Հունգարերէն
Template loop detected: Կաղապար:Տեղեկաքարտ Լեզու
Հունգարերէն (ինքնանուանումը՝ Magyar nyelv 
մատեար նիելվ )՝ ուկորա-ֆիննական լեզուներու ընտանիքի անդամ լեզու։ Հունգարացիներու մայրենի լեզուն է: Ֆիններէնի եւ էսթոներէնի նման հունգարերէնը կը պատկանի ուրալեան լեզուաընտանիքի ճիւղին, անոր ամենամօտ կապ ունեցող լեզուներն են մանսիերէնը եւ խանթիերէնը: Ատիկա Եւրամիութեան մէջ խօսուող ամենալայն գործածութեան ոչ հնդեւրոպական լեզուն է:[1]
Պատմութիւն
ԽմբագրելՀունգարերէնի վրայ ազդեցութիւն գործած են կարգ մը լեզուներ՝ Ե-Թ դարերուն զգալի է թիւրքական խօսուածքներու ազդեցութիւնը, Թ դարէն հունկարերէնին մէջ կը սկսեն ներթափանցել սլավոնական տարրեր, քրիստոնէութիւն ընդունելէ ետք ղաթիներէնը կը դառնայ եկեղեցիին պաշտօնական, հունգարերէնին մէջ մտցնելով ղաթինական եւ յունական բառեզրեր: Վերջապէս, վերջին երկու դարերուն հունկարերէնին մէջ աշխուժօրէն կը մտնեն բառեր գերմաներէնէ, ֆրանսերէնէ եւ իտալերէնէ: 20րդ դարու երկրորդ կէսին՝ ռուսաբանութիւններ, դարու վերջին՝ անգղիաբանութիւններ եւ ամերիքաբանութիւններ:
Ուրալի վրայով եւ ապա Ռուսական հարթավայրերով Քարփաթներուն վրայով դեպի ներկայիս Հունգարիան շարժուելով, նախահունկարական ցեղերը շփումներ ունեցած են բազմաթիւ սլավոնական ժողովուրդներու եւ ցեղախումբերու հետ: Ատիկա իր անդրադարձումը գտած է հունկարերէնի բառապաշարին վրայ, որուն մէջ, առաւելապես շատ են սլավոնաբանութիւնները՝ մի քանի հազար, որը կը կազմէ ընդհանուր բառապաշարի 20%-ը, գերմանական ծագումով բառերը կը կազմեն 11%-ը, թուրքականները՝ 9.5%-ը, ղաթինա-յունականները՝ 6%-ը, ռոմանականը՝ 2.5%-ը, բուն ուրալեան ծագումով բառերը՝ 11%-ը, իսկ անորոշ ծագումով բառերը կը կազմեն 30%-ը:
Բառապաշար
ԽմբագրելՀունգարերենէ դէպի այլ լեզուներ բառարաններէն ամենամեծը կը պարունակէ 120 000 բառ եւ բառակապակցութիւններ[2][3][4] Հիմնական բառարանը կը պարունակէ մի երկու հարիւր բառարմատ այլ ուրալեան լեզուներէ, ինչպիսիք են ֆիններէնը, էսթոներէնը, մանսիերէնը եւ խանթիերէնը: Ադպիսիներու օրինակ է él ապրիլ բայը (ֆիններէն elää[5]), kettő՝ երկու, három՝ երեք, négy՝ չորս թուականները (մանսիերէն՝ китыг քիթըկ, хурум խուրում, нила նիլայ, ֆիններէն՝ kaksi, kolme, neljä,[5] էսթոներէն՝ kaks, kolm, neli, ), այնպէս, ինչպէս՝ víz՝ ջուր, kéz՝ ձեռն, vér արիւն, fej՝ գլուխ (ֆիններէն եւ էսթոներէն՝ vesi, käsi, veri, ֆիններէն pää, էսթոներէն՝ pea կամ pää):
Սլավոններէն փոխառնուած բառեր են medve՝ արջ, málna` մոռ, mák՝ կակաչ (ռուս.՝ медведь, малина եւ мак) բառերը, չեխերէնէ՝ király (թագաւոր), kukorica (եգիպտացորեն), -grád վերջածանցը (Visegrád): Սլավոնական փոխառութիւննուն կը պատկանէ առաջին հերթին պետական եւ հասարակական կեանքի մեծաքանակ բառապաշարը, հողագործութեան եւ անասնապահութեան, ձկնորսութեան եւ որսորդութեան բառեզրերը, արհեստներու, բնակարանային պարագաներու զանազան անունները, հագուստի առարկաները, շաբթուայ օրերը եւ այլն: Թիւրքական փոխառութիւններուն կը պատկանեն gyümölcsök («միրգ», հմմտ. թրք.՝ եմիշ/yemiş` սեխ, չուվաշերէն çимĕç) ու նաեւ alma (խնձոր) բառերը: Թրքերէնի միջոցաւ փոխառնուած է նաեւ ezer (ամհարերէն՝ հազար) բառը պարթեւերէնէ:[6] Բառարանի մնացեալ 30 %-ը կը կազմեն անորոշ ծագումի բառերը, որոնք նմանապէս շատ են հարեւան ռումաներէնին մէջ:
Այբուբեն
Խմբագրելa, á, b, c, cs, d, dz, dzs, e, é, f, g, gy, h, i, í, j, k, l, ly, m, n, ny, o, ó, ö, ő, p, q, r, s, sz, t, ty, u, ú, ü, ű, v, w, x, y, z, zs
Բառակազմութիւն
ԽմբագրելՀունգարերէնը կը պատկանէ կցական լեզուներու շարքին եւ բառերու ձեւաւորման հիմնական ձեւը բառարմատին ածանցներ աւելացումով կը կատարուի: Նախածանցները շատ աւելի պակաս են: Գոյականներու ձեւաւորման գլխաւոր ձեւերէն է միաձուլումը, որը կ'իրականացուի երկու արմատային բառերէ:
Ստորեւ բերուած են քանի մը օրինակներ՝
- fa (ծառ, փայտ) + vágó (կտրող, հատող) → favágó (փայտահատ)
- oj (նոր) + já (-vá, -vé ածանցի ձեւափոխութիւնն է, որ կը նշանակէ՝ «ընել ատիկա բանի մը համար») + építés (կառոյց) → újjáépítés (վերակառուցում)
- sárga (դեղին) + réz (պղինձ) → sárgaréz (արոյր)
Ձուլուածքները կրնան նաեւ ձեւաւորուիլ երկուքէն աւելի հիմնային բառերէն՝
- elme (միտք) + (gyógy [բուժում] + intézet [հաստատութիւն]) → elmegyógyintézet (հոգեբուժարան)
Ածանցներ
Խմբագրել-ság-ը կը համապատասխանի հայերէնի -ութիւն ածանցին՝ zabadság (սապատշակ՝ ազատութիւն), barátság (պարաթշակ՝ բարեկամութիւն): Նոյն ածանցի -ség տարբերակը կը գործածուէ, երբ բառարմատի վերջին վանկը e-ով է՝ idegenség (իտեկէնշէկ՝ օտարութիւն) testvériség (թեսթվերիշէկ՝ եղբայրութիւն):
- világos՝ պարզ, világosság՝ պարզութիւն
- nagy՝ մեծ, nagyság՝ մեծութիւն
Շատ Երկար Բառեր
ԽմբագրելԿցական եղանակով հունկարերէնին մէջ հնարաւոր է ձեւաւորել արտակարգ երկար բառեր, շատ պարագաներուն՝ չգործածուող, որոնցմէ ամենայայտնին է megszentségteleníthetetlenségeskedéseitekért բառը որուն մոտաւոր թարգմանութիւնն է՝ «անտեսանելի ձեւանալու ձեր կրկնութեան համար»:
Անուններ
Խմբագրել
Հունկարերէնը կը կիրառէ անուններու ասանկ կոչուած, արեւելեան կարգը, երբ մականունը կու գայ առջեւէն եւ անունը՝ յետոյ: Օտար լեզուներուն մէջ հունկարական անունները կը ներկայացուեն արեւմտեան ձեւով: Զորօրինակ, «ջրածնային ռումբի հայրը» Հունկարիա ծնած է եւ ծննդեան անունը եղած է Թելլեր Էտէ (հունգարերէն՝ Teller Ede), իսկ ԱՄՆ տեղափոխուելէն ետք ճանչուած դարձած է արդէն Էտուարտ Թելլըր (անգլերէն՝ Edward Teller) անունով: Նշանաւոր ներդրող Ճորճ Սորոսին անունը մեզ յայտնի է անգլերէն George Soros ձեւով, իսկ հունկարերէն կը գրուի Soros György (Շորոշ Տեորտ)
Ներկայիս կանոններով, օտար անունները հունկարերենին մէջ կը պահպանեն իրենց կարգը: Մինչեւ 20րդ դարը, շատ էին օտար յայտնի անձերու անուններու «հունկարերէնացումը»՝ Եոհան Ֆոլֆկանկ Կեոթէի (գերմաներէն՝ Johann Wolfgang Goethe) անունը կը գրուեր
Goethe János Farkas: Սա եղանակով «հայերէնացնելու» պարագային անիկա պէտք է գրուեր՝ Յովհաննէս Գայլ Կեոթէ: Սա կիրառութիւնը կը հնչէ անսովոր մեր օրերուն, երբ միայն քանի մը յայտնի անձերուն անունները պահպանած են իրենց հունկարերէնացուած ձեւերը՝ Verne Gyula (Ժիւլ Վէռն, ֆրանսերէն՝ Jules Verne), Marx Károly (Քարլ Մարքս, գերմաներէն՝ Karl Marx), Kolumbusz Kristóf (Քրիսթոփոր Քոլոմպոս, սպ.՝ Christopher Columbus):
Աւելի յաճախ են (ինչպէս՝ հայերէնին մէջ կան նաեւ) կրօնական գործիչներու եւ միապետներու անուններու հունկարերէնացումը, զորօրինակ՝ Սպանիոյ Խուան Քարլոսի Juan Carlos I թագաւորի անունը որպէս I. János Károly կամ Միացեալ թագաւորութեան թագուհի Եղիսաբէթ II-ի Elizabeth II անունը որպէս II. Erzsébet:
Ճափոնական անունները, որոնք մնացեալ Եւրոպային մէջ կը գրուեն արեւմտեան կարգով, հունկարերէնին մէջ կը պահպանեն իրենց նախնական կարգը, ինչպէս օրինակ, Աքիրա Քուրոսաւայի անունը կը գրուի Kuroszava Akira:
Երկիրներու անունները կը կազմուեն -ország վերջաւորութիւն աւելցնելով՝ Magyarország՝ Հունկարիա, Örményország՝ Հայաստան, Görögország՝ Յունաստան, Lengyelország՝ Լեհաստան, Észtország՝ Էսթոնիա, Németország՝ Գերմանիա, Oroszország՝ Ռուսիա:
Ծանօթագրութիւններ
Խմբագրել- ↑ Rehm Georg, Uszkoreit Hans (12 August 2012)։ The Hungarian Language in the Digital Age (1st հրտրկթն․)։ Springer Berlin Heidelberg։ էջ 43։ ISBN 978-3642303784։ արտագրուած է՝ 29 March 2017։ «Hungarian is the most widely spoken non-Indo-European language in Europe»
- ↑ A nyelv és a nyelvek ("Language and languages"), edited by István Kenesei. Akadémiai Kiadó, Budapest, 2004, 963-05-7959-6, p. 77)
- ↑ The first two volumes of the 20-volume series were introduced on 13 November, 2006, at the Hungarian Academy of Sciences Archived 2008-04-17 at the Wayback Machine. (in Hungarian)
- ↑ "Hungarian is not difficult" (interview with Ádám Nádasdy)
- ↑ 5,0 5,1 «"Related words" in Finnish and Hungarian»։ Helsinki University Bulletin։ արտագրուած է՝ 2008-06-15
- ↑ http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=7&dt=HY_HY&pageNumber=1399