Ածուխ
Ածուխները պինդ, ածխածնով հարուստ այրուող օգտակար հանածոներ են, որոնք առաջացած են Երկրի ընդերքին մէջ՝ միլիոնաւոր տարիներու ընթացքին՝ հնագոյն բոյսերու մնացորդներու բարդ քիմիական եւ երկրաբանական փոխարկումներու հետեւանքով։ Միլիոնաւոր տարիներ առաջ ներկայիս քաղաքներու, դաշտերու ու անտառներու մէջ աճած են հնագոյն ծառեր։ Ժամանակի ընթացքին, այդ ծառերը մահացած են, իյնկած ճահճոտ հողին, իսկ ատոնց տեղին մէջ աճած են նորերը եւ այդպէս շարունակ։ Աստիճանաբար կուտակուած է այդ ծառերու մնացորդներու հաստ շերտ մը։ Տարիներու ընթացքին մէջ, միկրոօրգանիզմների ազդեցութեամբ եւ օդի դժուարացած ներհոսքի պայմաններուն մէջ, այդ շերտի ոչ լրիւ քայքայման հետեւանքով առաջացած է տորֆ։ Վերջինս ծածկուած է գետերով հարթավայրեր բերուող տիղմով եւ աւազով։ Ժամանակի ընթացքին հանքային լուծույթներու, բարձր ճնշման եւ ջերմաստիճանի պայմաններուն տորֆը փոխարկուած է սկիզբին գորշ ածուխի, այնուհետեւ՝ քարածուխի, աւելի ուշ՝ անտրացիտի։ Ածխածնի պարունակութիւնը գորշ ածուխներուն մէջ, կը կազմէ 55–78%, քարածուխներուն մէջ՝ 75–92%, անտրացիտի մէջ՝ մինչեւ 98%: Ածխածնի պարունակութեան մեծացմամբ կը բարձրանայ հանածոյի ջերմատուութիւնը։ Ածուխներուն յաճախ կ'անուանուին «արեգակնային պահածոյ»: Եւ այդ ունի իր տրամաբանութիւնը, որովհետեւ տարիներու ընթացքին արեգակնային էներգիան կը կուտակուի բոյսերուն մէջ, որոնք այդ էներգիայի օգնութեամբ ջուրէն, ածխաթթու գազէն եւ հանքային աղերէն սինթեզի մէջ են իրենց կենդանի մարմինը։ Արդիւնահանուած ածուխները կ'այրին եւ ջերմութեան ձեւով մեզ կը վերադարձնէ հեռու-հեռաւոր ժամանակներուն մէջ բոյսերու ամբարած այդ էներգիան։ Ածուխները կազմուած են օրգանական (այուող) եւ անօրգանական (չայրուող) բաղադրիչներէն։ Օրգանական մասը կը կազմեն բիտումները, հումինային թթուներն ու մնացորդային ածուխը։ Անօրգանական հանքային մասը կը կազմեն ջուրը (գորշ ածուխի մօտ 50%-ը) եւ կալցիումի, երկաթի, ալիւմինի, կալիումի, նատրիումի սիլիկատները, ֆոսֆատները, սուլֆիդներն ու սուլֆատները։ Ածուխի համաշխարհային ընդհանուր պաշարները կը գնահատուին 13,5 տրիլիոն տոննա, որմէ 51,5%-ը քարածուխն է, 48,5%-ը՝ գորշ ածուխը։ Ածուխները հրաշալի վառելանիւթ են, կ'օգտագործուին նաեւ որպէս հումք մետաղաձուլութեան եւ քիմիական արդիւնաբերութեան մէջ։
- Գորշ ածուխը ունի գորշ կ'երանգաւորէ եւ թոյլ փայլ։ Ի տարբերութիւն քարածուխի եւ անտրացիտի՝ անոր ածխացման աստիճանը ցած է։ Կը պարունակէ աւելի քիչ բուսական մնացորդներ, քան տորֆը։ Գորշ ածուխները երիտասարդ կամ թերհաս ածուխներ են, այսինքն՝ դեռեւս չեն փոխակերպուած քարածուխի։
Գորշ ածուխի խոշոր հանքավայրեր կան Գերմանիոյ, Չեխիայի, Ռուսիոյ մէջ։ Հայաստանի մէջ գորշ ածուխի փոքր քանակներ կան Գեղարքունիքի, Լոռու, Շիրակի (Ջաջուռ) մարզերուն մէջ։
- Քարածուխը սեւ կամ գորշասեւ է՝ ուժեղ փայլով։ Կը պարունակէ աւելի քիչ բուսական մնացորդներ եւ ունի ածխացման աւելի բարձր աստիճան, քան գորշ ածուխը։ Քարածխի մեծ պաշարներ կան ԱՄՆ-ի, Գերմանիոյ, Մեծ Բրիտանիայի, ՌԴ-ի, Ուկրաինիոյ, Չինաստանի, Հնդկաստանի, Աւստրալիոյ մէջ։ Քարածուխի կոքսացման՝ առանց օդի մուտքի բարձր ջերմաստիճաններուն մէջ (1000–1200օC) տաքացման միջոցով կը ստանան կոքսագազ եւ քարածխային խէժ:
Կոքսագազը կը պարունակէ 55–60% ջրածին, 20–30% մեթան, 5–7% ածխածնի օքսիդներ։ Կ'օգտագործուի որպէս վառելանիւթ։
- Քարածխային խէժը սեւ, մածուցիկ հեղուկ է։ Կը պարունակէ 400 տարբեր արոմատիկ եւ տարացիկլային միացութիւններ, որոնց միմյանցմէ կը բաժանեն կոտորակային թորմամբ։
- Կոքսացման արդիւնքով, ստացող պինդ մնացորդը կը կոչուի կոքս, որ կը պարունակէ 90-98% ածխածին։ Ան կ'օգտագործուի հիմնականին մէջ, չուգունի արտադրութեան մէջ եւ որպէս վառելանիւթ։
- Անտրացիտը սեւ է՝ զորաւոր մետաղական փայլով։ Յաճախ կ'ունենայ մոխրագոյն երանգ։ Լաւ ելեկտրայաղորդիչ է։ Կ'այրուի թոյլ բոցով, գրեթէ առանց մոխիրի, օդին մէջ չ'այրիր, չի փշրուիր։ Անտրացիտի մեծ պաշարներ կան ԱՊՀ երկրներու մէջ, Չինաստանի,եւ ԱՄՆ-ի մէջ։
- Փայտածուխը սեւ, փխրուն նիւթ է։ Ան կը ստանայ փայտի չոր թորմամբ՝ առանց օդի, բարձր ջերմաստիճանում փայտն ածխացնելով։ Փայտածուխը կը կազմէ չոր փայտի 30–40%-ը։ Փայտածխի կտորում, կը նշմարուին բազմաթիւ փողանցքեր։ Ատոնք փայտի անոթներն են, որոնցմով կը փոխադրուին ծառը սնող նիւթերը։
- Զորացած կամ աշխոյժ ածուխը սեւ փոշի է կամ յատուկ պատրաստուած հատիկներ։ Ան կը պարունակէ 97% ածխածին եւ ունի ծակոտկեն կառուցուածք։ Զորացած ածուխ կը ստանան՝ փայտածուխը ջրային գոլորշիներով եւ ածխաթթուական գազով զորացնելով։ Յատկապէս լաւորակ զորացած ածուխ կը ստացուի պտղակորիզներու կեղեւի ածխացումով։ Զորացած ածուխն կ'օգտագործուի գազերու, գոլորշիներու կլանման, վնասակար խառնուրդներէն ջրային լուծոյթներու, այդ թիւին մէջ՝ խմելու ջուրի եւ կեղտաջուրերու մաքրման համար։ Զորացած ածուխի շնորհիւ է, որ շաքար ունի սպիտակ եւ ոչ թէ դեղին գոյն։ Զորացած ածուխը կը կիրառուի քիմիական արդիւնաբերութեան մէջ եւ հակագազերուն մէջ։ Դեղահաբերու ձեւով, ան կ'օգտագործուի նաեւ բժշկութեան մէջ՝ արիւնը մաքրելու եւ աղեստամոքսային համակարգի մէջ, առաջացած գազերն ու թունաւոր նիւթերը կլանելու համար։
Հայկական Լեռնաշխարհի ՊաշարներըԽմբագրել
Հայկական լեռնաշխարհին մէջ, յայտնաբերուած ածուխի պաշարները սահմանափակ են, բացի այդ, հանքանիւթի զգալի մասը ունի ցած կալորիականութիւն։ Յայտնի են Օլթիի եւ Կարինի ածուխի հանքավայրերը։ Ածուխի տեղական նշանակութեան պածարներ կան նաեւ Ուրմիա եւ Վանայ լիճերու աւազաններու ջրբաժանային լեռներուն մէջ, Աղստեւ, Վեդի գետերու աւազաններուն մէջ, Ջաջուռին մէջ։