Հայերէն, Հայաստանի եւ Արցախի պետական լեզու։ Կը պատկանի հնդեւրոպական լեզուաընտանիքին։

Իր շուրջ հինգ հազար տարուան գոյութեան ընթացքին, հայերէնը հաղորդակցման մէջ մտած է տարբեր ժողովուրդներու, բազմաթիւ լեզուներու հետ. սակայն այն պահպանած է իր ինքնուրոյնութիւնը, քերականական կառուցուածքն ու բառապաշարին (բառային հիմքին կամ հիմնապաշարին) ինքնատիպութիւնը։

Հայոց լեզուով ստեղծուած է մեծ գրականութիւն։ Գրաբարով աւանդուած է հայ հին պատմագրութիւնը, գիտափիլիսոփայական, մաթեմաթիկական, բժշկագիտական, աստուածաբանական-դաւանաբանական գրականութիւնը։ Միջին գրական հայերէնով մեզ հասած են միջնադարեան հայ քնարերգութեան գլուխ գործոցները, բժշկագիտական, իրաւագիտական նշանակալից աշխատութիւններ։ Գրական նոր հայերէնի արեւելահայերէն եւ արեւմտահայերէն գրական տարբերակներով ստեղծուած է գեղարուեստական, հրապարակախօսական ու գիտական բազմատիպ ու բազմաբնոյթ հարուստ գրականութիւն։

Հայերէնի ներկայիս սփռուածութիւնը
18-րդ դարու հայերէն քարտէս

Հայերէնը լայնօրէն կ՝օգտագործուի պատմական Հայաստանի տարածքին՝ (Ջաւախք, Պարսկահայք, Արեւմտեան Հայաստանի որոշ շրջաններ) եւ Հայկական սփիւռքին մէջ։ Առաւել կիրառական է Եւրոպայի մէջ (Ֆրանսա, Գերմանիա, Սպանիա, Պելճիքա, Զուիցերիա, Իտալիա, Յունաստան, Պուլկարիա եւ այլն), Մերձաւոր Արեւելքի մէջ (հիմնականօրէն՝ Իրան, Սուրիա, Լիբանան, Իրաք, Պաղեստին, Իսրայէլ, Եգիպտոս, մասամբ՝ Թուրքիա) եւ նախկին ԽՍՀՄ հանրապետութիւններուն՝ Ռուսաստանի Դաշնութեան մէջ՝ (Հարաւային դաշնային տարածաշրջան, Մոսկուա եւ խոշոր քաղաքներ), Վրաստան, Ուքրանիա եւ այլուր։

Արեւմտեան կիսագունդին մէջ Հայերէն կը խօսին ԱՄՆ-ի, Քանատայի, Լատինական Ամերիկայի (Ուրուկուէյ, Արժանթին, Պրազիլ) մէջ։ Հայկական համայնքներ կան նաեւ Ափրիկէ, Աւստրալիա եւ այլուր։

Հայերէն խօսողներուն թիւը կը կազմէ 7-9 միլիոն մարդ։ Աշխարհի հայ բնակչութիւնը տարբեր տուեալներով 10-12 միլիոն մարդ կը հաշուէ[1][2][3]։

Հայերէնը՝ Հնդեւրոպական Լեզուաընտանիքի Ինքնուրոյն Ճիւղ Խմբագրել

19-րդ դարու երկրորդ կէսին, երբ լեզուաբանութիւնն ու լեզուագիտութիւնը նոր թափով առաջ կ՝ ընթանային, գերմանացի լեզուաբան Հէնրիկ Հիւպշման՝ 1875 թուականին հրատարակուած «Հայերէնի դիրքը հնդեւրոպական լեզուներու շարքին» յօդուածին մէջ կ՝ ապացուցէ, որ հայերէնը հնդեւրոպական լեզուներու մէջ ինքնուրոյն լեզուաճիւղ է, իսկ պարսկերէնի եւ հնագոյն այլ լեզուներու հետ ունեցած ընդհանրութիւնները (հիմնականօրէն բառապաշարային) ո՛չ թէ ծագումով պայմանաւորուած են, այլէ յետագայ շրջանի փոխառութիւններ են։ Մինչեւ այսօր այս տեսակէտը կը համարուի ճիշդ, եւ հայերէնը կը շարունակէ իր ուրոյն տեղը զբաղեցնել այդ լեզուաընտանիքին մէջ։

Հայերէնի առաջին պատմահամեմատական մեթոտի հեղինակները՝ Հ. Փեթերմանն ու Ֆ. Վինտշմանը առաջ բերած էին այն դրոյթը, ըստ որուն հայերէնը կը պատկանի հնդիրանեան/արիական/ լեզուախումբին։ Այդ եզրակացութիւնը հիմնուած էր մօտաւորապէս 1400 բառերու առկայութեան, որոնք պարսկերենէն փոխառութիւններ էին։ Սակայն այս տեսակէտը յետագային մերժուեցաւ։

Գրական հայերէնի զարգացման փուլեր Խմբագրել

Հայերէնը անցած է զարգացման երկարատեւ ուղի, սակայն հիմնական տեղեկութիւնները մեզի յայտնի են 5-րդ դարէն (405 թուականէն)՝ գիրերու գիւտէն սկսած։

Նախքան ժամանակակից հայերէն այբուբենի ստեղծումը Մեսրոպ Մաշտոցի կողմէն, անշու՛շտ, հայերէնն ու հայերէն գիրերը գոյութիւն ունեցած են, քանի որ այն հանդիսացած է անցեալին ձեւաւորուած հայկական թագաւորութիւններուն եւ պետական կազմակերպութիւններուն պաշտօնական լեզուն։ Որպէս ապացոյց կը ներկայացուի նաեւ հայ թագաւոր Աբգար Ե․–ի եւ Յիսուս Քրիստոսի միջեւ եղած նամակագրութիւնը, որ եղած է հայերէն[4]։ Սակայն հայերէնի նախամաշտոցեան շրջանի մասին տեղեկութիւնները քիչ են կամ ալ գուցէ չեն յայտնաբերուած, այդ իսկ պատճառով այս տեսակէտին մասին քիչ խօսակցութիւն կայ։

405 թուականին Մեսրոպ Մաշտոց կը ստեղծէ հայոց գիրերը՝ սկիզբ դնելով հայերէնի գրային ժամանակակից փուլին, որ իր կարգին կը բաժնուի քանի մը ենթափուլերու։

Գրաբար Խմբագրել

Գրային հայերէնի առաջին փուլը հին հայերէնն է կամ, ինչպէս ընդունուած է կոչուիլ, գրաբարը։ Գրաբարը հայերէնի հին շրջանի գրական մշակուած տարբերակի անուանումն է։ այս մէկը կ՝ օգտագործուէր գրիչներու մատեաններուն մէջ, եկեղեցական ծիսակատարութիւններու ժամանակ եւ առօրեա կեանքի մէջ, սակայն ժամանակի ընթացքին խօսակցական լեզուն այնքան կը հեռանայ գրական լեզուէն, որ հասարակ շինականը չէր հասկնար զայն։ Այնուամենայնիւ գրաբարը լայնօրէն կը գործածուէր մինչ 11-րդ դար։ Առաջին նախադասութիւնը, որ գրուած է գրաբարով, գրուած է Մեսրոպ Մաշտոցի կողմէն եւ այն է՝

  ՃԱՆԱՉԵԼ ԶԻՄԱՍՏՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ԶԽՐԱՏ, ԻՄԱՆԱԼ ԶԲԱՆՍ ՀԱՆՃԱՐՈՅ  


Վերջինս կը նշանակէ ճանաչիր իմաստութիւնը եւ խրատը, իմացիր հանճարի խօօսքերը։ Այս նախադասութեամբ կը նշանակեն ստեղծագործել Մովսէս Խորենացին, Կորիւնը, Ագաթանգեղոսը եւ այլք։

Միջին հայերէն Խմբագրել

Միջին հայերէնը կամ Կիլիկեան հայերէնը գործածուած է 11-րդ դարէն մինչեւ 16-րդ դարը։ Ան իր բարդութեամբ ի հարկ է կը զիջէր գրաբարին, սակայն մտցուած փոփոխութիւնները բաւարար չէին, որ ան դառնար հանրութեանը մատչելի լեզու։

Այս շրջանին ստեղծագործած են Ֆրիկը, Նահապետ Քուչակը, Գրիգոր Նարեկացին եւ այլք։

Աշխարհաբար Խմբագրել

Աշխարհաբարը կամ նոր հայերէնը գործածուած է 17-րդ դարէն եւ վերջնականապէս ձեւաւորուած է 19-րդ դարուն։ Այսօր աշխարհաբարը կը համարուի հայ ժողովուրդի հաղորդակցման հիմնական միջոցը։ Աշխարհաբարի հիմնադիրը հայոց մեծ բանաստեղծ եւ լուսաւորիչ Խաչատուր Աբովեանն է։

Արդի հայերէնը՝ աշխարհաբարը, հանրութեանն կը ներկայանանայ երկու ճիւղով՝ Արեւմտահայերէն եւ Արեւելահայերէն։

Արեւմտահայերէն Խմբագրել

Կը գործածուի սփիւռքահայերու, բացառութեամբ՝ Ռուսաբնակ, Իրանաբնակ եւ Ջաւախքի, ինչպէս նաեւ Ազրպէյճանական ԽՍՀ-էն (Գանձակ, Նախիջեւան, Շակաշէն, Պաքու, Սումկայիթ) բռնագաղթուած հայութեան կողմէն։ Այս ճիւղը առաջացած է Կոստանդնուպոլսոյ եւ Տրապիզոնի բարբառներու միախառնումէն։

Արեւելահայերէն Խմբագրել

Կը գործածուի Հայաստանի եւ Արցախի Հանրապետութիւններու, ինչպէս նաեւ վերոյիշեալ երեք երկրներուն մէջ ապրող հայերու կողմէն որպէս գրական լեզու։ Այս ճիւղը առաջացած է Վանի, Խոյի եւ մեծապէս Այրարատեան բարբառի միախառնումէն։ Այսօր Հայաստանի եւ Արցախի տարածքին տիրապետող գրական լեզուն արեւելահայերէնն է։

Այբուբէն Խմբագրել

Հայերէնի այբուբենը ստեղծուած է Մեսրոպ Մաշտոցի կողմէն 5-րդ դարու սկզբը։ «Օ» եւ «Ֆ» տառերը աւելացուած են XII դարուն։

Աա այբ Բբ բեն Գգ գիմ Դդ դա Եե եչ Զզ զա Էէ է Ըը ըթ Թթ թօ
Ժժ ժէ Իի ինի Լլ լիւն Խխ խէ Ծծ ծա Կկ կեն Հհ հօ Ձձ ձա Ղղ ղատ
Ճճ ճէ Մմ մեն Յյ յի Նն նու Շշ շա Ոո ո Չչ չա Պպ պէ Ջջ ջէ
Ռռ ռա Սս սէ Վվ վեւ Տտ տիւն Րր րէ Ցց ցօ Ււ ւիւն Փփ փիւր Քք քէ
Օօ օ Ֆֆ ֆէ

Հայերէնը Տարբեր Լեզուներով Խմբագրել

Քերականական Առանձնայատկութիւններ Խմբագրել

Հայերէնը նման է այլ հնդեւրոպական լեզուներուն իր կառուցուածքով, սակայն հնչիւններով եւ քերականական առանձնահատկութիւններով կը պնարունակէ նմանութիւններ աշխարհագրութեամբ մօտիկ Կովկասի շրջանի լեզուներուն հետ։

Հնչիւնաբանութիւն Խմբագրել

Հայերէնը ունի 36 հնչիւն՝ վեց ձայնաւոր եւ երեսուն բաղաձայն։ Հայերէնը ունի եռաշարք բաղաձայնական համակարգ՝ ձայնեղ բաղաձայններ, խուլեր ու շնչեղ խուլեր։ Հայերէնի շեշտը վերջընթեր շարժական է, այսինքն՝ կը դռուի բառի վերջին վանկի վրայ եւ բառի՝ վերջէն աւելցուող դէպքին մէջ կը տեղափոխուի։

Բառապաշար Խմբագրել

հայերէնի բառապաշարը ըստ ծագման կը բաժնուի քանի մը շերտերու։ Գլխաւոր շերտը բնիկ հայերէն բառերն են։ Բնիկ հայերէն կը համարուին այն բառերը, որոնք սկիզբէն եղած են հայերէնի մէջ, որպէս ժառանգութիւն ստացած են մայր լեզուէն՝ հնդեւրոպական նախալեզուէն, եւ հայերէնին ձուլուած լեզուներէն կամ անոնց հիման վրայ ինչ-որ ժամանակ առաջացած են հենց հայոց լեզուի մէջ։

Ծագումնաբանական տեսակետէն ժամանակակից հայերէնի բառապաշարը կը բաժնուի հետեւեալ խումբերու՝ բնիկ հայերէն բառեր եւ փոխառեալ բառեր։

Բնիկ հայերէն բառերը (930) կը կազմեն հնդեւրոպական բառապաշարը կամ կերտուած են հետագային հայերէնի բառապաշարային նիւթի հիման վրայ։

Հայերէն Անգլերէն Լատիներէն Պարսկերէն Յունարէն Սանսկրիտ Ռուսերէն Հնդեւրոպական նախալեզու
մայր mother māter مادر [mādar] μήτηρ [mētēr] मातृ [mātṛ] мать [mat’] *máH₂ter-
հայր father pater پدر [pedar] πατήρ [patēr] पितृ [pitṛ] *pH₂tér-
եղբայր brother frāter برادر [barādaṛ] φράτηρ [phrātēr] भ्रातृ [bhrātṛ] брат brat] *bʱráH₂ter-
դուստր daughter دختر [doxtar] θυγάτηρ [thugatēr] दुहितृ [duhitṛ] дочь [doč’] *dʱugH₂-tér-
կին queen հին պարսկ.՝ کیانه [kiana] γυνή [gunē] ग्ना/ जनि [gnā/jani] жена [žena] *gʷén-eH₂-
իմ my, mine mei من/ـم [man/am] ἐμός [emos] नन [mama] мой [moy] *mene-
անուն[5] name nōmen نام [nām] ὄνομα [onoma] नामन् [nāman] имя [im’a] *H₁noH₃m-n̥-
ութ eight octō هشت [(h)aşt] ὀκτώ [oktō] अष्ट [aṣṭa] во́семь [vosem’] *H₁oḱtō(u)
ինը nine novem نه [noh] ἐννέα [ennea] नवन् [nava] *(H₁)néwn̥
տասը ten decem ده [dæh] δέκα [deka] दश [daśa] де́сять [des’at’] *déḱm̥
աչք eye oculus چشم [čæşm] ὀφθαλμός [ophthalmos] अक्षि [akṣan] око [oko] *H₃okʷ- "տեսնել"
արմունկ arm armus "ուս" آرنج [arendj] ἄρθρον [arthron] "միացեալ" ईर्म [īrma] "բազուկ" рамо [ramo] "ուս" (հնացած) *H₁ar-mo- "յօդ, միացում"
ծունկ[6] knee genū, زانو [zānu] γόνυ [gonu] जानु [jānu] *ǵénu-
ոտ(ք) foot pedis پا، پای [pā, paj] πούς [pous] पद् [pāda] *pod-, *ped-
սիրտ heart cor دل [del] καρδία [kardia] हृदय [hṛdaya] се́рдце [serdtse] *ḱerd-
կաշի hide cutis մաշկ پوست [pust] մաշկ κεύθω [keuthō] "կը ծածկեմ" कुटइर [kuṭīra] "խրճիթ" кожа [koža] *keu- "ծածկել"
մուկ mouse mūs موش [muş] μῦς [mūs] मूष् [mūṣ] мышь [myš’] *muH₁s- "մուկ, մանր կրծող"
կով cow گاو [gāv] गो [gauḥ] говядина [gov’adina] "տաւարի միս" *gʷou-
շուն hound canis سگ [sæg] κύων [kuōn] श्वन् [śvā́] сука [suka] "բիճ" *ḱwon-
տարի year hōrnus "այս տարուայ" یاره، سال [jare, sal][7] "տարի" ὥρα [hōra] "ժամանակ, տարի" यरे [yare][7] "տարի" яра [jara] "գարուն" (հնացած) *yeH₁r-
ամիս moon, month mēnsis ماه [māh] "լուսին, ամիս" μήν [mēn] "լուսին, ամիս" मास [māsa] "լուսին, ամիս" месяц [mes’ats] *meH₁ns- "լուսին, ամիս"
ամառ summer समा [samā] "տարուայ եղանակ" *sem- "տարուայ տաք եղանակը"
ջերմ warm formus "տաք" گرم [gærm] "տաք" θερμός [thermos] "տաք" घर्म [gharma] "տաք" жара [žara] "տոթ" *gʷʰerm- "ջերմ"
լոյս light lucere, lux, lucidus "շողալ, փայլել, մաքուր" روز [ruz] "օր" λευκός [leukos] "պայծառ, փայլուն, սպիտակ" लोक [roca] "փայլուն" луч [luč’] "ճառագայթ" *leuk- "լոյս, պայծառութիւն"
ուտել eat edō "կ'ուտէմ" ἔδω [edō] "կ'ուտեմ" अद्मि [admi] "կ'ուտեմ" есть [jest’] *ed- "ուտել"
գետ water utur "ջուր" رود [rōd] "գետ" ὕδωρ [hudōr] "ջուր" उदन् [udan] "ջուր" вода [voda] "ջուր" (*wodor, *wedor, *uder-) from *wed- "ջուր"
մեռած murder mors "մահ", mortalis "մահկանացու" مرگ [mærg] "մահ" / مرده [morde] "մեռած" βροτός [brotos] "մահկանացու" मृत [mṛta] "մեռած" мертвый [mertvyj] "մեռած" *mrtro-, (*mor-, *mr-) "մեռնիլ"
միջին mid, middle medius "միջին" میان [meyān] "միջին" μέσος [mesos] "միջին" मध्य [madhya] "middle" между [meždu] "միջեւ" *medʱyo-, *me- "մեջ, միջին"
այլ else alius, alienus "այլ, ուրիշ" ἄλλος [allos] "այլ, ուրիշ" अन्य [anya] "այլ" *al- "այլ"
նոր new novus نو [nô] νέος [neos] नव [nava] новый [novyj] *néwo-
դուռ door fores در [dær] θύρα [thura] द्वार [dvāra] дверь [dver’] *dʱwer- "դուռ, շեմ, դարբաս"
տուն timber [8] domus مان، [khune] δόμος [domos] दम [dama] дом [dom] *domo-, *domu- "տուն"
բերրի, բերել bear ferre, fertilis "կրել" بردن، برـ [bordæn, bær-] "կրել" φέρειν [pherein] "բերել, կրել" भरति [bharati] "կը տանէ" брать [brat’] "վերցնել" *bʱer- "կրել, տանիլ"

Փոխառեալ բառեր, որոնք հայերէնը իր զարգացման ընթացքին փոխառած են, ցեղակից ու ոչ ցեղակից լեզուներէն է։ Անոնք են՝ իրանական փոխառութիւններ (1411), լատինական, յունական (918), խեթական, վրացական, ասորական (205), արաբական եւ այլն։

Հայերէնի բառապաշարը կը զարգանայ լեզուին մէջ առկայ բառերէն նոր բառեր կազմելով, ինչպէս նաեւ փոխառութիւններ կատարելով՝ հնարաւորիս զերծ մնալով անհարկի օտարաբանութիւններու ներմուծումէն։

Ձեւաբանութիւն Խմբագրել

Հայերէնի խօսքի մասերը տաս են՝ գոյական, ածական, թուական, դերանուն, բայ, մակբայ, կապ, շաղկապ, վերաբերական, ձայնարկութիւն։

Հայերէնին մէջ գոյական ունի երկու թիւ՝ եզակի եւ հոգնակի եւ յոթ հոլով՝ ուղղական, սեռական, տրական, հայցական, գործական, բացառական եւ ներգոյական։ Արդի հայերէնի որոշ մասնագետներ կը միացնեն հայցական հոլովը ուղղական հոլովին, իսկ տրականը՝ սեռականին՝ այսպիսով հանգելով հայերէնի հինգ հոլովի։ Գոյականը կը գործածոգի երկու ձեւով՝ արտաքին հոլովում, եւ ներքին հոլովում, քանի մը բառեր ալ կ՝ ենդարկուին այլաձեւ հոլովման։

Ըստ առարկայի հատկանիշի արտահայտման ձեւի (ուղղակիօրէն կամ միջնորդաուորուած)՝ հայերէնին մէջ ածականները կ՝ ըլլան որակական ու հարաբերական։ Որակական ածականները ունին համեմատութեան երեք աստիճան՝ դրական, բաղդատական ու գերադրական։

Բայը հայերէնին մէջ ունի ընդարձակ խոնարհման համակարգ։ Կան բայի երկու հիմնական կարգեր՝ դէմքի (առաջին, երկրորդ եւ երրորդ), որուն լրացուցիչ կերպով կը միանայ թիւի կարգը (եզակի եւ բազմակի) եւ սեռի (ներգործական, կրաւորական եւ չեզոք), որոնցմէ իւրաքանչիւրը կը խոնարհուի ըստ կերպի (անկատար, կատարեալ, վաղակատար ու նաեւ գործողութեան կրկնութիւնը, բազմակիութիւնը, տեւականութիւնը եւ այլն ցոյց տուող ձեւերը), ժամանակի (անցեալ, ներկայ եւ ապառնի) եւ եղանակի (սահմանական, հարկադրական, հրամայական, ըղձական, ենթադրական կամ պայմանական) եւ այլն։

Կետադրութիւն Խմբագրել

Հայերէնի կետադրական նշանները կը բաժնուին երեք խումբի՝ տրոհութեան, առոգանութեան եւ բացայայտութեան։ Ժամանակակից հայերէնը ունի 15 կետադրական նշաններ, որոնք են. տրոհութեան՝ բացատը (), վերջակէտը (:), միջակէտը (.), ստորակէտը (, ) եւ բութը (՝), առոգանութեան՝ շեշտը (՛), հարցական նշանը (՞) եւ բացագանչական նշանը (՜), ու բացայայտութեան՝ չակերտը («»), փակագիծերը (()), կը գործածուին նաեւ ({}), ([]), կախման կետերը (...), բազմակէտերը (....), միութեան գծիկը (-), անջատման գծիկը (―), ենթամնան (-) եւ ապաթարցը ('):

Ասոնց հետ մէկտեղ հայերէնի մէջ կարելի է հանդիպիլ այլ կետադրական նշաններու, որոնք կա՛մ այլեւս չեն գործածուիր, կա՛մ ալ կարելի է հանդիպիլ մասնագիտական հատուածներու մէջ։ Այս յաւելեալ նշաններէն են պատիւը (՟), որ կը գործածուի հապաւումներ եւ փակագիրեր նշելու համար, քմայնացման նշանը (”), աստղանիշը (*), մէկ կամ երկու զուգահեռ գիծ (/, //) եւ այլն։

Բարբառներ Խմբագրել

Հայերէնը ունի երկու ճիւղեր՝ Արեւելահայերէն եւ Արեւմտահայերէն, որոնցմէ իւրաքանչիւրը ունի իր բարբառները։ Արեւելահայերէնի ու արեւմտահայերէնի հիմնական տարբերութիւնը որոշ գրատառերու մօտ, հայերէնի հնչիւններուն համապատասխանութեան տարբերութեան մէջ է։

Ըստ Հրաչեայ Աճառեանի (տեսնել Հայ Բարբառագիտութիւն, 1911) ձեւաբանական դասակարգման՝ կ՝ընդունուին բարբառներու երեք խումբ՝ մէջ ճիւղ (բայի սահմանական եղանակի անկատար ներկայ ժամանակաձեւը կը կազմուի մէջ, ամ, ին տարրերով), կը ճիւղ (անկատար ներկան կազմվում է կը, կու, գը, գու, գա, գի, գօ տարրերով), ել ճիւղ (ներկան կը կազմուի ել, իլ, ալ տարրերով)։

Հայերէնը համակարգչային դարուն Խմբագրել

Հիմնական յօդուածներ՝ Վիքիպեդիա։ Ինչպէս գրել հայերէն եւ Յունիկոդ

Պատկերասրահ Խմբագրել

 
 

Ծանօթագրութիւններ Խմբագրել

  1. (անգլերէն)Ethnologue.org - Հայեր
  2. Իրաքի Քուրդիստանում հայերէնը պետական լեզու է ճանաչվել
  3. В Иракском Курдистане армянский язык признан официальным (ռուս.)
  4. Պարիս Մ․ Հերունի, Հայերը և հնագույն Հայաստանը (Հիմքերը հայոց)։ Արխաեաստղագիտություն։ Լեզվաբանություն։ Հնագույն պատմություն, Երեւան, Տիգրան Մեծ, 2006 թ․, 320 էջ։ Archived 2015-04-26 at the Wayback Machine. Բնօրինակը՝ "Paris M. Herouni, Armenians and Old Armenia: Archaeoastronomy, Linguistics, Oldest History. Armenia, Yerevan: Tigran Metz Publishing House, 2004"։ անգլերէնից թարգմանությունը՝ Մերի Սարգսյանի։ OCLC: 773955059, ISBN 9789994101771, ISBN 9994101773
  5. [1]
  6. Ծ հնչիւնը կը համապատասխանէ հնդեւրոպական *ǵ- հնչիւնին։
  7. 7,0 7,1 "yare" (տարի) բառը պարսկերէնին ու սանսկրիտին անցած է Հնդիրանական քոյր լեզուէն՝ աւեստայէն։
  8. ( ← հին անգլ.՝ timber "շինարարութեան օգտագործուող ծառեր")

Տե՛ս նաեւ Խմբագրել

  • Արեւմտահայերէն
  • Արեւելահայերէն
  • Նախաքրիստոնէական հայկական գրային համակարգեր
  • Հնդեւրոպական լեզուներ
  • Ուրարտական սեպագիր արձանագրութիւններ
  • Աշխարհի լեզուներ
  • Հայկական գիր
  • Մեսրոպ Մաշտոց
  • Հայերէնի քերականութիւն
  • Մատենադարանի ձեռագրերը քերականութեան մասին
  • Հայերէնի բարբառներ
  • Հայ միջնադարեան քերականներ

Արտաքին յղումներ Խմբագրել

Ուսումնական Խմբագրել

  • Հայերէն այբուբենը
  • ՀԲԸՄ - Հայկական վիրտուալ համալսարան - առաջին առցանց համալսարանը հայերէն սորուելու համար (ՀԲԸՄ)
  • Հայերէնի դասեր
  • Սոոուի՛նք Հայերէն
  • Էթնոլոգ կայքի զեկոյցը հայերէնի մասին
  • Հայերէնի հետ կապուած առցանց ռեսուրսների ցանկ
  • «ՀամաՀայկական Էլ. Գրադարան» կայքի Հայոց լեզուի ուսումասիրութեան համար նախատեսուած էջը

Առցանց բառարաններ Խմբագրել

Հետազօտական Խմբագրել

  • Տեխասի համալսարանի գրաբար հայերէնի հետազոտական շարք (անգլերէն)

Հայերէնը Համակարգչին Պաստառին Վրայ Խմբագրել

  • Հայերէն Ստեղնաշար, Փոխարկիչ, Բառարան, Գիրքեր, Տառատեսակներ, Ծրագրեր…
  • Հայերէն կայքերու կատալոգ

Նշումներ Խմբագրել