Սեբաստիա
Սեբաստիա, Սվազ, թրք.՝ Sivas, լատ.՝ Sebastia, Sebastea, Sebasteia, յուն․՝ Σεβάστεια), քաղաք Արեւմտեան Հայաստանի մէջ, պատմական Փոքր Հայքի տարածքին, ներկայիս Թուրքիա։ Մինչեւ 1915 թ. հանդիսացած է համանուն նահանգի (վիլայէթի) կեդրոնը։Սեբաստիան Թուրքիոյ Հանրապետութեան 81 քաղաքներէն մէկն է: Կը գտնուի Միջին Անատոլեան մարզին մէջ: Շրջապատուած է Օրտու, Թօքաթ, Էրզինճան, Մարաշ, Կիրէսուն, Եօզկաթ, Քայսէրի եւ Մալաթիա քաղաքներով: Բնակչութիւնը՝ 365 274 մարդ (2022)։
| Քաղաք | |
|---|---|
| Սեբաստիա | |
| թրք.՝ Sivas | |
 | |
| Երկիր |
 Թուրքիա |
| Իլ | Սեբաստիայի |
| ԲԾՄ | 1285 մեթր |
| Պաշտօնական լեզու | թրքերէն |
| Բնակչութիւն | 365 274 մարդ (2022) |
| Ժամային գօտի | UTC+2 եւ UTC+3։00 |
| Պաշտօնական կայքէջ | sivas.bel.tr(թուրք.) |
Պատմութիւն
ԽմբագրելՀիմնադրուած է մ.թ.ա. I դարուն Փոքր հայքի թագաւորութեան ժամանակ։ Յետագային գտնուած է Պոնտոսի, Հռոմէական կայսրութեան, Բիւզանդիոյ կազմին մէջ։ 1071 թուականին Մանազկերտի ճակատամարտին՝ կրելով պարտութիւն, Բիւզանդիան կը զիջի Սեբաստիան սելճուք-թուրքերուն։ Իսկ 1408 թուականին քաղաքը կը գրաւուի Օսմանեան թուրքերուն կողմէ։ Կամաց-կամաց հելլենիստական ազդեցութիւնը կը թուլնայ քաղաքէն ներս։
Անթիկ եւ Միջին Դար
ԽմբագրելԸստ ուսումնասիրութիւններու «Թօբրաքթէբէ» հաստատութիւնը կը փաստէ Հիթիթեան ներկայութիւնը Սեբաստիոյ մէջ, բայց հակառակ ասոր այդ գիտելիքը գիտցուած միակ բանն է հռոմէական ժամանակէն: Ք.ա. 64 թուականին Փոքր Ասիոյ վերակառուցումի նպատակով (3-րդ Միթրիտաթիկ Պատերազմէն վերջ) Մեծն Պոմպէյը այդ շրջանին կառուցեց աւան մը «Մեկալապոլիս» անունով: Տրամագիտական փաստերու համաձայն Ք.ա. առաջին դարուն Մեկալապոլիսը դարձաւ «Սեբասթէ», որ իգական ձեւն է Օգոստոս Կայսրի յունական վերագրումին: «Սիվաս»ը թրքական ձեւն է, որ վերածուած է Սեբաստիայէն, որ քաղաքը կ‘անուանուէր այսպէս հռոմէական շրջանին: Սեբաստիան դարձաւ մայրաքաղաք Փոքր Հայքի մարզին Տիօքլէթեան կայսրին գերիշխանութեան տակ: Սեբաստիան ունեցած է շատ մեծ կարեւորութիւն կանուխ քրիստոնէական ժամանակ: 4-րդ դարուն Սեբաստիոյ մէջ կ‘ապրէր Սբ. Պլէյզ եւ Սբ. Պետրոս Սեբաստացի, որոնք եպիսկոպոսներն էին Սեբաստիոյ եւ Էուսթաթիուսին որ առաջին հիմնադիրներէն էր վանականութեան Փոքր Ասիոյ մէջ։ Նոյն ժամանակ Սեբաստիան այն տեղն էր, որ Քառասուն Մանկանցը կը գտնուէր: Ժուսթինեան Ա.ը պատ քաշեց քաղաքի շրջապատին:
Սեբաստիան ամէնէն կարեւոր քաղաքներէն էր, որ 1059-ին թրքական տոհմը կողոպտեց քաղաքը: Այդ թուականի Օգոստոս ամսուն էմիրներու շատ մը խումբեր հաւաքուեցան, քաղաքը գրաւելէ առաջ: Առաջնապէս թուրքերը վարանած էին թալանել քաղաքը: Վերջապէս անդրադարձան թէ քաղաքը անպաշտպան էր, քաղաքը այրեցին 8 օրուան մէջ, ջարդեցին բնակչութեան մեծամասնութիւնը եւ շատը գերի տարին։ Քաղաքը թուրքմէն տանիշմէնտներու իշխանութեան տակ մտաւ Մանազկերտի Պատերազմէն (1071) վերջ 1155-1192 թուականներու միջեւ: Տանիշմէնտ Կազիի մահէն ետք Սվազը անցաւ Նիզամէթթին Եաղըպասանին, որ գրաւեց քաղաքը Տանիշմէնտի յաջորդներու հետ պատերազմելով: 1174-ին քաղաքը գրաւուեցաւ սելճուկ արքայի կողմէ եւ ժամանակի ընթացքին Սվազը Գոնիային հետ գործեց իբրեւ մայրաքաղաք: Սելճուկի իշխանութեան ժամանակ Սվազը շատ կարեւոր կեդրոն էր Մետաքսի Ճամբաուն վրայ, միջնաբերդ ըլլալով նաեւ մզկիթներով եւ մետրեսէներով: Վերջը Սվազը գրաւեցին Իլխանները եւ Էրէթնան:
Քաղաքը գրաւեց Օսմանեան սուլթան Պայէզիտ Ա.ը (1389-1402): 1398-ին Թիմուրլէնկը մտաւ Սվազ եւ 1400-ին քանդեց, որ Օսմանեան սուլթանը վերագրաւեց 1408-ին: Օսմանեան իշխանութեան տակ Սվազը գործեց իբր մարզային կեդրոն Րում Վիլայէթի մինչեւ 19րդ դարու վերջաւորութիւնը: Հայ Առաքելական Եկեղեցին հաստատեց 6 եկեղեցիներ՝ Մարիամանա, Սբ. Մինաս, Սբ. Փրկիչ, Սբ. Յակոբ, Սբ. Գէորգ. 4 վանքեր՝ Սբ. Նշան, Սբ. Հրեշտակապետ, Սբ. Անապետ, Սբ. Հնդրակատար; որբանոց եւ դպրոցներ: Հայ Կաթողիկէ եկեղեցին եւ լատինը ունէին մէկ եկեղեցի: Կային երկու բողոքական եկեղեցիներ եւ 8 դպրոցներ (որոնք մեծամասնութամբ ամերիկեան եւ գերմանական): 1915-էն սկսեալ քաղաքի քրիստոնեայ ժողովուրդը եղող հայերը (ցեղասպանութիւն) եւ յոյները ջարդուեցան:
Սվազի համաժողովը կայացաւ 4-11 Սեպտեմբեր 1919-ին Մուսթաֆա Քեմալի ներկայութեամբ: Այս համաժողովը դարձման կէտ մը եղաւ Թուրքիոյ Հանրապետութեան ստեղծման համար:
2 Յուլիս 1993-ին, 37 ալէվի արուեստագէտներ մեռան հրդեհի մէջ, աւանդապաշտ իսլամականները այրեցին Մատըմաք Հիւրանոցը:
Բնակչութիւն
ԽմբագրելԿլիման
ԽմբագրելՍեբաստիան ունի չոր-ամառ ցամաքային կլիմա, ջերմ եւ չոր ամառներ եւ պաղ ու ձիւնոտ ձմեռներ: Ամէնաչոր ամիսներն են Յուլիսն ու Օգոստոսը, իսկ ամէնախոնաւ ամիսներն են Ապրիլն ու Մայիսը:
Տնտեսութիւն
ԽմբագրելՊատմութեան մէջ Սեբաստիան համբաւաւոր էր արմտիքի արտադրութեամբ: 1913-ի տուեալներով Սեբաստիան արտադրած է 79 000 թոն արմտիք: Սեբաստիան ունի հարուստ մրգաստաններ, որ կ‘արտահանէ իր ապրանքները Պոլիս: Նաեւ քաղաքը կ‘արտադրէ ասպաստ եւ պղինձ: 1914-էն առաջ շերամաբծութիւնն ալ տնտեսական ճիւղերէն մէկն էր:
Տեսարժան Վայրեր
Խմբագրել- Մավի Մէտրէսէ(1271)
- Շիֆաիյէ Մէտրէսէ(1218)
- Չիֆթէ Մինարէ Մէտրէսէ(1271)
- Մեծ Մզկիթ(Ուլու Ճամի) (1196)
- Կէօք Մէտրէսէ
- Պուրուճիյէ Մէտրէսէ
- Քուրշունլու Բաղնիք(1576)
- Պէրամբաշա Իջեւանը(1573)
- Կառավարութեան Հրապարակ
Կան նաեւ ջերմաղբիւրներ՝ Տաք, Պաղ եւ Քանկալ Պալըքլը Ջերմուկ:
Սեբաստիոյ թանգարաններն են. Աթաթիւրք Գոնկրէսը եւ Ազգագրական թանգարանն ու Սեբաստիա Հնագիտական թանգարանը:
Սփորդ
ԽմբագրելՈտնագնդակը ամէնաընտրելի սփորդն է քաղաքի համար: Սեբաստիան ունի ֆութպոլային խումբ. Սիվազսբոր, որ իր մարզադաշտն է Սիվազ 4 Սեպտեմբեր Մարզադաշտ:
Խոհանոց
Խմբագրել- Թարխանա(ապուր, բեսթիւքան, որ կը պատրաստուի քամած մածունով)
- Քելեճօշ
- Քէթէ (Կաթա բայց աղի)
- Քաթմէր
- Մատըմաք (աղցան կը կոչէին հայերը, շոմինի նման բանջարեղէն)
- Խնկել
- Սվազի քէպապը
- Իշքէմպէյի տօլմա
- Բեզիկի թթու
- Պտտուան պիշի
- Խուրմայի (արմաւենի) անուշ
Քոյր Քաղաքներ
ԽմբագրելԱզգային կազմ
ԽմբագրելՀայերը կը կազմէին մեծամասնութիւն մինչեւ Մեծ Եղեռնը։
Տաճարներ
ԽմբագրելՔաղաքն ունէր մեծ քանակութեամբ եկեղեցիներ, ինչպէս՝ Սուրբ Նշան, Սուրբ Անապատ, Սուրբ Սարգիս, Հրեշատակապետաց, Դերձակի վանք եւ այլն։ Սուրբ Նշանի մէջ կը պահուէին մեծ քանակութեամբ հայկական հին ձեռագիրներ։
Սեբաստիոյ եւ Արեւմտեան Հայաստանի ողջ բնակչութիւնը ենթարկուեցաւ Համիտեան կոտորածներուն՝ 1895 թուականին եւ Հայկական Ցեղասպանութեան՝ 1915 - 1923 թուականներուն։ Այդ բոլորին հետեւանքով քաղաքի ողջ հայ բնակչութիւնը ոչնչացուեցաւ, իսկ հայկական դպրոցները, տուներն ու տաճարները աւերուեցան։