Հունգարիա

Հունգարիա Հունգարերէն՝ Magyarország   մատեարօրսակ  պետութիւն է Կեդրոնական Եւրոպայի մէջ։ Եւրամիութեան (2004-էն), Շենկենի գօտիի, ՆԱԹՕ-ի (1999-էն) անդամ-երկիր է։ 2011 Յունուար 1-էն կէս տարիով նախագահած է Եւրամիութիւնը։
Դրամի միաւորն է հունգարական ֆորինթը։

Բնակավայր
Հունգարիա
հունգարերէն՝ Magyarország
Դրօշակ Զինանշան Think Hungary more than expected եւ Mwy na'r Disgwyl
Երկիր	Հունգարիա
Ներքին բաժանում	Բաչ-Կիշկուն?, Բարանյա?, Բեքեշ?, Բորշոդ-Աբաույ-Զեմպլեն?, Պուտափեշտ, Չոնգրադ?, Ֆեյեր?, Դյոր-Մոշոն-Շոպրոն?, Hajdú-Bihar County?, Հևեշ?, Յաս-Նադկուն-Սոլնոկ?, Կոմարոմ-Էստերգոմ?, Nógrád County?, Պեշտ?, Սոմոգի?, Սաբոլճ-Սատմար-Բերեգ շրջան?, Թոլնա?, Վաս?, Վեսպրեմ? եւ Zala County?
Հունգարիայի վարչապետ?	Վիքթոր Օրպան
Օրէնսդրական մարմին	Հունգարիայի Հանրապետության Ազգային ժողով?
Հիմնադրուած է՝	Դեկտեմբեր 1000
Տարածութիւն	93 011,4±0,01 քմ²
Պաշտօնական լեզու	Հունգարերէն
Բնակչութիւն	9 599 744 մարդ (2023)
Կը գտնուի ափին	Նոյզիդլեր Զե?, Տանուպ, Ipoly?, Տիսա?, Դրավա?, Բալատոն? եւ Ռաբա?
Ժամային գօտի	UTC+1
Շրջագայութեան պետ-համարագիր	H
Անուանուած է	Onogurs? եւ հունգարացիներ?
Պաշտօնական կայքէջ	kormany.hu/en

Տարածութիւնը 93 030 քմ. ² է, բնակչութիւնը 9 897 541: Մայրաքաղաքը՝ Պուտափեսթ։ Հունգարիան սահմանակից է եօթ երկիրներու՝ Սլովաքիա, Աւստրիա, Սլովենիա, Սերպիա, Քրուաթիա, Ռումանիա եւ Ուքրանիա:

Պատմութիւն

Սկզբնական Շրջան

Հունգարիոյ ներկայիս տարածքին հնագոյն բնակիչները եղած են սկիւթները, իլլիրիացիները, կելտերը։ 6-րդ դարուն հոս երեւցած են սլաւոնները։ Մինչեւ հոս տեղափոխուիլը հունգարները, որ ուկորական ցեղեր են, քոչուոր կեանք կը վարէին հարաւային Ուրալի, Վոլկա գետի մերձակայ տափաստաններուն մէջ։ Խազարներէ կրած քանի մը պարտութիւններէ ետք հոնկէ դուրս մղուեցան։ Ներկայիս հունգարներու նախնիները Կարպատները անցած են եւ Տանուպի միջին հոսանքը բնակած են 896 թուականին։ 900-901 թուականներուն անոնք յաղթահարեցին տեղւոյն սլավոնական իշխանականները, ապա գրաւեցին Թրանսիլվանիան։ Հոս անոնք ստացած են սէքեյներու (szekelyek) աջակցութիւնը, որ հոներու ժառանգներն էին։ Հունգարները նաեւ կ'ասպատակէին կեդրոնական եւ հարաւային Եւրոպայի երկիրները։ Աուկսպուրկի մօտ գերմանական զօրքերէն կրած պարտութենէն (955) ետք, այդ ասպատակութիւնները դադրած են։
Այս ատենները հունգարները կ'առաջնորդէր Արփատը։ Անոր հիմնած արփատներու դինաստիան հունգարները կառավարեցին մինչեւ 1301 թուականը։ Արփատներու Կեոզա իշխանի եւ անոր որդիի՝ Իշթուան Ա.-ի (997—1038, թագաւորած է 1000-էն) օրօք Հունգարիոյ մէջ առաջացած է պետական կազմաւորում, ընդունուած է քրիստոնէութիւն (կաթոլիկութիւն)։ Աստիճանաբար հունգարներու տիրապետութիւնը տարածուած է դէպի արեւելք (Թրանսիլվանիա) եւ հիւսիս (Սլովաքիա). ԺԲ. դարու սկիզբը միացուած են Քրուաթիան եւ Տալմաթիան։ ԺԳ. դարուն թագաւորական իշխանութիւնը թուլցած է, որ հեշտացուցած է թաթար-մոնկոլներու ներխուժումը (1241—1242) Հունգարիա։ ԺԳ. դարու վերջը—ԺԴ դարու սկիզբը Հունգարիան բաժնուած է շարք մը ինքնուրոյն քաղաքական տիրոյթներու։ Թագաւոր Քարլոս Ա.-ի ժամանակ (1308—1342) իշխաններու երկպառակութիւնները դադրած են, զարգացած են քաղաքները։ Բայց անոր յաջորդներուն օրօք հողատէրերու միջեւ հակասութիւնները նորէն սրած են։ Ուժեղացած է թուրքերու կողմէ նուաճման վտանգը։
1456-ին հունգարական, լեհական եւ սերպական միացեալ խումբերը, Եանոշ Հունեատի զօրավարի գլխաւորութեամբ, Պելկրատի մօտ յաղթած են թուրքերուն։ Մաթեաշ Հունեատի թագաւորի օրօք (1458—90) կեդրոնական իշխանութիւնը ամրապնդուած է, Հունգարիոյ կցուած են Մորավիան, Սիլեզիան եւ Արեւելեան Աւստրիան։

Հունգարիոյ Թուլացումը Եւ Մասնատումը

1526-ին Մոխաչի ճակատամարտէն ետք, Հունգարիոյ միջին մասին մէջ սկսաւ թուրքերու տիրապետութեան շրջանը, արեւմտեան եւ հիւսիսային մասերը անձնական ունիայով միաւորուեցան Աւստրիոյ հետ, Հունգարիոյ նախկին տիրոյթներու մէկ մասն ալ անցաւ Թրանսիլվանիայի իշխանութեան։
1687-ին հունգարական հողերը անցան Հապսպուրկներուն։ 1703—1711-ին Հունգարիոյ մէջ տեղի ունեցաւ ազգային-ազատագրական ապստամբութիւն՝ Ֆերենց II Ռաքոցիի ղեկավարութեամբ, որ աւարտեցաւ անյաջողութեամբ։ Հունգարիան մնաց Հապսպուրկներու տիրապետութեան տակ։ XVIII դ. վերջը Հունգարիոյ արտադրողական ուժերը զարգացան, սկզբնաւորուեցան դրամատիրաական յարաբերութիւնները։ 1848—1849-ին տեղի ունեցաւ միջին դասակարգի յեղափոխութիւնը, որ ճնշուեցաւ ցարական Ռուսաստանի աջակցութեամբ, որ կը գլխաւորէր գեներալ Իվան Փասքեւիչը։
1866-ին աւստրո-պրուսական պատերազմին կրած պարտութենէն ետք, Հապսպուրկները զիջելով Հունգարիոյ տիրող դասակարգի պահանջներուն, ստեղծեցին (1867) Աւստրո-հունգարական միասնական միապետութիւն, ուր Հունգարիան, ինչպէս եւ Աւստրիան, կը դիտուէր պետութեան ինքնուրոյն մաս։ Հունգարիոյ կազմին մէջ մտան, բացի բուն Հունգարիայէն, Սլավոնիան, Խրուաթիան, Թրանսիլվանիան։ Հունգարիոյ մէջ կը գործէր իր օրէնսդիր մարմինը՝ (Országgyűlés)։
1914—1918-ի առաջին համաշխարհային պատերազմին Աւստրո-Հունգարիան Գերմանիոյ դաշնակիցն էր։

Հունգարիոյ Հանրապետութիւն

1918-ի Հոկտեմբերին սկսաւ ընդհանուր գործադուլ, որ վերածուեցաւ քաղքենի-դեմոկրատական յեղափոխութեան։ Իշխանութեան գլուխ անցաւ միջին դասակարգը։ Նոյեմբեր 16-ին Հունգարիան հռչակուեցաւ հանրապետութիւն։
Իշխանութեան գլուխը անցաւ Միհայ Քարոյի Mihály Károlyi, որ յետոյ դարձաւ Հունգարիոյ առաջին հանրապետութեան նախագահը։ Ան հրամայեց, որ հունգարական բանակը զինաթափուի առանց որեւէ դիմադրութեան։
Ռումանիան կը վերահսկէր Թրանսիլվանիան եւ արեւելեան Հունգարիոյ այլ մասերը, Չեխ-Սլովակիան կը վերահսկէր հիւսիսային տարածքները եւ միացեալ սերպական եւ ֆրանսական բանակը կը վերահսկէր հարաւը։ Այս տարածքները ունեցած էին զայն գրաւած ազգերու մեծամասնութիւնը, սակայն գրաւած էին ազգային սահմաններէն հեռու։

Հունգարիան Թրիանընի պայմանագիրէն առաջ

1919 Մարտին Հունգարիոյ մէջ իշխանութեան եկան համայնավարները, Ապրիլ ամսուն Պէլա Քունը հռչակեց Հունգարիոյ Սովետական Հանրապետութիւնը։ Նախորդին նման, ան ունեցաւ կարճ կեանք։

1920 Յունիսի 4-ին Թրիանընի պայմանագիրին հետ Հունգարիան կորսնցուց իր տարածքներու 72%-ը, իր միակ Ֆիումէ ծովային նաւահանգիստը եւ 3.5 միլիոն էթնիք հունգարացիներ: Հունգար բնակիչներու շուրջ մէկ երրորդը (տասը միլիոնէն 3.4-ը) դարձան հարեւան երկիրներու փոքրամասնութիւններ։ Հունգարիոյ քաղաքական վերնախաւը կը պահանջէր պայմանագիրին վերանայումը։ Որոշներ կ'ուզէին վերականգնել նախկին տարածքը, միւսները՝ միայն հունգար մեծամասնութիւն ունեցող տարածքները։

Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմ

1939-ին Հունգարիան միացավ հակա-ինտերնեան պակտին, իսկ 1940-ին՝ Պերլինի պակտին։ Մասնակցեցաւ Չեխոսլովաքիոյ անդամահատման (1938—1939)՝ ստանալով Սլովաքիոյ մէկ մասը, Անդրկարպատեան Ուքրանիան եւ հիւսիսային Թրաեսիլվանիան։ Որպէս ֆաշիստական Գերմանիոյ դաշնակից-արբանեակ, մասնակցեցաւ Հարաւլավիոյ եւ ԽՍՀՄ-ի վրայ յարձակումներուն։ Մարտ 1944-ին գերմանական զօրքերը բռնատիրեցին Հունգարիան՝ երկրին մէջ հաստատելով Ֆ. Սաւաշիի ահաբեկչական վարչակարգը։ Հոկտեմբեր1944-ին սովետական զօրքերը մտան Հունգարիա, 22 Դեկտեմբեր-ին Տեպրեցենի մէջ կազմուեցաւ Ազգային ժամանակաւոր կառավարութիւն, որ պատերազմ յայտարարեց հիթլերեան Գերմանիոյ։ Ապրիլ 4,1945-ին սովետական բանակը աւարտեց Հունգարիոյ ազատագրումը։ Համադեմոկրատական յեղափոխութիւնը վերաճեցաւ սոցիալիստականի։ 25 Սեպտեմբեր1945-ին Հունգարիան դիւանագիտական յարաբերութիւններ հաստատեց ԽՍՀՄ-ի հետ։

Յետպատերազմական Շրջան Եւ Նոր Պետութիւն

Նազիսթական Գերմանիոյ անկումէն ետք խորհրդային զօրքերը գրաւեցին Հունգարիոյ ամբողջ տարածքը։ Երկիրը Խորհրդային Միութեան արբանեակ դարձնելու համար ղեկավար ընտրուեցաւ Մաթեաշ Րաքօշին (Հունգարերէն՝ Mátyás Rákosi), որուն կառավարութիւնը սկսաւ վարել ընկերվարական կարգերու հաստատումի քաղաքականութիւն։ Նոր կարգերը արմատաւորելու համար Րաքոշին սթալինական ՊԱՔ-ի նմանութեամբ ստեղծեց գաղտնի ոստիկանութիւն։ Հետեւեցան զտելու գործողութիւնները եւ 1948-էն մինչեւ 1956 թուականները մօտաւորապէս 350 000 պաշտօնեաներ եւ մտաւորականներ բանտարկուեցան կամ սպաննուեցան: Տարբեր հաշուարկներով համարեայ 600 000 հունգարներ արտաքսուեցան դէպի խորհրդային աշխատանքային ճամբարներ, անոնցմէ 200 000-ը մահացան գերութեան մէջ։

Ջարդուած խորհրդային հրասայլը Պուտափեսթի մէջ, 1956-ի յեղափոխութեան ընթացքին:

Վարշավիոյ համաձայնագիրով Հունգարիան միացաւ 1955 Մայիսին, յաջորդ տարին երկրին մէջ սկսաւ կառավարութեան դէմ տրամադրութիւններու զարգացումը։ Ցուցարարները ճնշելու համար 1956 Հոկտեմբերի 23-ին Պուտափեսթ մտցուեցան խորհրդային հրասայլեր։ Լիակատար քաոսէն խուսափելու համար վարչապետ Իմրէ Նադիը խոստացաւ ազատ ընտրութիւններ եւ Հունգարիան հանեց Վարշավիոյ համաձայնագիրէն։
Այնուամենայնիւ, անկարգութիւնները շարունակուեցան, Հոկտեմբեր 30-ին խորհրդային զօրքերը հանուեցան Պուտափեսթէն եւ զօրակայուեցան Հունգարիոյ այլ շրջանները։ Որոշ ժամանակ երկիր անց մուտք գործեցին եւս 150 000 զինուոր եւ 2500 հրասայլ։

Անուն

Երկիրին անունը կու գայ ազգին անունէն, նոյն բանաձեւով հունգարերէն Magyarország անունն է, -ország վերջավորութիւնը կը համապատասխանէ հայերէնի -ստանը։ Այլազգիները երկիրին անունին համար կ'օգտագործեն հիմնականը հունգար, ունկար ձեւերը, անգլերէն՝ Hungary, գերմաներէն՝ Ungarn, ֆրանսերէն՝ Hongrie, վրացերէն՝ უნგრეთი [ունկրէթի], պուլկարերէն՝ Унгария, յունարէն՝ : Քիչ մը կը տարբերին Ուքրաներէն՝ Угорщина [ուկորշչինա] եւ ռուսերէն՝ Венгрия [վէնկրիեա] անունները։ Կարգ մը այլ լեզուները հիմք ընդունած են ազգին անունին մաճար, մատեար ձեւերը, թրքերէն՝ Macaristan [մաճարիսթան], սերպերէն՝ Маарска, չեխերէն՝ Mad'arsko, ղազախերէն՝ Мажарстан:

• 1898 Սեպտեմբեր 11-ին գերմանացի աստղագէտ Մաքս Ուոլֆին յայտնաբերած աստղանմանը կոչուած է Հունգարիա (434 Hungaria) :

Աշխարհագրութիւն

Հունգարիոյ Աթլասը Վիքիմեդիային մեջ Hungary

Հունգարիան կը գտնուի եւրոպայի կեդրոնը։ Մայրաքաղաքը Պուտափեսթն է։ Հիւսիսէն կը սահմանակցի Սլովաքիային, Ուքրանիային, արեւմուտքէն՝ Աւստրիոյ եւ Սլովենիային, Հարաւէն՝ Սերպիոյ եւ Խրուաթիային, Արեւելքէն Ռումանիային։

Բնութիւն

Աշունը Պիւքի լեռներուն վրայ

Հունգարիան կը զբաղեցնէ Ալբերով եւ Կարպատներով շրջապատուած Միջինտանուպեան հարթավայրի մեծ, հիւսիսային մասը։ Տանուպը երկիրը կը բաժնէ 2 մասի։ Անոր արեւելեանը Միջինտանուպեան մեծ դաշտավայրն է՝ Ալֆիոլտը (բարձրութիւնը՝ 100—200 մ), որ հիւսիսէն եզրաւորուած է Կարպատներու համակարգին պատկանող լեռնաշղթայով (800—1000 մ)։ Այստեղ, Մատրա լեռնազանգուածին մէջ է Հունգարիոյ ամենաբարձր կետը՝ Քեքեշ լեռը (1015 մ)։ Տանուպի աջափնեայ մասը կը զբաղեցնէ խիստ մասնատուած Տունանթուլ հարթավայրը, ուր կը գերիշխեն 150—200 մ բարձրութիւնները։ Տունանթուլը հատուած է Միջինհունարական լեռներու գօտիով (բարձրութիւնը՝ 400—700 մ), անկէ հարաւ-արեւելք առանձին կը բարձրանայ Մեչեկ լեռնազանգուածը (բարձրութիւնը՝ մինչեւ 682 մ)։ Երկրի հիւսիս-արեւմուտքը կը գտնուի Միջինտանուպեան փոքր դաշտավայրը՝ Քիշալֆիոլտը (բարձրութիւնը՝ 120—180 մ), որուն միայն հարաւային մասը կը պատկանի Հունգարիոյ։ Արեւմուտքէն ան եզերուած է Ալբերի նախալեռներով (բարձրութիւնը՝ 500—800 մ)։ Երկրաբանական կառուցուածքին մէջ կը գերիշխեն պալեոզոյի եւ մեզոզոյի հասակի նստուածքային ապարները։

Վարչական Բաժանում

Վարչականօէն կը բաժնուի 19 մետիեներու (մարզերու)։ Պուտափեսթ, Տեպրեցեն, Տիոր, Միշգոլց, Փեճ եւ Մեթեթ քաղաքները վարչական առանձին միաւորներ են։

Եաս-Նատյքուն-Սոլյնօք՝ 386 752 բնակիչ Զալայ՝ 287 043 Թոլնա՝ 231 183 Հայտու-Պիհար՝ 565 674 Հեւէշ՝ 307 985 Նոկրատ՝ 201 919 Շոմոտի՝ 317 947 Չոնկրատ՝ 421 827 Պաչ-Քիշքուն՝ 524 841 Պարանեա՝ 391 455 Պէքեշ Békés՝ 361 802 Պորշոտ-Ապաուի-Զէմփլէն՝ 684 793 Պուտափեսթ մայրաքաղաք՝ 1 744 665 Սապոլեի-Սաթմար-Պերեկ՝ 552 000 Վաշ՝ 257 688 Վեսփրեմ՝ 353 068 Տեոր-Մօշոն-Շոփրոն՝ 449 967 Փեշտ՝ 1 237 561 Քօմարոմ-Էսթերկոմ՝ 311 411 Ֆեյէր՝ 426 120

Օգտակար Հանածոներ

Հարուստ Է ածուխի, նաւթի, բնական կազի, երկաթի, պոքսիթներու, մանկանի հանքավայրերով։

Կլիմայ

Կլիման բարեխառն Է, ցամաքային։ Յուլիսի միջին ջերմաստիճանը 20—22,5 °C Է, Յունուարին՝ -2-էն մինչեւ -4 °C: Տարեկան տեղումները 900 մմ-էն (երկրի հարաւ-արեւմուտքը) մինչեւ 450 մմ են (Ալֆիոլտի կեդրոնը եւ արեւելքը)։

Ներքին ջուրերը

Հունգարիոյ գետային ցանցը կը պատկանի Տանուպի աւազանին, որ 270 կմ երկարութեամբ կը բաժնէ երկիրը հիւսիսէն հարաւ։ Տանուպի գլխաւոր ձախ վտակը Թիսան Է, Հունգարիոյ մէջ առաւել խոշոր աջ վտակներէն են Ռապան, Շիոեւ, Տրաւան։ Լիճերը քիչ են. ամենախոշորը Պալատոնն Է։

Տանուպ գետը:

Հողեր

Կը գերակշռեն սեւահողերը։ Լեռնային եւ բլուրային շրջաններուն մէջ կան գորշ անտառային եւ ճմա-քարպոնատային, Տանուպի եւ Թիսայի հովիտներուն մէջ՝ սղիւվիալ հողեր։ Տարածքի 17%-ը անտառածածկ Է։

Բուսականութիւն

Ալֆիոլտը ծածկուած է տափաստանային բուսականութեամբ. այժմ անոր զգալի մասը հերկուած Է։

Կենդանական Աշխարհ

Կենդանիներէն տարածուած են նապաստակը, դաշտամուկը, գետնասկիւռը, աղուէսը, ոզնին, տափաստանային եւ անտառային թռչուններ, գետերուն եւ լիճերուն մէջ՝ շիղաձուկը, պրամը, գայլաձուկը եւ այլն։

Տնտեսա-աշխարհագրական ակնարկ

Հունգարիան արուեստա-ակրարային երկիր է։ 1976-ին ժողովրդավարական տնտեսութեան մէջ զբաղուածներու 44% ֊ը բաժին կ'իյնար արդիւնաբերութեան, 21%-ը՝ գիւղատնտեսութեան։

Պետութեան Կառուցուածքը

Խորհրդարանի շէնքը
en.htm Հուգարիոյ Փարլըմէնթի Կայքը

Հունգարիան խորհրդարանական ժողովրդավարական երկիր մըն է։
Խորհրդարանը կը կոչուի Պետական Ժողով, որուն անդամներու ընտրութիւնները կը կայանան չորս տարին անգամ մը։ Կառավարութեան գլուխը կը համարուի վարչապետը։
Երկիրին նախագահը կ'ընտրուի Պետական Ժողովին կողմէ՝ հինգ տարուան ժամկէտով։

Քաղաքական կուսակցութիւններ

Հունգարիոյ մէջ Պետական Ժողովը ներկայացուած ազդեցիկ քաղաքական կուսակցութիւնները չորսն են։
Քաղաքական դաշտին մէջ գերիշխող դիրք կը գրաւէ աջ պահպանողական Ֆիտես կուսակցութիւնը, որուն անդամ է ներկայիս վարչապետ Վիքթոր Օրպանը։

Ֆիտես՝ Հունգարիոյ Քաղաքացիներու Միութիւն Fidesz — Magyar Polgári Szövetség` Աջ պահպանողական

Եոպպիք (Աւելի Լաւ Հունգարիոյ Համար Շարժում) Jobbik Magyarországért Mozgalom՝ Ծայրայեղ աջ, ազգայնական կուսակցութիւն

Ազատ Ժողովրդավարներու Դաշինք Szabad Demokraták Szövetsége՝ Կեդրոնամէտ, ազատական

Հունգարական Ընկերվարական Կուսակցութիւն Magyar Szocialista Párt՝ Ձախ կեդրոնամէտ

Արդիւնաբերութիւն

Պուտափեսթի երկաթուղային կայարանը:

Հունգարիոյ հանքա-հումքային եւ ուժաբանական աղբիւրները սահմանափակ են։ Ուժաբանութեան հիմքը ածուխն է, որ մազութի հիմքի վրայ կառուցուած են խոշոր ՋԷԿ-եր։ Կ'արդիւնահանեն Պոկսիթներ (2-րդ տեղը Եւրոպայի մէջ), երկաթի ցած տեսակի հանքանիւթ, մանկան, բազմամետաղներ, քաոլին, ինչպէս նաեւ փոքր քանակութեամբ նաւթ եւ կազ։ «Բարեկամութիւն» նաւթամուղով ստացուող նաւթի պազայի վրայ Սազհալոմպատիոյ մէջ ստեղծուած է նաւթավերամշակման խոշոր գործարան, իսկ «Բարեկամութիւն-2» նաւթամուղով ստացուող նաւթի պազայի վրայ հզօր գործարան կը գործէ Լենինվարոշի մէջ։ Փակշ քաղաքին մէջ կը կառուցուի Հունգարիոյ առաջին աթոմակայանը։ Հունգարիոյ մեքենաշինութիւնը մասնագիտացած է առաւելապէս ոչ մետաղատար ճիւղերու գծով՝ ելեքտրականական ուժ, յատկապէս կապի թեքնիք, Պեճի քիմիական պարարտանիւթերու գործարանը ելեկ-թրոնիքա եւ սարքաշինութիւն, նաեւ փոխադրամիջոցային թողարկում՝ ներքին այրման շարժիչներու եւ այդ հիման վրայ տիզելային ուղեւորատար գնացքներու, հեծանիւի, բեռնատար ինքնաշարժերու, նաւերու եւ յատկապէս հանրակառք («Իկարուս» մակնիշի) արտադրութիւն։ Մեքենաշինութեան 3/5-ը կեդրոնացած է Պուտափեսթի մէջ։ Խոշոր կեդրոններ են նաեւ Տիորը, Միշկոլցը, Տեբրեցենը, Սեկեշֆեհերվարը։

Քիմիական Արդիւնաբերութիւն

Քիմիական արդիւնաբերութիւնը կը յենի բնական կազի եւ նաւթաքիմիական կիսեփի վրայ։ Գլխաւոր ճիւղերն են հանքային պարարտանիւթեր։ Զարգացած է դեղագործական արդիւնաբերութիւնը, որուն արտադրանքի 2/3-ը կ'արտահանուի։

Սնունդի Արդիւնաբերութիւն

Սնունդի արդիւնաբերութեան առաջատար ճիւղը պահածոներու արտադրութիւնն է։ Զարգացած են նաեւ թռչնավերամշակման, մսեղէնի եւ հրուշակեղէնի ճիւղերը։ Հիւսուածեղէնի արտադրանքի շուրջ 1/2-ը կու տայ բամպակեղէնի, 1/5-ը՝ բրդեղէնի արդիւնաբերութիւնը։ Հիւսուածեղէնի ճարտարութեան 3/5-ը կեդրոնացած է մայրաքաղաքին մէջ։

Գիւղատնտեսութիւն

հունգարական ցեղատեսակի ցուլ

Հունգարիոյ հողերու պաշարի 52,3%-ը կը կազմեն վարելահողերը, մարգագետիններն ու արօտավայրերը՝ 14,1% ֊ը, խաղողի եւ պտղատու այգիները եւ բանջարանոցները՝ 5,6%֊ը։ Վարելահողերուն 14,2% ֊ը կը պատկանի պետութեան, 80,6% ֊ը՝ համագործակցական բաժանմունքներուն, 2% ֊ը՝ մենատնտեսներուն, 3,2%֊ը կը կազմեն տնամերձները։
Ցանքատարածութիւններուն մեծ մասը կը զբաղեցնեն հացահատիկային հողագործութիւնը (հիմնականօրէն ցորեն եւ եգիպտացորեն)։ Շաքարի ճակընդեղի ցանքերը կենդրոնացած են Կիշալֆիոլտի եւ Ալֆիոլտի հարաւ-արեւելքին մէջ։ Կը մշակեն նաեւ արեւածաղիկ եւ կանեւ։ Խաղողի եւ պտղատու այգիներու հիմնական զանգուածը կը գտնուի Տանուպի եւ Թիսայի միջագետին մէջ. տեսակաւոր գինիներու արտադրութեան համար օգտագործուող խաղողի այգիները կը գտնուին լեռներու հարաւային լանջերուն։ Պտղաբուծութիւնը եւ բանջարաբուծութիւնը առանձին տարիներու կու տան գիւղատնտեսութեան արտահանութեան 1/3-ը։ Անասնապահութեան բաժին կ'իյնայ գիւղատնտեսութեան համախառն արտադրանքի 44%֊ը եւ գիւղատնտեսութեան ամբողջ արտահանութեան մինչեւ 40% ֊ը։ Հիմնական ճիւղը խոշոր եղջերաւոր անասուններու բազմացումն է։

Ճենապակիի արտադրութիւն

Ժոլնաիի ճենապակիով պատրաստած աղբիւր, Փէչ քաղաքը:

Ճենապակեայ սպասքեղէնի արտադրութիւնը կը պատկանի 1826-ին հիմնուած Հերենտի գործարանին, որ աշխարհի խոշորագոյններէն մին կը համարուի։ 19^րդ դարու կէսերուն ան Հապսպուրկի Դինաստիոյ եւ Եւրոպայի այլ ազնուական ընտանիքներու մատակարարը կը համարուէր։ Անոր շատ դասական նախշերը մինչ այժմ կ'օգտագործուին։ Կոմունիզմի անկումէն ետք ֆաքթըրին 75%-ով անցած է ղեկավարներու եւ աշխատողներու ձեռքը եւ իր արտադրանքը կ'արտահանէ 60-էն աւել երկիրներ։

Ժոլնաիի ճենապակիի ձեռագործութիւնը հիմնած է Միքլոշ Ժոլնաին Պեճը 1853-ին, արտադրելու համար խեցեգործական աղիւսներ եւ սալիկներ։ Ընկերութիւնը սկսաւ կիրառել էօզինով թրծելու եղանակը եւ փիրոկրանիթե խեցեղէնը։ Անոր որդին յետագային դարձաւ սեփականատէրը եւ իր արտադրութիւնը դարձուց աշխարհի մէջ յայտնի, ցուցադրելով իր արտադրանքը քանի մը համաշխարհային տօնավաճառներու եւ ցուցահանդէսներու մէջ, որոնցմէ են 1873-ին Վիեննայի, այնուհետեւ՝ 1878 Փարիզի համաշխարհային ցուցահանդէսը, ուր Կրան Փրի շահեցաւ:

Խոհանոց

Տոպոշ թխուածքը

Հունգարական խոհանոցը հունգարական մշակոյթի անբաժան մասը կը կազմէ, որպէս հիւրընկալութեան արուէստ։ Աշխարհի մէջ յայտնի կերակրատեսակ մըն է կուլեաշը (gulyás)։ Ճաշերու մէջ կարմիր տաքդեղ՝ փափրիքա աւելցնելը եւրոպացիներու համար կը համարուի հունգարական նորամուծութիւն մը։ Տաքդեղի յատուկ տեսակէն ստացուող փոշին բնորոշ հունգարական խոհանոցի մէջ ամէնէն յաճախ օգտագործուող համեմունքներէն մէկն է։ Ամէնէն որակեալ փափրիքան կը բերուէ Kalocsa քաղաքէն։

Գինիներ

Նշանաւոր Tokaji գինին

Գինիներու գիտակները կը համարեն, որ Հունգարիոյ տարածքը գինի ստանալու համար կատարեալ է։ Կոմունիզմի անկումէն ետք գինեգործութիւնը վերածնունդ կ'ապրի։ Որակեալ գինիներու տեսականին կ'աճի տարիէ տարի։
Ամէնէն յայտնիներէն կը համարուի Թոքայի (Tokaji) գինին։ Սա գինին գովասանքներու արժանացած է կարգ մը նշանաւոր գրագէտներէ եւ երգահաններէ՝ Պէթհովըն, Լիսթ, Շուպրթ եւ Կէօթէ։ Թոքաիի մասին Լուի 14^րդ ըսած է՝ «Գինիներու արքայ, արքաներու գինի:»

Մարզական

Լեկենտար ֆութպոլիստ Ֆերենց Փուշքաշը

Հունգարիան մէկ շունչի հաշիւով ողիմպիական մետալներու քանակով աշխարհի մէջ երրորդ դիրքը կը գրաւէ եւ երկրորդը՝ ոսկեայ մետալներու։ Միայն եօթ երկիրներ՝ Միացեալ Նահանգներ, ԽՍՀՄ/Ռուսիա, Միացեալ Թագաւորութիւն, Ֆրանսա, Չինաստան, Իտալիա եւ Գերմանիա շահած են Հունգարիայէն աւելի ողիմպիական մետալներ։ 211 երկիրներու շարքին բոլոր ժամանակներուն շահած ողիմպիական մետալներու քանակով (476) կը զբաղեցնէ 8^րդ դիրքը։

Հունգարիոյ Հայերը

Հայերը Հունգարիոյ մէջ բնակութիւն հաստատած են X-XI դարերէն։ XIII դ. Հունգարիոյ մայրաքաղաք Էստերկոմի մէջ եղած է հայկական թաղամաս։ XIII դ. Կիլիկիոյ հայոց թագաւոր Լեւոն Բ-ի եւ Հունգարիոյ թագաւոր Անդրաշ II-ի միջեւ կնքուած է բարեկամութեան պայմանագիր։ XV-XVI դդ. շուրջ 3000 հայ ընտանիք ներգաղթած է Թրանսիլվանիա (կը մտնէր Հունգարիոյ կազմին մէջ)։ Հայերը հիմնած են Գեռլա, Եղիսաբէթուպոլիս (այժմ՝ Տումպրուեն) քաղաքները, որոնք ունեցած են ներքին ինքնավարութիւն՝ քաղաքային վարչութիւն եւ դատարան, հայ քաղաքապետ, կառուցած են եկեղեցիներ, հիմնած՝ դպրոցներ։ Հայերու հիմնական զբաղմունքը արհեստներն ու առեւտուրն էին, որ խրախուսած են իշխաններն ու թագաւորները՝ տալով զանազան արտօնութիւններ։ Լէոբոլ I-ը հայկական բնակավայրերը յայտարարած է քաղաքներ, Քառլոս VI-ը թագաւորական ազատ քաղաքներու իրաւունք շնորհած է Գեռլա (1726) եւ Եղիսաբէթուպոլիս (1733) քաղաքներուն։ 1791-ին Հունգարիոյ պետական ժողովը հայերուն պաշտօնապէս յայտարարած է երկրի լիիրաւ քաղաքացիներ։
Հայկական ծագումով նշանաւոր հունգարացիներ են կեներալներ՝

• Էրնէօ Քիշ (1799-1849)՝ Արատի նահատակներէն մին
• Վիլմոշ Լազար (1817-1849)
• Եանոշ Ցէց (1822-1904)

Նաեւ հայկական ծագում ունեցած է (հօրենական կողմէ, որ կրած է Սլոսեան մականունը) Ֆերենց Սալաշին (1897-1946)։ Ան երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներուն ստեղծած է ազգային-ընկերվարական կուսակցութիւն, զինք համարած են Հիթլերի «վերջին դաշնակիցը»: Խումբ մը հայ մտաւորականներու ջանքերով գաղութը ապրած է մտաւոր եւ հոգեւոր զարթօնք։ Հրատարակուած են հայագիտական գիրքեր եւ հիմնադրուած է հայկական թանգարանը։ 1887-ին հրատարակուած է «Արմենիա» ամսագիրը (հունգարերէն)։ Ազգային ինքնագիտակցութեան արթնացումը դանդաղեցուցած է ձուլման ընթացքը։ Հայ համայնքները որոշ աշխուժացում ապրած են 1915-ի Մեծ եղեռնէն փրկուած արեւմտահայերու ներգաղթով։ 1919-ին հիմնուած է «Մասիս» ընկերութիւնը (հրատարակած է «Նոր դար» պարբերաթերթը), 1920-ին՝ Հունգարիոյ Հայ Միութիւնը։ 1945-ին Պուտափեսթի մէջ կառուցուած է հայկական մատուռ։ Կը գործէ Ս. Գրիգոր հայկական եկեղեցին։ 1980-ական թուականներուն կազմակերպուած է հայ-հունգարական մշակութային ընկերութիւնը, 1987-ին խումբ մը հայ մտաւորականներու ջանքերով՝ «Արմենիա» ընկերութիւնը։ Տարբեր գնահատականներով ներկայիս Հունգարիոյ մէջ կը հաշուէ շուրջ 30 հազար հայ, որոնցմէ շատեր հայերէն չեն գիտեր։

Դիւանագիտական Կասեցում

Դիւանագիտական յարաբերութիւնները Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Հունգարիոյ Հանրապետութեան միջեւ հաստատուած են 1992-էն։ 2012 Օգոստոս 31-ին դիւանագիտական կապերը ժամանակաւոր կասեցուած են։ Պատճառը ցմահ դատապարտուած ազրպէյճանցի սպայ Ռամիլ Սաֆարովը Հունգարիոյ կողմէ Ազրպէյճանին յանձնելը եղած է։ Ռամիլ Սաֆարովը Պուտափեսթի մէջ հայաստանցի զինուորական Գուրգէն Մարգարեանը քնացած ատենը կացինով սպաննած էր։

Բնակչութիւն

2015 թուականի տուեալներով Հունգարիոյ բնակչութիւնը 9 897 541 հոգի կազմած է, աշխարհի մէջ 176^րդը: Բնակչութեան խտութիւնը 107 մարդ/քառ.ք.մ. է, որ աշխարհի միջինէն մօտ երկու անգամ բարձր է։ Այլ եւրոպական երկիրներու նման Հունգարիան ունի ցած ծնելիութիւն, 2015-ի գնահատականներով վերարտադրողականութեան գործակիցը կը կազմէ 1.43 ծնունդ/կին, որ բնակչութեան աճին համար պահանջուող 2.1-էն ցած է։ 2013-ին ծնունդներուն 45.6%-ը չամուսնացած կիներէ էր:
Կեանքին միջին տեւողութիւնը կոմունիզմի անկումէն ետք կը մեծնայ, տղամարդոցը 71.96 տարի կազմած է, կանանցը՝ 79.62 տարի:
Բնակչութեան 99.6%-ը կը տիրապետէ Հունգարերէնի, որուն 0,7%-ին համար (68 458 հոգի) ան կը համարուի երկրորդ լեզու: Այլ լեզուներու տիրապետողներ են անգլերէնը՝ 16 %, գերմաներէնը՝ 11.2 %, ռուսերէնը՝ 1.3 %, ֆրանսերէնը՝ 1.2 %:
2015-ի տուեալներով բնակչութեան 85.6 %-ը հունգարներ են, 3,2 %-ը՝ գնչուներ, 1.9 %-ը՝ գերմանացիներ, այլազգիները կը կազմեն 2.6 %-ը՝ 0,3%-ական՝ սլովաքներ եւ ռումիններ:
Հունգարիոյ բնակչութիւնը կը դաւանի քրիստոնէութեան տարբեր ճիւղերը՝ կաթոլիկութիւն՝ 37.2 %, կալուինականութիւն՝ 11.6 %, լութերականութիւն՝ 2.2 %:

Քաղաքի տեսարաններ

• 
  Տեպրեցեն
• 
  Պեճ
• 
  Սեքեշֆեհերուար
• 
  Շոփրոն

Աղբիւրներ

• Հայկական Սովետական Հանրագիտարան

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մասը վերցուած է Հայկական համառօտ հանրագիտարանէն, որու նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի մէջ։