Ուիքիփետիա

Հայեր

Հայեր, ազգ, որու մայրենի լեզուն հայերէնն է, կը պատկանի հնդեւրոպական լեզուաընտանիքին։ Այսօր գոյութիւն ունին հայկական 2 պետութիւններ՝Հայաստանի Հանրապետութիւնը եւ Արցախի Հանրապետութիւնը։ Հայերը կը համարուին բնիկ ազգ Հայկական լեռնաշխարհին մէջ։ Հայերու թիւը աշխարհին մէջ կը կազմէ աւելի քան 13 միլիոն։

Մարդաբնակ գիծեր Խմբագրել

Հայերը կը պատկանին եւրասիական (եւրոպեոիդ) ռասայի արմենոիդ մարդաբանական տիպին։ Հայերը՝ որպէս էթնիկական կազմաւորում, յառաջացած են հնդեւրոպական ընդհանրական լեզուի, տրոհման հետեւանքով։ Գիտութիւնը հնդեւրոպական լեզուաընտանիքի հայրենիքը կը համարէ հայկական լեռնաշխարհը, անոր յարակից հիւսիսային Միջագետքը, Փոքր Ասիոյ արեւելեան եւ իրանական բարձրաւանդակի հիւսիսարեւմտեան մասերը։ Մարդաբանական ուսումնասիրութիւններու համաձայն՝ այդ ժամանակաշրջանէն հայկական լեռնաշխարհը բնակեցուած է արմենոիդ տիպին պատկանող ցեղերով։ Այդ բնորոշ տիպի կրողը ներկայիս հայ ժողովուրդն է։

Ծագում Խմբագրել

Ըստ Մովսէս Խորենացիի «Հայոց պատմութեան» մէջ վկայուած աւանդոյթին՝ Հայաստան անունը կը կապուի առասպելական Հայկ նահապետի անուան հետ, որ հայ ազգի հիմքը դրած է։ Ներկայիս գիտական շրջանակներուն մէջ ընդունուած է հայ ժողովուրդի ինքնանուանումը կապել խեթական արձանագրութիւններուն մէջ յիշատակուող Հայասա երկրին հետ, որ ենթադրաբար, զբաղեցուցած է Փոքր Հայքի արեւելեան մասի եւ Մեծ Հայքի Բարձր Հայք նահանգի տարածքը։

ԸՆդունուած տեսակէտ Խմբագրել

19րդ դարու հայերու պատկերումներ
 
Նկարիչ՝ Շարլ Լենտըլ
Charles Landelle
 
Նկարիչ՝ Ռիչըրտ Կոսուէյ
Richard Cosway

Նեոլիթի դարէն է (պղնձաքար) անցման ժամանակաշրջանին (Ք.ա. V-IV հազարամեակ) հնդեւրոպական ցեղերու մէկ մասը տեղաշարժուելով՝ Հայկական լեռնաշխարհէն ու Փոքր Ասիայէն տարածուած է Եւրոպա, Միջին Ասիա եւ Հնդկաստան, միւս մասը (որոնց շարքին՝ խեթական, հայկական, յունական եւ իրանական ցեղերը) մնացած են նախահայրենիքի տարածքին մէջ։ Այս բոլորը կը վկայեն հայերու տեղաբնիկութեան մասին։ Հայկական էթնոսի ձեւաւորման տնտեսական նախադրեալները ստեղծուած են էնեոլիթի ժամանակաշրջանէն։ Այժմ ապացուցուած է, որ վաղ անասնապահական եւ երկրագործական մշակոյթներու (առանձին հացահատիկային բոյսերու եւ խաղողի տեսակներ, թանկարժէք քարեր, վանակատ (օբսիդիան), պղինձ, երկաթ եւ այլն) գիւտերը եւ անոնց մշակման հնագոյն կեդրոնները եղած են հայկական լեռնաշխարհին մէջ, ուր կը գերիշխէին հայկական ցեղերը։ Պղինձի եւ անագի հանքերու եռանդուն մշակմամբ հայկական ցեղերը անցան պրոնզէ դարաշրջանին (III-II հազարամեակ)։

Քա. II հազարամեակի վերջը եւ I հազարամեակի սկիզբը հայկական լեռնաշխարհին մէջ բնակող ցեղերը, որոնք սեպաձեւ արձանագրութիւններուն մէջ կը յիշատակուին տարբեր անուններով, արդէն կը դրսեւորուէին որպէս պետ-քաղաքական կազմաւորումներ։ Հայերու, որպէս ժողովուրդի, կազմաւորման բարդ եւ երկարատեւ ընթացքը կ'աւարտի Վանի թագաւորութեան ժամանակաշրջանին (Ք.ա. IX-VI դդ), երբ այդ միասնական եւ կայուն պետականութեան ներքեւ հայկական լեռնաշխարհի ցեղերը հասած են տարածա-քաղաքական միասնութեան։ Արդէն Ք.ա. VII դ. վերջի եւ VI դ. սկզբնաղբիւրներուն (Հին կտակարանի շարք մը գիրքերուն, աքեմենեան արձանագրութիւններուն, հին յունական հեղինակներու երկերուն մէջ) հայկական լեռնաշխարհը կը ներկայացուի որպէս հայերով բնակեցուած միատարր երկիր։ ‌[փա՞ստ]

Չնայած այն հանգամանքին, որ հեռաւոր անցեալին տեղի ունեցած հայ ժողովուրդի ձեւաւորման շատ մանրամասներ անկարելի է լուսաբանել ամբողջութեամբ եւ ստուգապէս, ժամանակակից գիտութիւնը կը գտնէ, որ հայ ժողովուրդի կազմաւորումը, անկասկած, տեղի ունեցած է հայկական լեռնաշխարհին մէջ, անոր մասնակցած են զանազան ցեղեր ու ցեղամիութիւններ, որոնք աստիճանաբար միաձուլուած են միասնական ժողովուրդի մը մէջ։ Այդ բարդ գործին մէջ առաջատար դեր խաղացած են այն ցեղերը, որոնց լեզուն կը պատկանի հնդեւրոպական լեզուաընտանիքին։ Հետազօտողները (Գ. Ղափանցեան, Ս. Երեմեան, Ե. Ֆոռեր) առանձնացուցած են հայկական լեռնաշխարհին մէջ բնակած Հայասա (Խայաշա) ցեղամիութիւնը, որուն, ինչպէս կ'ենթադրեն անոնք, ծագած է հայերու ինքնանուանումը՝ հայ (խայ)։ Ըստ շումմերական արձանագրութիւններուն, հայ ազգը եղած է արդէն ք.ա. 21-րդ դարէն սկսած։ Շումմերական դիցաբանութեան գլխաւոր Աստուածը եղած է Հայյա, որն ալ՝ ըստ Շումմերներու, ստեղծած է հայ ազգը։ Ըստ արձանագրութիւններու՝ հայերը համարուած են աստուածային ազգ եւ Շումմերները պաշտած են զանոնք, սակայն իրականութեան մէջ Շումմերները ատած են հայերուն, քանի որ վերջիններս հզօր ցեղ էին եւ շատ խորամանկ։ Ըստ մէկ արձանագրութեան՝ շումմերական արքան կը հրամայէ, որ տաճարի շինութեան համար երթան եւ քար բերեն Սուբբուրէն (Շումմերները այդպես կոչած էին Հայաստանը)։ Կարաւանը ճանապարհ կ'ինյայ եւ իր հետ կը վերցնէ բազմաթիւ գանձեր, որպէսզի վճարէ քարի դիմաց, սակայն, երբ անոնք կը հասնին Հայաստան, հայերը կ'ըսեն, որ անոնց բերած ոսկին բաւարար չէ այդքան քարին, քանի որ քարը շատ թանկարժէք է եւ դժուարութեամբ ձեռք բերուած է։ Շումմերները կը վերադառնան իրենց երկիրը, սակայն ճամբուն վրայ ուժասպառ եղած ուղտերէն շատեր կը սատկին, ինչպէս նաեւ կը մահանան շատ մարդիկ։ Արքան կը բարկանայ եւ կը հրամայէ վերցնել աւելի շատ ոսկի եւ անյապաղ վերադառնալ Հայաստան առանց հանգիստի։ Ճամբուն վրայ նոյնպէս շատերը կը զոհուին եւ Հայաստան կը հասնին անոնցմէ շատ քիչեր։ Հայերը կ'ըսեն, որ անոնց ուղտերը չեն կրնար այդքան ծանրութիւնը տանիլ եւ անոնց տուած ոսկիի փոխարէն կու տան շատ քիչ քանակութեամբ քար։ Սուբբուրէն բացի Շումմերները հայերուն կ'անուանէին Արատտա, որ ըստ երեւոյթին Արարատ անուան սկզբնաձեւն էր։ Ըստ շումմերական դիցաբանութեան՝ Հայյա Աստուածը ունէր 7 որդի եւ մէկ դուստր։ Դուստրը ամէնափոքրն էր, հետեւաբար՝ ութերորդ երեխան էր։ Հետաքրքրական է այն, որ դստեր անունը Ութթու էր։

Լեզու Խմբագրել

«Մեր լեզուն մեր պատմութիւնն է»։ Յ. Գրիմմ «Հայերու լեզուն՝ հայերէնը, ուրոյն ճիւղ է հնդԵւրոպական լեզուաընտանիքին մէջ»,- գրած է գերմանացի լեզուաբան-հայագէտ Հ. Հիւբշմանը «հայերէնի տեղը հնդեւրոպական լեզուներուն մէջ»(1875 թ.) յօդուածին մէջ[1]։ Հնագոյն հայկական մատենագրական երկերուն մէջ գրի առնուած են ո՛չ միայն ժամանակի գրական հայերէնն ու ժողովրդական խօսուածքի նմոյշներ, այլեւ բանաւոր գրականութեան այնպիսի պատառիկներ, որոնց մէջ մասնագէտները կը տեսնեն հայոց լեզուի աւելի վաղ շրջանի մասունքներ։ Արեւելագէտ լեզուաբան Վ. Վ. Իվանովը «Վահագնի ծնունդը» բանաստեղծական պատառիկի մէջ յայտնաբերած է նախագրային հայերէնի իրողութիւններ[2]։

Կրօնք Խմբագրել

Հայերը քրիստոնեաներ են։ Քրիստոնէութիւնը Հայաստան մուտք գործած է I-III դարերուն, 301 թուականին ան հռչակուած է պետական կրօնք։ Մինչ այդ հայերը եղած են հեթանոս։ Որոշ հայեր կը դաւանին կաթոլիկութիւն, բողոքականութիւն, ինչպէս նաեւ՝ հեթանոսութիւն, իսլամ:

Թուաքանակ Խմբագրել

Ներկայիս աշխարհի մէջ հայերու ընդհանուր թուաքանակը աւելի քան 13 միլիոն է։ Հայերը կը կազմեն Հայաստանի Հանրապետութեան (3,2 մլն) եւ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան (141 հզ) բնակչութեան գերակշռող մասը։ Պատմական ճակատագրի բերումով, վաղ միջնադարէն սկսած հայերը ստիպուած լքած են հայրենիքը։ Աշխարհի բոլոր ծագերուն մէջ հիմնուած են հայկական գաղութներ, որոնք պատմական իրադարձութիւններու բերումով կամ նուազած են, կամ անհետացած են։ Մինչեւ այսօր կը շարունակուի հայերու տեղաշարժը աշխարհին մէջ։

Ներկայիս հայերու խոշոր համայնքներ կան Ռուսիոյ (շուրջ 2, 3 մլն), ԱՄՆ-ի (շուրջ 1, 5 մլն), Վրաստանի (350 հզ), Ֆրանսայի (900 հզ), Իրանի (շուրջ 120 հզ), Սուրիոյ (մօտ 150 հզ), Լիբանանի (մօտ 250 հզ), Արժանթինի (135 հզ), Քանատայի (մօտ 100 հզ) եւ Թուրքիոյ մէջ (75-80 հզ)։ Վերջին տասնամեակներու ընթացքին նօսրացած են հայ համայնքները Ուզբեկիստանի (75 հզ), Ուքրանիոյ (մօտ 130 հզ), Աւստրալիոյ (60 հզ), Պրազիլիոյ (շուրջ 40-45 հզ), Գերմանիոյ (50-60 հզ), Սպանիոյ (50 հզ), Մեծ Բրիտանիոյ (շուրջ 20 հզ), Պուլկարիոյ (շուրջ 30 հզ), Ռումանիոյ (շուրջ 3 հզ), Յունաստանի (շուրջ 35 հզ), Եգիպտոսի (շուրջ 9 հզ), Կիպրոսի (մօտ 4 հզ), Նոր Զելանդիայի (շուրջ 1 հզ),, Ուրուգուէի (շուրջ 19 հզ), Վենեզուելայի (շուրջ 4 հզ), Շուէտի (շուրջ 8 հզ), Զուիցերիոյ (շուրջ 7 հզ), Քուէյթի (շուրջ 5 հզ), Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններու (շուրջ 3 հզ), Իտալիոյ (3 հզ), Հոլանտայի (շուրջ 7 հզ), Եթովպիոյ (շուրջ հարիւր) եւ այլ երկրներու մէջ։

 
Հայոց սփիւռքը

Նշանաւոր հայեր Խմբագրել

Պատկերասրահ Խմբագրել

  •  
    Հայ հոգեւորական: Հեղինակ՝ Ճէյմս Թիսսօ
  •  
    Հայերու արտագաղթը դէպի Վրաստան 1878-79 ռուս-թրքական պատերազմի ժամանակ
  •  
    20րդ դարու սկիզբը ամերիկահայերու ընտանիք
  •  
    Խարբերդցի մանուկներ, 1900
  • Հայ գիւղացիներ
    Հայ գիւղացիներ

Ծանօթագրութիւններ Խմբագրել

  1. ↑ Բ. Ուլուբաբյան, Զրուցարան,,Ա,Ծաղկաքաղ Հայոց Պատմության, Երեւան, 1987, էջ 16
  2. ↑ Вяч. Вс. Иванов,Выделение разных хронологических слоев в древнеармянском и проблема первоначальной структуры текста гимна Вахагну.ՊԲՀ,1983,№ 4, 22-43
  3. ↑ Ունէ նաեւ ասորական եւ ֆրանսական ծագում
  4. ↑ Հայրը՝ հրեայ
  5. ↑ Alvin and the Chimpunks-ի ստեղծողը
  6. ↑ 2016 Ողիւմպիական խաղերու կրկնակի ախոյեան
  7. ↑ Լուսաւոր Աւետիս The New York Times-ը Անդրադարձած է Հայկական Զիլջեան Ընտանիքի եւ Համանուն Ապրանքանիշի Պատմութեան
  8. ↑ «Կակոսեան պատկերասրահներու» սեփականատէր
  9. ↑ http://blognews.am/arm/news/395394/
  10. ↑ 1982-91-ին եղած է Քալիֆորնիոյ նահանգապետը

Արտաքին յղումներ Խմբագրել

"ՀամաՀայկական Էլ. Գրադարան" կայքի Հայեր Բաժնի գրքերը

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մասը վերցուած է Հայկական համառօտ հանրագիտարանէն, որու նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի մէջ։  
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/w/index.php?title=Հայեր&oldid=225282» էջէն