկներուն, որոնց կ'առեւանգէին մուսուլմանական ընտանիքները[5]։ Իշխանութիւնների ուշադրութիւնը չգրաւելու համար Գրաֆամը գաղտնի կը պահէ հարիւրաւոր աղջիկներու՝ տեղաւորելով անոնց շրջակայ քաղաքներու ընտանիքներուն մօտ։ 1916 թ. կը դիմէ Օտար երկիրներո միսիոներութեան լիազօրներու ամերիկեան խորհուրդի գանձապահ Ուիլիամ Վ. Փիթին[5]՝
1919 թ. Յունուարի 27-ին թուագրուած նամակով Գրաֆամը դիմեր է նաեւ ԱՄՆ լիազօր Լիւիս Հեքին՝ պատմելով հայ որբ աղջիկներու բռնի իսլամափոխութեան մասին[5]
Some weeks ago a crowd of Armenian girls who had been in the Turkish orphanage here were told that unless they become wholly Islam and absolutely denied all Armenian relatives and acquaintances that they would be put into the street. Upon that most girls fled to us and are working in our factory."
1919 թ. ան կը գրէ իր ապրումներու մասին՝ վերնագրելով «Սեփական պատմութիւն»[5]։
Գրաֆամը անկախ Հայաստանի եռանդուն պաշտպաններէն էր, ուր հայերը ազատ կ'ըլլային «թուրքական տիրապետութենէն»[7]։
Անոր մահը սգացին հազարաւոր մարդիկ, ովքեր անոր պարտական էին կեանքով[8]։
Ծանօթագրութիւններ
Խմբագրել|
|
Ինձ ավելի շատ փող է հարկավոր, այլապես այս վատառողջ կանայք և երեխաները կկործանվեն սովից ու ցրտից։ Նույն վիճակներում են Զիլեն, Կանգալը, Թոկատը[9]։ |
|
|
|
Մի քանի շաբաթ առաջ այստեղ էին թուրքական մանկատնից մի խումբ հայ աղջիկներ, ովքեր պատմեցին, որ եթե իրենք իսլամ չընդունեն և չհրաժարվեն բոլոր հայ ազգականներից ու ծանոթներից, կհայտնվեն փողոցում։ Նրանցից շատերը փախան և աշխատում են մեզ մոտ" |
|
- ↑ 1,0 1,1 Sahagian Helen (2004)։ Richard G. Hovannisian, խմբգր․։ Armenian Sebastia/Sivas and Lesser Armenia։ Costa Mesa, Calif.: Mazda Publ.։ էջեր 373–398։ ISBN 1568591527։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ մարտի 10
- ↑ «Letter from Turkey»։ Cengage։ Summer 1915։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ մարտի 12։ «Շուրջբոլորը բլուրները սպիտակել էին քրդերից, ովքեր քարեր էին նետում դանդաղորեն դեպի կամուրջը գնացող հայերի վրա։»
- ↑ «KAISER'S LAND FOR MISSION; Woman Relief Worker's Unique Career in Turkey and Armenia.»։ New York Times։ հունվարի 23, 1921։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ մարտի 11
- ↑ 4,0 4,1 «Letter from Turkey»։ Cengage։ Summer 1915։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ մարտի 12։ «Ասում են, որ մոտիկ դաշտավայրը լցված է դիակներով»
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Sahagian Helen (2004)։ Richard G. Hovannisian, խմբգր․։ Armenian Sebastia/Sivas and Lesser Armenia։ Costa Mesa, Calif.: Mazda Publ.։ էջեր 373–398։ ISBN 1568591527։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ մարտի 10
- ↑ Միս Գրաֆամի պատմությունը, 4-5 էջեր
- ↑ Hovannisian Richard G. (1982)։ The republic of Armenia.։ Berkeley: Univ. of Calif. P.։ ISBN 0520041860
- ↑ J.M. Winter, խմբգր․ (2003)։ America and the Armenian Genocide of 1915։ Cambridge University Press։ էջեր 215–230։ ISBN 9781139450188։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ մարտի 10
- ↑ Սեբաստիայի վիլայեթի տեղանունների մասին տե՛ս Սեբաստիայի վիլայեթ