Հնդկաստան
Հնդկաստան[6] (հնդ.՝ भारत, անգլերէն՝ India), պաշտօնապէս՝ Հնդկաստանի Հանրապետութիւն (հնդ.՝ भारत गणराज्य, անգլերէն՝ Republic of India), Պհարաթ (Bharat) պետութիւն Հարաւային Ասիոյ մէջ՝ Հիմալայներէն հարաւ, Հնդկական ովկիանոսի աւազանին մէջ։ Մայրաքաղաքը Նիու Տելին է։ Սահմանակից է Փաքիստանին, Աֆղանիստանին, Չինաստանին, Նեփալին, Պութանին, Պանկլատէշին եւ Միանմարին։ Երկրորդ ամենամեծ երկիրն է, աշխարհի երկրորդը՝ բնակչութեան երկիրն է քանակով։ Հարաւային կողմէն Հնդկական ովկիանոսին, հարաւ արեւմուտքէն Արաբական ծովուն։ Տարածաշրջանին մէջ կը համարուի իր տարածքի մեծութեամբ երկրորդը, բնակչութեան քանակով նոյնպէս երկրորդն է տարածաշրջանին մէջ՝ (1.2 մլր. մարդ) Չինաստանէն ետք։ Հնդկաստանը աշխարհի ամենաբազմազգ եւ բազմալեզու երկիրն է։ Հնդկաստանի մէջ կ'ապրին 85 լեզուով եւ բարբառով խօսող մի քանի հարիւր ազգ, ժողովուրդ եւ ցեղախումբ։
.svg)
ԱնուանումԽմբագրել
Անուանման յառաջացումը կապուած է Ինտոս գետի հետ, որ հովտով հնդիկները ցամաքային կապ կը պահպանեն Առաջաւոր Ասիոյ երկիրներուն հետ, յատկապէս իրենց անմիջական հարեւանի Իրանի հետ։ Ինտոս գետը սանսկրիտերէն կոչուած է Սինտհու, որ հին պարսիկներուն անցած է Հինտ ձեւով։ Պարսիկներն ալ իրենց հարեւան երկիրը կոչած են Հինտուստան (Հինտ անուան աւելցնելով -ստան վերջածանցը), այսինքն «Ինտոս գետի երկիր»։ Հինտի լեզուով եւս այժմ Հնդկաստանը կը կոչուի Հինտուստան։ Պարսիկներէն ալ այդ անուանումը կ'անցնի այլ ժողովուրդներու։ Երկրի անուանումը Եւրոպայի մէջ ընդունուած է India ձեւով, նոյնպէս առաջացած է Ինտոս գետի անուանումէն, որուն աւելցուած է երկրի իմաստ արտայայտող -ia վերջածանցը։ 1949-ին ընդունուած սահմանադրութեան համաձայն, Հնդկաստանը հռչակուեցաւ հանրապետութիւն եւ կոչուեցաւ Հնդկաստանի Հանրապետութիւն, անգլերէն, որ պաշտօնական լեզուն էր, Republic of India։ Հինտի լեզուով, որ երկրի պաշտօնական լեզուն է, Հնդկաստանը կը կոչուի Պհարաթ։ Այդ անուանումն յառաջացած է արիներու հին հնդկական Պհարթա ցեղի (այդ ցեղի հետնորդներու մասին աւանդութիւնները ինկած են հնդկական «Մահապհարաթա» էպոսի հիմքին մէջ) տարաբնակեցման շրջանի (Ճամնա եւ Սաթլեճ գետերու միջագետքը) Պհարաթավարշի («Պհարաթներու երկիր») անունէն, որ հին ժամանակին յաճախ տարածուած է ամբողջ Հնդկաստանի վրայ։
Աշխարհագրական բնութագիրըԽմբագրել
Հնդկաստանը արեւմուտքէն կ'ողողուի Հնդկական ովկիանոսի Արաբական ծովու, արեւելքէն՝ Պենկալեան ծովու ջուրերով։ Տարածքը 3,3 միլիոն քմ² է։ Տարածքին շուրջ 3/4-ը հարթավայրեր են եւ սարահարթեր։ Հնդկական թերակղզիին մեծ մասը կը զբաղեցնէ Տեկանի սարահարթը, հիւսիսը՝ Ինտոս-Գանգեսեան դաշտավայրը եւ երկրագունդի ամենաբարձր լեռները՝ Հիմալայները (բարձրութիւնը մինչեւ 8126 մեթր, Նանկաբարպատ լեռը) եւ Քարաքորումը։
Հնդկաստանը կը բաժնուի աշխարհագրական երեք հիմնական մասերու՝ Հիմալայները կամ լեռնային շրջան, Գանգեսի հարթավայրը եւ Հնդկական թերակղզին։ Հիմալայները կը գտնուին 2400 քմ. տարածութեան վրայ, արեւմուտքային մեծ հարթավայր, երբ անոր մէջ կը ներառնեն երկրին հիւսիսը գտնուող բոլոր հարթավայրերը՝ Ռաճաստանէն մինչեւ Պենկալ։ Հնդկական թերակղզին, որ արեւմտեան ափերը կ'ողողեն Արաբական ծովու ջուրերը, ընդհանուր անունով յայտնի են Մալապարեան եւ Քոնքանեան ափ անունով։ Անոնց սահմանը կը հանդիսանայ Կոայի լայնութիւնը (զուգահեռականը), որմէ հիւսիս ինկած է Քոնքանեան ափը, հարաւ՝ Մալապարեան ափը։ Իսկ արեւելեան ափը կ'ողողեն Պենկալեան ծոցի ջուրերը եւ կը կոչուին Քորոմանտելեան ափ։
ԿլիմանԽմբագրել
Հնդկաստանի միջին մասով կ'անցնի Հիւսիսային արեւադարձը, որ երկիրը կը բաժնէ մօտաւորապէս երկու հաւասար մասերու։ Հետեւաբար, Հնդկաստանի կէսը կը գտնուի տաք գօտիին մէջ, իսկ միւս կէսը մերձարեւադարձներուն մէջ։
Հնդկաստանը Ասիոյ մնացած մասերէն անջատուած է լեռնային պարիսպով եւ հիւսիսային ցուրտ հոսանքները այնտեղ մուտք չեն գործեր, որուն հետեւանքով Հնդկաստանի հիւսիսային մասերուն մէջ օդի տարեկան միջին ջերմաստիճանը հինգ աստիճանով աւելի բարձր է, քան աշխարհագրական նոյն լայնութիւններուն վրայ գտնուող երկիրներէն։ Ընդհանուր առմամբ Հնդկաստանի կլիման ամէնուրեք տաք է։
Հով եղանակի շրջանը Հնդկաստանի մէջ կ'ընդգրկէ Նոյեմբերէն Փետրուար ամիսները, տաք եղանակի շրջանը՝ Մարտէն Մայիս, իսկ անձրեւային ժամանակը՝ Յունիսէն Սեպտեմբեր։ Հոկտեմբեր կը համարուի անցողիկ ամիս՝ անձրեւային եւ ցուրտ ժամանակաշրջաններու միջեւ։ Ձմեռուան ամիսներուն, բացառութեամբ բարձր լեռնային մասերու, ամէնուրեք Յունուարեան ջերմաստիճանը հաւասար է մեր հանրապետութեան ամենատաք շրջանի՝ Արարատեան դաշտի Յուլիսեան ջերմաստիճանին։
Հնդկաստանի կլիմայի վրայ վճռական դեր կը խաղան մուսսոնները։
ԱզգաբնակչութիւնըԽմբագրել
Բազմազգ պետութիւն է։ Բնակչութեան թիւով Չինաստանէն ետք երկրորդն է աշխարհի մէջ (1,2 մլր. մարդ)[7]։ Առաւել բազմաքանակ են հինտուստանցիները, թելուկուները (անտհրաները), մարաթիները, պենկալացիները, պիքարցիները, թամիլները, գուջարաթները, կաննարանները, մալայալիները, փանճաբցիները եւ այլք։ Հնդկաստանի տարբեր նահանգներուն մէջ կը խօսին տարբեր լեզուներով եւ բարբառներով, եւ իւրաքանչիւր նահանգի մէջ իբրեւ պաշտօնական լեզու ընդունուած է տեղական լեզուն (օրինակ՝ պենկալերէնը, մարաթի լեզուն, թամիլերէնը եւ այլն)։ Կեդրոնական շրջաններուն մէջ կը խօսին հինտի լեզուով, որ ամենատարածուածն է երկրին մէջ եւ անգլերէնի հետ միասին կը կիրառուի իրաւաբանական, կառավարական, պաշտօնական փաստաղթերուն մէջ[8]։ Անգլերէնի կիրառութիւնը պահպանուած է Հնդկաստանի նախկին անգլիական տիրապետութեան տակ գտնուելու ժամանակներէն։ Անգլերէն լեզուն ընդգրկուած է միջին եւ բարձր կրթական ծրագիրներու մէջ, եւ կը համարուի առեւտուրի եւ վարչական լեզու։
Հնդկաստանի մէջ խօսակցական լեզուն կը բաժնուին երկու խումբի՝ Հինտու-Արեան (կը խօսին բնակչութեան 74% - ը) եւ Դրավիտեան (24% - ը)։
Հնդկաստանի լեզուներըԽմբագրել
Հնդկաստանի մէջ կը խօսին մօտ 2.000 լեզուներով եւ բարբառներով[9]։ Բայց ամէն նահանգի կամ շրջանի մէջ ընդունուած է մէկ հիմնական լեզու, որուն կը տիրապետէ բնակչութեան մեծ մասը։ Հիւսիսային Հնդկաստանի մէջ համընդհանուր հաղորդակցման լեզուն կը համարուի հինտին։ Հարաւային Հնդկաստանի բնակչութեան մեծ մասը կը տիրապետէ դրավիտեան լեզուաընտանիքին պատկանող լեզուներէն գոնէ մէկը՝ թելուգու, թամիլերէն, մալայալամ։ Բացի այդ Հնդկաստանի մէջ լայնօրէն տարածուած է անգլերէնը, յատկապէս կրթուած բնակչութեան շրջանին մէջ։ Այս կամ այն չափով, (թէեւ ամենապարզունակ մակարդակով) անգլերէնին կը տիրապետէ բնակչութեան գրեթէ 1/3-ը։
ԼեզուաընտանիքներԽմբագրել
Հնդկաստանի լեզուները կը պատկանին 4 լեզուաընտանիքի.
- Հնդեւրոպական լեզուաընտանիք - Հիւսիսային Հնդկաստանի լեզուներն են, որոնք սկիզբ կ'առնեն սանսկրիտէն արաբերէնի խառնուրդով (հինտի, մարապի, փենճաբի, պենկալի եւ այլն՝ բնակչութեան 70% - ը)
- Դրավիտեան լեզուաընտանիք - Հնդկաստանի բնիկ ժողովուրդի լեզուները, որոնք մղուած են Հինտուստանի հարաւ (թամիլերէն, թելուգու, մալայալամ, քաննատա եւ այլն՝ բնակչութեան 22% - ը)
- Չինա-թիպեթեան լեզուաընտանիք - Հիմալայներու բնակչութեան լեզուներ, որոնք Թիպեթէն եւ Արեւելեան Ասիոյ այլ շրջաններէն վերաբնակուածներու լեզուներն են (թիպեթերէն, լեպչա եւ այլն)
- Աւստրօ-ասիական լեզուաընտանիք - Ասիոյ հարաւ-արեւելեան սահմանակցող շրջաններու լեզուներ (կհասի, քար (նիկոպարեան) եւ այլն)։
Հնդկաստանի մէջ կան նաեւ լեզուներ, որոնք որեւէ խումբին չեն պատկանիր։ Օրինակ, կալտօ (նիհալի), որով կը խոսին Մադխեա-Պրատեշ եւ Մահարաշտրայի որոշ շրջաններուն մէջ։
Հնդկաստանի մէջ միասնական պետական լեզու չկայ[8]։ Կան կեդրոնական կառավարութեան լեզուներ՝ հինտի եւ անգլերէն, որոնք կը կիրառուին օրենսդրական եւ այլ պետական կառոյցներուն մէջ։ Կան նաեւ, այսպէս կոչուած, դասական լեզուներ՝ սանսկրիտերէն եւ թամիլերէն։ Հնդկաստանի մէջ ամենատարածուած լեզուներու շարքին են.
- հինտի-ուրտու (մօտաւորապէս 550 մլն., Հիւսիսային Հնդկաստան)
- պենկալի (մօտաւորապէս 230 մլն., Հնդկաստանի արեւելքն ու հիւսիս-արեւելքը)
- թելուգու (մօտաւորապէս 88 մլն., Հնդկաստանի հարաւը)
- թամիլերէն (մօտաւորապէս 77 մլն., Հարաւային Հնդկաստան)։[9]
Լեզուներու ԹուարկումԽմբագրել
Ըստ այբբենակարգի. ասամերէն, պենկալերէն, բհոճպուրի, պոտօ, գուճարաթի, Տոկրիպ, թամիլերէն, թելուգու, քալթօ, քաննատա, կհասի, կոնկանի, հինտի, մայթհիլի, մալաիալամ, մանիպուրի, մարաթխի, նեբալերէն, ռաճաստխանի, սանսքրիթերէն, սանթալի, սինտհի, ուրտու փանճապի, քաշմիրի, օրիա եւ այլն։
Վարչա-Տարածքային ԲաժանումԽմբագրել
| 1. Անտրայ Փրատէշ (Andhra Pradesh) | 10. Հարեանայ (Haryana) | 19. Նակալանտ (Nagaland) | 28. Քերալա (Kerala) |
| 2. Ասսամ (Assam) | 11. Հիմաչալ Փրատէշ (Himachal Pradesh) | 20. Ութարախանտ (Uttarakhand) | 29. Օտիշա (Odisha) |
| 3. Արեւմտեան Պենկալ (West Bengal) | 12. Ճամմու եւ Քաշմիր (Jammu and Kashmir) | 21. Ութար Փրատէշ (Uttar Pradesh) | Ա. Անտամանեան եւ Նիքոպարի կղզիներ (Andaman and Nicobar Islands) |
| 4. Արունաչալ Փրատէշ (Arunachal Pradesh) | 13. Ճարխանտ (Jharkhand) | 22. Չաթիսկար (Chhattisgarh) | Բ. Չանտիկար (Chandigarh) |
| 5. Թամիլ Նատու (Tamil Nadu) | 14. Մահարաշթրա (Maharashtra) | 23. Պիհար (Bihar) | Գ. Տատրա եւ Նակար Հաւելի (Dadra and Nagar Haveli) |
| 6. Թելանկանա (Telangana) | 15. Մանիփուր (Manipur) | 24. Ռաճաստան (Rajasthan) | Դ. Տաման եւ Տիու (Daman and Diu) |
| 7. Թրիփուրա (Tripura) | 16. Մատիա Փրատէշ (Madhya Pradesh) | 25. Սիքքիմ (Sikkim) | Ե. Լաքշատուիփ (Lakshadweep) |
| 8. Կուճարաթ (Gujarat) | 17.Մեղալայեա (Meghalaya) | 26. Փանճապ (Punjab) | Զ. Տէլհիի Մայրաքաղաքային Տարածք (Delhi) |
| 9. Կօա (Goa) | 18.Միզորամ (Mizoram) | 27. Քարնաթաքա (Karnataka) | Է. Փուտուչէրրի (Puducherry) |
ՏնտեսութիւնըԽմբագրել
Հնդկաստանը գիւղատնտեսական-ճարտարարուեստական երկիր է։ Գիւղատնտեսութեան առաջատար ուղղութիւնը հողագործութիւնն է։ Նշանակալի է հացահատիկային մշակներ (բրինձ, ցորեն, կորեկ, սորկօ, եգիպտացորեն, գարի եւ այլն) արտադրութիւնը։ Աշխարհի մէջ առաջնակարգ տեղեր կը գրաւէ թէյի, շաքարեղէգի, գետնանուշի, ճուտի, կուղբի, բամպակի արտադրութեամբ։ Կ'աճեցնեն նաեւ սուրճ, ծխախոտ, կոկոսեան արմաւենի, կաուչուկատուներ, համեմունքներ եւ այլն։
Անասուններու (կով, եզ, գոմէշ, այծ, ոչխար) գլխաքանակը մեծ է, բայց մթերատուութիւնը՝ ցած։
Կը զբաղին նաեւ շերամապահութեամբ, ձկնորսութեամբ։ Արդիւնաբերութեան մէջ կը գերակշռէ թեթեւ (մասնաւորապես բամպակեղէնի եւ ճուտեղէնի) եւ սնունդի արդիւնաբերութիւնը։ Կ'արդիւնահանեն ածուխ, երկաթի եւ մանգանի հանքանիւթեր, փայլար, ծարիր, բոքսիտներ, նաւթ։
Կենդանական ԱշխարհԽմբագրել
ԱրդիւնաբերութիւնԽմբագրել
Սեւ մետաղագործութիւնԽմբագրել
Հնդկաստանի արդիւնաբերութեան այս ճիւղի զարգացումը պայմանաւորուած է ատկէ, որ պողպատի ձուլման ծաւալով Հնդկաստանը կը գրաւէ չորրորդ տեղը։ Սեւ մետաղաձուլական գործարանները տեղակայուած են երկրի արեւելեան հատուածին մէջ։ Կեդրոնական քաղաքներն են Նոկարօն եւ Պիլան։
ՄեքենաշինութիւնԽմբագրել
Մեքենաշինութիւնը Հնդկաստանի արդիւնաբերութեան գլխաւոր ենթաճիւղն է։ Այստեղ զարգացած են մեքենաշինութեան բոլոր ճիւղերը։ Բացառութիւններ չկան։ Հիմնական արտադրատեսակներն են նաւերը, մեքենաները եւ համակարգիչները։ Գլխաւոր քաղաքներն են Մումպայն ու Կալկաթան։
Ելեկտրականութեան ուժԽմբագրել
Պաշարներով կը գրաւէ ամբողջ աշխարհի չորրորդ տեղը։ Ելեկտրական ուժի գլխաւոր արտադրողները ճէկներն են։ Խոշորագոյն կեդրոնը Նիու Տելին է։
Քիմիական արդիւնաբերութիւնԽմբագրել
Քիմիական արդիւնաբերութիւնը բաւականին զարգացում ունի այս երկրին մէջ։ Գլխաւոր կեդրոնը Պհոպալ քաղաքն է։
Թեթեւ արդիւնաբերութիւնԽմբագրել
Թեթեւ արդիւնաբերութեան ճիւղերէն կ'առանձնանայ բամպակի արտադրութիւնը Մերձաւոր Արեւելք եւ Եւրոպա։ Զարգացած է նաեւ ճութի արդիւնահանումը։
ՄշակոյթըԽմբագրել
ՃարտարապետութիւնըԽմբագրել
Մեծ համբաւով կը վայելեն Աշոկայի կայսրութեան հնութիւնները Սարնհատի, Էլլորայի եւ Աճանտայի պուտտայական ժայռակերտ տաճարները Աուրանկապատէն ոչ հեռու, հարաւը՝ Մատուրայի եւ Մատրասի մօտ գտնուող Մահապալիպուրամի յուշարձանները, չքնաղ Թաճ Մահալը Ագրայի մէջ, Մահարաճայի եւ Ամպերի պալատները Ճայպուրի մէջ, Կարմիր բերդը եւ Քութբ Մինարը Տելիի մէջ եւ ուրիշ շատեր։
Այդ կոթողները իրենց ոճով եւ կառուցուածքով կարելի է բաժնել երկու խումբի՝ պուտտայական-հինտուիստական եւ մուսուլմանական։ Պուտտիստական-հինտուիստականը գերազանցապէս աչքի կ'իյնայ ժայռակերտ տաճարներով, իսկ մուսուլմանականը՝ պալատներով եւ դամբարաններով։ Վերջիններս ստեղծուած են Մեծ Մոնղոլներու տիրապետութեան ժամանակաշրջանին մէջ եւ կը գերիշխեն երկրի հիւսիսը։
Քարանձաւային ժայռակերտ կառուցումները շատ բնորոշ են Հնդկաստանի ճարտարապետութեան։ Անոնց թիւը կը հասնի 1200-ի։ Ատկէ յայտնի են Աճանտայի, Էլլորայի, Մումպայի մօտ գտնուող Էլեֆանտա կղզիի, Մատրասէն հարաւ ինկած Մահապալիպուրամի եւ այլ ժայռակերտ տաճարներ։
Պուտտայականներու եւ հինտուիստներու կերտած կոթողները աւելի քան 2000 տարուայ պատմութիւն ունին։ Մուսուլմանական ճարտարապետութեան յուշարձանները՝ Թաճ Մահալ, Աքպարի պալատներ, Կարմիր բերդ, Քութբ Մինար եւ այլն, համեմատաբար նոր ժամանակներուն կը վերաբերին, այսինքն՝ Մեծ Մոնղոլներու ժամանակաշրջանին կառուցուած են։
Ճարտարապետական ոճերը հիւսիսի եւ հարաւի մէջ իրարմէ շատ կը տարբերին։ Հիւսիսային Հնդկաստանի ճարտարապետութեան վրայ շատ ազդած է Իրանը, Մեծ Մոնղոլներու միջոցով։ Այդ է պատճառը, որ Հիւսիսային Հնդկաստանի կոթողներուն մեծ մասը կը յիշեցնեն իրանական ճարտարապետութիւնը։ 15-րդ դարուն Տելին, Ագրան, Ճայպուրը զարդարուեցան փառահեղ եւ գեղեցիկ շէնքերով։
Հարաւային Հնդկաստանի ճարտարապետութիւնը աւելի անաղարտ է։ Այստեղ եղած կոթողները հնդկական են (պուտտայական կամ հինտուիստական), այս կոթողները գեղեցիկ են եզրազարդերով, խորաքանդակներով։ Յաճախ վեր խոյացող քառանիստ բրգաձեւ աշտարակը ամբողջապէս ծածկուած է քանդակներով, կուռքերու եւ կենդանիներու արձաններով։
Հնդկական նիւթական մշակոյթի յուշարձաններէն շատերը ուշ յայտնաբերուած են։ Եղած են այնպիսիներ, որոնք դարեր շարունակ մնացած են անյայտութեան մէջ։
ԱղբիւրներԽմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 (unspecified title)
- ↑ Central Intelligence Agency Country Comparison :: Population — Washington, D.C.: Central Intelligence Agency, U.S. Government Printing Office, 1981. — ISSN 0277-1527; 1553-8133
- ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia
- ↑ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html
- ↑ Human Development Report — Միավորված ազգերի կազմակերպության զարգացման ծրագիր, 2022.
- ↑ Յովհաննէս Բարսեղեան (2006)։ «Աշխարհագրական անունների հայերեն տառադարձության մասին որոշում»։ Տերմինաբանական եւ ուղղագրական տեղեկատու։ Երեւան: 9-րդ հրաշալիք։ էջ 51։ ISBN 99941-56-03-9
- ↑ CIA Factbook: India
- ↑ 8,0 8,1 Mallikarjun, B. (Nov., 2004), Fifty Years of Language Planning for Modern Hindi-The Official Language of India [1] Language in India, Volume 4, Number 11. ISSN 1930—2940.
- ↑ 9,0 9,1 Языки Индии
ԳրականութիւնԽմբագրել
- Հ. Ղ. Գրգեարյան, Ն. Մ. Հարությունյան, Աշխարհագրական անունների բառարան (Հ-Ֆ), Երեւան, «Լույս», 1989, էջ 32-33։
- Կամսար Ավետիսյան, Արեւելքի մարգարիտը, Երեւան, Հայպետհրատ, 1964։