Ուիքիփետիա

Մոսկուա

Մոսկուա (ռուս.՝ Москва), Ռուսաստանի դաշնութեան մայրաքաղաք, դաշնային նշանակութեան քաղաք, կեդրոնական դաշնային շրջանի եւ Մոսկուայի մարզի վարչական կեդրոն, հերոս-քաղաք։

Բնակավայր
Մոսկուա
ռուս.՝ Москва
Դրօշակ Զինանշան

Երկիր  Ռուսիա
Ներքին բաժանում Մոսկուայի կեդրոնական վարչական շրջան, Հիւսիսային վարչական շրջան, Հիւսիսարեւելեան վարչական շրջան, Արեւելեան վարչական շրջան, Հարաւարեւելեան վարչական շրջան, Հարաւային վարչական շրջան, Հարաւարեւմտեան վարչական շրջան, Արեւմտեան վարչական շրջան, Հիւսիսարեւմտեան վարչական շրջան, Զելենոկրատ, Նովոմոսքովսքի վարչական շրջան, Թրոիցքի վարչական շրջան, Akademichesky District?[1], Alexeyevsky District?[1], Altufyevsky District?[1], Արբաթ շրջան?[1], Aeroport District?[1], Babushkinsky District?[1], Պասմանիի շրջան[1], Begovoy District?[1], Beskudnikovsky District?[1], Bibirevo District?[1], Bogorodskoye District?[1], Butyrsky District?[1], Veshnyaki District?[1], Վնուկովո?[1], Voykovsky District?[1], Vostochnoye Degunino District?[1], Vostochnoye Izmaylovo District?[1], Vostochny District?[1], Vykhino-Zhulebino District?[1], Gagarinsky District?[1], Golovinsky District?[1], Golyanovo District?[1], Dmitrovsky District?[1], Dorogomilovo District?[1], Զամոսքվորեչիէ[1], Zapadnoye Degunino District?[1], Իվանովսկոյե?[1], Izmaylovo District?[1], Kapotnya District?[1], Koptevo District?[1], Kosino-Ukhtomsky District?[1], Կրասնոսելսկի շրջան?[1], Krylatskoye District?[1], Kryukovo District?[1], Կուզմինկի?[1], Kuntsevo District?[1], Kurkino District?[1], Levoberezhny District?[1], Լեֆորթովօ[1], Լիանոզովօ[1], Losinoostrovsky District?[1], Lyublino District?[1], Marfino District?[1], Maryina Roshcha District?[1], Maryino District?[1], Matushkino District?[1], Metrogorodok District?[1], Մեշչանսկի շրջան?[1], Mitino District?[1], Mozhaysky District?[1], Molzhaninovsky District?[1], Nekrasovka District?[1], Nizhegorodsky District?[1], Novogireyevo District?[1], Novokosino District?[1], Նովո-Պերեդելկինո շրջան?[1], Ostankinsky District?[1], Otradnoye District?[1], Ochakovo-Matveyevskoye District?[1], Perovo District?[1], Pechatniki District?[1], Pokrovskoye-Streshnevo District?[1], Preobrazhenskoye District?[1], Փրեսնենսքի շրջան[1], Prospekt Vernadskogo District?[1], Ramenki District?[1], Rostokino District?[1], Ryazansky District?[1], Savyolki District?[1], Savyolovsky District?[1], Sviblovo District?[1], Severnoye Izmaylovo District?[1], Severnoye Medvedkovo District?[1], Severnoye Tushino District?[1], Severny District?[1], Silino District?[1], Sokol District?[1], Sokolinaya Gora district?[1], Sokolniki District?[1], Solntsevo District?[1], Strogino District?[1], Տագանսկի շրջան?[1], Թվերսքի շրջան[1], Tekstilshchiki District?[1], Timiryazevsky District?[1], Տրոպարյովո-Նիկուլինո?[1], Filyovsky Park District?[1], Fili-Davydkovo District?[1], Խամովնիքի շրջան[1], Khovrino District?[1], Khoroshevo-Mnevniki District?[1], Khoroshyovsky District?[1], Shchukino District?[1], Yuzhnoye Medvedkovo District?[1], Yuzhnoye Tushino District?[1], Yuzhnoportovy District?[1], Յակիմանկա?[1], Yaroslavsky District?[1], Biryulyovo Vostochnoye District?[1], Biryulyovo Zapadnoye District?[1], Brateyevo District?[1], Danilovsky District?[1], Donskoy District?[1], Zyuzino District?[1], Zyablikovo District?[1], Konkovo District?[1], Kotlovka District?[1], Lomonosovsky District?[1], Moskvorechye-Saburovo District?[1], Nagatino-Sadovniki District?[1], Nagatinsky Zaton District?[1], Nagorny District?[1], Obruchevsky District?[1], Orekhovo-Borisovo Severnoye District?[1], Orekhovo-Borisovo Yuzhnoye District?[1], Mosrentgen Settlement?[1], Vnukovskoye Settlement?[1], Voronovskoye Settlement?[1], Voskresenskoye Settlement?[1], Դեյոնովսկոե բնակավայր?[1], Kievsky Settlement?[1], Clenovsky?[1], Kokoshkino Settlement?[1], Krasnopakhorskoye Settlement?[1], Marushkinskoye Settlement?[1], Q4373606?[1], Moskovsky Settlement?[1], Novofedorovskoe?[1], Փերվոմայսքոէ բնակավայր[1], Rogovskoye Settlement?[1], Ryazanovskoye Settlement?[1], Sosenskoye Settlement?[1], Troitsk?[1], Filimonkovskoye Settlement?[1], Shchapovskoye settlement?[1], Shcherbinka?[1], Severnoye Butovo District?[1], Staroye Kryukovo District?[1], Tyoply Stan District?[1], Ցարիցնո?[1], Չերյոմուշքի[1], Chertanovo Severnoye District?[1], Chertanovo Tsentralnoye District?[1], Chertanovo Yuzhnoye District?[1], Yuzhnoye Butovo District?[1] եւ Յասենևո շրջան?[1]
Քաղաքապետ Սերկէյ Սոպեանին
Օրէնսդրական մարմին Մոսկուայի քաղաքային տումա
Առաջին յիշատակում 4 Ապրիլ 1147
Տարածութիւն 2562±1 քմ²
ԲԾՄ 156 մեթր
Կլիմայ temperate continental climate? եւ Չափավոր ցամաքային կլիմա?
Պաշտօնական լեզու ռուսերէն
Բնակչութիւն 13 149 000 մարդ (2024)
Կը գտնուի ափին Մոսկուա, Եաուզա գետ, Vodootvodny Canal?, Skhodnya Derivation Canal? եւ Մոսկուայի ջրանցք
Ժամային գօտի Մոսկուայի ժամ, UTC+3։00 եւ Եվրոպա/Մոսկվա?[2]
Հեռախօսային ցուցանիշ 495 եւ 499
Փոստային ցուցանիշ 101001–135999
Շրջագայութեան պետ-համարագիր 77, 97, 99, 177, 197, 199, 777 եւ 799
Պարգեւներ Հերոս? European City of the Trees?
Անուանուած է Մոսկուա[3]
Մականուն Третий Рим, Өченче Рим եւ Third Rome
Հիմնադիր Եուրի Տոլկորուքի
Սուրբ բարեխօս Սուրբ Գէորգ
Պաշտօնական կայքէջ mos.ru​(ռուս.)​(անգլերէն)

Բնակչութեան թիւով Ռուսաստանի խոշորագոյն քաղաքն է՝ ▲13 010 112 մարդ (Հոկտեմբեր 1, 2021), ամէնաբնակեցուած քաղաքն է, որ ամբողջութեամբ տեղակայուած է Եւրոպայի մէջ: Բնակչութեան թիւով կը մտնէ աշխարհի քաղաքներու առաջին տասնեակին մէջ[4]: Մոսկուայի քաղաքային համախմբման կեդրոն։

Մոսկուայի մեծ իշխանութեան, Ռուսական թագաւորութեան, Ռուսական կայսրութեան (1728-1730-ականներուն), Խորհրդային Ռուսաստանի եւ ԽՍՀՄ պատմական մայրաքաղաք: Մոսկուայի մէջ կը գտնուին Ռուսաստանի դաշնութեան պետական իշխանութեան դաշնային մարմինները (բացառութեամբ Սահմանադրական դատարանի), օտար պետութիւններու դեսպանատուները, ռուսական խոշորագոյն առեւտրային կազմակերպութիւններու եւ հասարակական միաւորումներու գլխամասերը:

Տեղակայուած է Մոսկուա գետնի վրայ, Արեւելա-եւրոպական հարթավայրի կեդրոնը, Օքա եւ Վոլկա գետերու միջագետքին մէջ։ Ինչպէս դաշնութեան հպատակ՝ Մոսկուան սահմանակից է Մոսկուայի եւ Քալուկայի մարզերի հետ:

Մոսկուան Ռուսաստանի զբօսաշրջութեան կարեւորագոյն կեդրոնն է: Մոսկովեան Քրեմլը, Կարմիր հրապարակը, Նովոտեւիչի վանքը եւ Համբարձման եկեղեցին կը մտնեն ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի համաշխարհային ժառանգութեան մէջ[5]: Անիկա կարեւորագոյն փոխադրութեան հանգոյց է:

Քաղաքին կը սպասարկեն միջազգային՝ Տոմոտետովօ, Շերեմէտեվօ, Վնուքովօ, շուրջ 6 օդակայան, 9 երկաթուղային կայարաններ, 3 գետային նաւահանգիստ (ելքեր կան դէպի Ատլանտեան եւ Հիւսիսային սառուցեալ ովկիանոսի ջրային տարածքներ)։ 1935-էն սկսեալ քաղաքին մէջ կը գործէ ճեպընթացը։

«Ֆորպս» ամսագրի 2011-ի տուեալներով Մոսկուան տոլարային միլիարդատէրներու քանակով (79 հոգի) աշխարհի մէջ կը գրաւէ առաջին տեղը։

1980-ին Մոսկուայի մէջ տեղի կ'ունենայ 22-րդ ամառնային Ողիմպիական խաղերը։

Անուան ծագումնաբանութիւն

Խմբագրել

Քաղաքի անուան ծագումնաբանութիւնը կու գայ գետի անունէն[6]։ Մոսկուայի տեղանուան ստուգաբանութիւնը հաստատուած չէ[7]։ Վերջին տարիներուն մասնագէտներու շրջանակին մէջ մեծ տարածում ստացած են գետի պալթեան[8] եւ սլաւոնական[9] ծագումնաբանութեան վարկածները։ Երկու վարկածներուն մէջ բառի հիմնական իմաստն էր «հեղուկ», «խոնաւ», «ցեխոտ» բառերը[10]։

Ֆիզիքա-աշխարհագրական բնութագիր

Խմբագրել

Աշխարհագրական դիրք

Խմբագրել

Մոսկուան կը գտնուի Ռուսաստանի եւրոպական մասի կեդրոնը, Վոլկա եւ Օքա գետերու միջագետքին մէջ, Սմոլենսքօ-Մոսկովեան բարձրավանդակի սահմանագիծին (արեւմուտքէն), Մոսկովորեցքօ-Օքայան հարթութեան մէջ (արեւելքէն) եւ Մեշէօրքեան ցածավայրի մօտ (հարաւ-արեւելքէն)։ 2014-ի տուեալներով՝ քաղաքի տարածքը կը կազմէ 2561,5 քմ2։ Տարածքի մօտաւորապէս մէկ երրորդը (900 քմ2)[11] կը գտնուի Մոսկուայի օղակաձեւ ճանապարհին ներսը (ռուս.՝ МКАД-Московская кольцевая автомобильная дорога), մնացած մասը՝ 1641 քմ-ը օղակաւոր ճանապարհէն դուրս[12]։

Ծովի մակարդակէն միջին բարձրութիւնը կը կազմէ 156 մ։ Ամէնաբարձր կէտը կը գտնուի Թեփլոստանեան բարձրավայրին մէջ եւ կը կազմէ 255 մ[13], ամէնացած կէտը՝ Պեսետինեան կամուրջներու մօտ է, ուր Մոսկուա գետը կը հեռանայ քաղաքէն: Այդ կէտի բարձրութիւնը հաշուած ծովի մակարդակէն՝ կը կազմէ 114,2 մեթր[14]։ Մոսկուայի երկարութիւնը (առանց շերտընդմէջեան տարածքները հաշուելու) հիւսիսէն հարաւ Մոսկովեան օղակաւոր մայրուղիի սահմաններուն մէջ՝ 38 քմ., սահմաններէն դուրս՝ 51,7 քմ., արեւմուտքէն արեւելք՝ 39,7 քմ.։

Քաղաքը տեղակայուած է Մոսկուա գետի միջին հոսանքին մէջ՝ անոր երկու ափերուն։ Բացի այս գետէն, քաղաքի տարածքով կը հոսին տասնեակ այլ գետեր, որոնցմէ ամէնախոշորներն են Մոսկուայի վտակները, Սխոտնեան, Խիմքան, Փրեսնեան, Նեկլիննայան, Եուզան եւ Նիշէնքան (ձախակողմեան), ինչպէս նաեւ Սենունը, Քոտլովքան եւ Կրեւոտնեան (աջակողմեան)[15]։ Շատ մանր գետեր (Նեկլիննեան, Փրեսնեան եւ այլն) քաղաքի սահմաններուն մէջ կը հոսին ջրանցքներով։ Մոսկուայի մէջ կան նաեւ շատ այլ ջրաւազաններ. ՄՕԱՃ-ի տարածքին մօտ փոքր գետեր եւ լիճեր, որոնցմէ շատերը կը հոսին հաւաքատեղիներու մէջ, ինչպէս նաեւ մօտ 240 բաց ջրաւազաններ (լիճեր եւ լճակներ):

Մոսկուան կը գտնուի Մոսկուայի ժամանակի ժամային գօտիին մէջ։ Կիրառելի ժամանակի տեղաշարժը UTC յարաբերութեամբ կը կազմէ +3:00: Կիրառելի ժամանակի եւ աշխարհագրական լայնութեան համապատասխան միջին արեւային կէսօրը Մոսկուայի մէջ կը սկսի 12:30-ին:

Ժամային գօտի

Խմբագրել

Մոսկուան կը գտնուի ժամային գօտիի մը մէջ, որ միջազգային չափանիշով կը նշուի ինչպէս Moscow Time Zone (MSK)։ Միջազգային ժամանակէն՝ UTC կը շեղի եւ կը կազմէ +4։00։

27 Մարտ 2011-էն՝ մշտական ամառնային ժամանակի անցնելէն ետք եւ 1930-էն գործող հրամանային ժամանակը հաշուի առնելով՝ Մոսկուայի կեդրոնը աստղագիտական կէսօրը կը սկսի 13։30-ին[16]։

Կլիմա

Խմբագրել

Մոսկուայի կլիման չափաւոր ցամաքային է՝ յստակ արտայայտուած եղանականութեամբ։ Ձմեռը (օրական միջին ջերմաստիճանը 0°C-էն ցած է) կը տեւէ Նոյեմբերի երկրորդ կէսէն մինչեւ Մարտի վերջը։ Օրացուցային ձմեռուան ընթացքին կը դիտարկուին ոչ շարունակական (3-5 օր) խիստ սառնամանիքներու շրջափուլեր (գիշերային ջերմաստիճանը մինչեւ -20°C, աւելի հազուադէպ՝ -25..-30°C)։ Բայց Դեկտեմբերի ու Յունուարի սկիզբը տաքացումներ, երբ ջերմաստիճանը -5..-10°C-էն կը բարձրանայ մինչեւ 0°C, երբեմն՝ +5..+10°C։ Ըստ ՎՎՑ օդերեւութաբանական կայանի տուեալներուն (1981-2010-ականներուն նորման)՝ տարուան ամէնացուրտ ամիսը Փետրուարն է (միջին ջերմաստիճանը կը կազմէ -6,7°C)[17]։ Փոփոխական եղանակները բաւական կարճ են։ Երբեմն նոյնիսկ ամառնային ջերմաստիճանները կը դիտուին Ապրիլի սկիզբը, իսկ Մայիսի վերջը եւ Յունիսի սկիզբը կը գրանցուի ցուրտերու վերադարձ։ Ամառը (ցերեկային միջին ջերմաստիճանը բարձր է +20°C եւ օրական միջին ջերմաստիճանը բարձր է +15°C) կը տեւէ Մայիսի կէսերէն մինչ Սեպտեմբերի սկիզբը, ցերեկային ջերմաստիճանը յաճախ կը գերազանցէ 30°C (միջինը 6-8 օր ամառնային եղանակի ընթացքին, 2010-ին՝ 1,5 ամիս։ 35°C ջերմաստիճանը վերջին 30 տարիներու ընթացքին գերազանցած է 18 անգամ, որմէ 16-ը 2010-ին)։ Ամէնատաք ամիսը Յուլիսն է (1981-2010-ականներու միջին ջերմաստիճանը կազմած է +19,2°C)։

1981-2010-ականներու դիտարկում ներով միջին տարեկան ջերմաստիճանը կը կազմէ +5,8°C։ Մետեոդիտարկում ներու ողջ պատմութեան ամէնատաք շրջանը եղած է 2008-ը. միջին ջերմաստիճանը կազմած է +7,3°C[18], ամէնացուրտը՝ 1888-ը (+1,7°C)։ 1961-1990-ականներու դիտարկումներով միջին տարեկան ջերմաստիճանը կազմած է +5,0°C, քամիի տարեկան միջին արագութիւնը՝ 2,3 մ/վ, օդի տարեկան միջին խոնաւութիւնը՝ 77%, Դեկտեմբերին կը հասնի 85%, Մայիսին կ'իջնէ մինչեւ 64%[19]։

130-ամեայ դիտարկումներու շրջանին օդի ամէնաբարձր ջերմաստիճանը դիտարկուած է 29 Յուլիս 2010-ին եւ ՎՎՑ օդերեւութաբանական կայանին մէջ կազմած է +38,2°C, «Պալչուկ» օդերեւութաբանական կայանին մէջ, քաղաքի կեդրոնը եւ Տոմոտետովօ օդակայանին մէջ արտասովոր շոգի ընթացքին՝ +39,0°C[20]։ Ամէնացած ջերմաստիճանը գրանցուած է 17 Յունուար1940-ին եւ կազմած է -42,2°C (Թիմիրեազեւսքեան գիւղատնտեսական ակադեմիայի օդերեւութաբանական կայան՝ ԹԳԹԱ), Մոսկուայի հենքային օդերեւութաբանական կայանին մէջ բացարձակ նուազաչափը կը կազմէ -38,1°C (Յունուար1956)։

Տարուան ընթացքին Մոսկուայի մէջ եւ յարակից տարածքին մէջ կը թափի 600-800 մմ մթնոլորտային տեղումներ, որոնց մեծամասնութիւնը՝ ամառնային շրջանին է։ Տեղումներու մակարդակը կը փոխուի բաւական մեծ միջակայքի մէջ. հնարաւոր է ինչպէս մեծ քանակի տեղումներ (օրինակ՝ Յուլիս 2008ին՝ 180մմ տեղումներ[21]), այդպէս ալ փոքր քանակի տեղումներ՝ (օրինակ՝ 2010 թուականի Յուլիսին՝ 13 մմ)։ Ցերեկուան տեւողութիւնը կը տատանուի 7 ժամ 00 րոպէէն (Դեկտեմբերի 21) մինչեւ 17 ժամ 34 րոպէ (Յունիսի 21)։ Հորիզոնէն արեւի առաւելագոյն բարձրութիւնը՝ 11°-ից (21 Դեկտեմբեր) մինչեւ 58° (21 Յունիս)։Հիւսիսափայլի տարեկան ժամերու քանակը կը կազմէ 1731 ժամ[22] (2001-2010-ականներուն միջինը 1900 ժամ)։ Մոսկուայի տարածքին հազուադէպ չեն նաեւ մառախուղը եւ ամպրոպը։ Ժամանակ առ ժամանակ Մոսկուայի մէջ տեղի կ'ունենան այնպիսի տարերային եղանակային երեւոյթներ, ինչպիսին են մրրիկները, տեղատարափ անձրեւները եւ նոյնիսկ փոթորիկները։ 20 Յունիս1998-ի լոյս 21-ի գիշերը, մայրաքաղաքին վրայ թափուեցան քաղաքի պատմութեան ընթացքին ամէնակործանարար փոթորիկները[23]։

Բուսականութիւն

Խմբագրել
 
Քռիլատի շրջանի բլուրները

Չնայած Մոսկուայի մեծաքանակ կառուցապատման, քաղաքի կանաչ տարածքներու մակերեսը (համաձայն Մոսկուայի ճարտարապետութեան յանձնաժողովի 2007-ի տուեալներուն) կը կազմէ 34.3 հազար հա (կամ քաղաքի ընդհանուր տարածքի 1/3-ը)։

Մոսկուայի մէջ կան այնպիսի անտառային եւ պուրակային զանգուածներ, ինչպիսին են Իզմայլովեան պուրակը, Թիմիրեազեւսքի պուրակը, Ֆիլէօվսքի պուրակը (անտառային պուրակ), Զամոսքովորեչնի անտառային պուրակը, Լիւպլինսքի պուրակը, Պութովսքի անտառային պուրակը, բուսաբանական այգին, Նեսքուչնի այգին, Պիտցեվսքի անտառային պուրակը, Ցարիցինօ եւ Քոլոմէնսքոյէ արգելոց-թանգարանները, Քուզմինսքի անտառային պուրակը, Քուսքովօ անտառային պուրակը եւ այլն։

Քաղաքի տարածքին մէջ կը գտնուի նաեւ Եղջերու կղզին (Լոսինի Օսթրով) ազգային բնական պարկի մէկ մասը, բազմաթիւ զբօսայգիներ եւ հանգիստի գօտիներ։

Կենդանական աշխարհ

Խմբագրել

Մոսկուայի կենդանական աշխարհը բազմազան է։ Օրինակ, Եղջերու կղզի զբօսայգիին մէջ կան ո՛չ միայն սկիւռներ, ոզնիներ եւ նապաստակներ, այլեւ աւելի խոշոր վայրի կենդանիներ, ինչպիսին են վարազը եւ հիւսիսային եղջերուն, պտաւոր եղջերուն։ Կան նաեւ գիշատիչներ՝ աղուէս, ջրաքիս, սպիտակ կզաքիս։ Եղջերու կղզիի Վերխնեյուզեան մասին մէջ կը բնադրուին բադեր եւ ձկնկուլներ, հազուագիւտ փասիաններ եւ գորշ կաքաւներ։ Իւան Ահեղի ժամանակներէն Եղջերու կզղին կը գտնուի յատուկ պահպանութեան տակ, իսկ 1983-էն՝ ինչպէս բնական ազգային պարկ[24]։

Պիթցեվսքեան անտառին մէջ նոյնպէս կան բազմաթիւ գիշատիչ կենդանիներ։ Այստեղ կ'ապրին ոզնիներ, հողափորիկներ եւ նոյնիսկ մայրաքաղաքին մէջ այդքան հազուադէպ չղջիկներ, նապաստակներ՝ սպիտակ եւ գորշ, դաշտամուկ, աքիսներ, սկիւռներ։ Մերձ-Մոսկուայէն կու գան հիւսիսային եղջերուն եւ վարազը։ Կը ձուադրեն բադերը, կը բնադրէ՝ ջրահաւը[25]։

Մոսկուայի մէջ կը հանդիպի այնպիսի հազուագիւտ կենդանի, ինչպիսին է քնամուկը։[26][27] Մոսկուայի մէջ անոր թաքստոցներ գտնուած են Պիթցեւեան անտառին մէջ, Եղջերուակղզային անտառապուրակին մէջ, Իզմայլովեան անտառին մէջ։[26] Հազուագիւտ է սեւ ժանտաքիսը[28], որ կ'ապրի գետերու աւազաններուն մէջ, որու ափերով կը տեղափոխուին անտառ, բացատ եւ թփուտներ։ Փաստացի բնակման վայրեր յայտաբերուած են քաղաքի քանի մը տեղերը՝ Սեւ լիճի մօտ, Սխոտնի գետի աւազանին մէջ, ինչպէս նաեւ Քրիլատսքայա եւ Պրաթէեւսքայա գետակներուն մէջ (1985-2000-ականներուն)[29]։

Նապաստակներ Մոսկուայի մէջ կարելի է տեսնել Իզմայլովեան անտառին մէջ, Քուզմինեան անտառապուրակին, Պիթցեւեան անտառին մէջ[25] եւ Սերեպեանի Պորին մէջ։ Աքիսները կ'ապրին անտառային զանգուածներու՝ Եղջերու կղզիին մէջ, Իզմայլովեան, Քուզմինեան, Պիրիւլեվեան, Պիտցեւեան, Ֆիլի-Քունցեւեան անտառային պուրակներուն մէջ, գետերու հովիտներուն մէջ՝ Ռուտնեւսքի, Սեւ, Ալէօշկինի, Չեչէօրնի, Սեթունի, Ռամէնսքի, Պրատովսքի, Սխոտնի, Քլէազմի, գետակներու մէջ՝ Մարինսքի, Պրատէեւսքի, Մնէօվնիքովսքի, աւելի յաճախ՝ Թուշինսքի, ինչպէս նաեւ Խիմքինեան ջրապահեստարանի արեւմտեան ափին[30]:

Գոյութիւն ունի Մոսկուայի Կարմիր գիրքը, ուր թուարկուած են Մոսկուայի՝ հազուադէպ եւ անհետացող կենդանատեսակները։ Այնտեղ կը յիշատակուին սովորական ոզնին, գաճաճ փոքրաչղջիկը, սպիտակ կզաքիսը եւ աքիսը, սպիտակ նապաստակը, գորշ նապաստակը, անտառամուկը, սովորական գերմանամուկը[31]։

Մոսկուայի մէջ ամէնախոշոր գիշատիչը սովորական աղուէսն է, կը հանդիպի Եղջերու կղզիի զբօսայգիին մէջ, Քուզմինսքի անտառապուրակին[32], Պիտցեւեան անտառին մէջ եւ այլուր։

Թռչուններէն այստեղ կը հանդիպին մեծ եւ փոքր վարուժնակը[35], գորշ բադը, սովորական ոսկէակնը, սեւ ուրուրը եւ ճահճային սպիտակամազը, բազէներու քանի մը տեսակ,[33] աքարը[34], փարփարը[35], կիվիվը, կտցարը[36], անտառակտցարը[37], լճային փոքր ճայը[38], վայրի աղաւնին[39], սովորական տատրակը[40], ականջաւոր եւ ճահճային բուերը[41], տնային բուն[42], աղաւնին, ճնճղուկը եւ ագռաւները, ինչպես նաեւ սովորական այծկիթը[43] եւ ծղնին[44], գորշ եւ կանաչ փայտփորիկները եւ նոյնիսկ ափային ծիծեռնակները[45]։

Բնապահպանութիւն

Խմբագրել
 
Բաց հողերու աղտոտութիւն Մոսկուայի մէջ (Խորոշէօվսքոյէ մայրուղիի Թարաքանովքա գետի կոլեկցիոներուն մոտ)

Մոսկուայի բնապահպանական իրավիճակին վրայ կ'ազդէ քաղաքին արեւմտեան եւ հիւսիս արեւմտեան քամիներու գերիշխումը[46]։ Քաղաքային ջրային աղբիւրներու որակը աւելի լաւ է քաղաքի հիւսիս-արեւմուտքէն։ Արժեհամակարգի բարելաւման կարեւոր գործօն կը համարուի զբօսայգիներու, այգիներու պահպանումը եւ ծառերու շատացումը բակերում է, որոնք տուժած են վերջին տարիներուն կէտային կառուցապատման արդիւնքով։

Շրջակայ միջավայրի հսկողութիւնը Մոսկուայի մէջ կ'իրականացնեն 39 ինքնադարձ կայուն կայաններ, որոնք կը վերահսկեն օդին մէջ 22 աղտոտող նիւթերու մակարդակը եւ աղտոտութեան ընդհանուր մակարդակը[47]։

Մթնոլորտային օդի ամէնաբարձր մակարդակի աղտոտումը կը նկատուի խոշոր մայրուղիներու եւ արդիւնաբերական գօտիներու շրջանին մէջ, յատկապէս կեդրոնը, քաղաքի արեւելեան եւ հարաւարեւելեան շրջաններուն մէջ։ Մոսկուայի մէջ ամէնէն աղտոտած շրջաններն են՝ Քաբոթնեան, Քոսինօ Ուխթոմսքին եւ Մարյինոն։ Պատճառը քաղաքի տարածքին Մոսկովեան նաւթաարդիւնաբերական գործարանն է, Լիւպերէցքի եւ Քուրեանովսքի օդարկութեան կայանները[48]։ Մոսկուայի էկոլոգիապէս մաքուր շրջանները կը պատկանին Քրիլատսքոյէ, Քուրքինօ, Միտինօ, Սթրոկինօ եւ Յասենեւօ շրջանները։

Մոսկուայի օդը աղտոտող հիմնական աղբիւրն է ինքնաշարժային փոխադրամիջոցի կողմէ արտանետուող կազը[49]։ Օդը կ'աղտոտեն նաեւ ջերմաելեկտրակայանները, գործարանները, շիկացած ասֆալտի գոլորշիները։

Mercer խորհրդատուական կազմակերպութեան վարկածով, Մոսկուան ճանչցուած է Եւրոպայի ամէնաաղտոտած մայրաքաղաքներէն մէկը (2007-ին Մոսկուան վարկանիշին մէջ կը զբաղեցնէ 14-րդ հորիզոնականը[50])։

Պատմութիւն

Խմբագրել

Առաջին բնակեցումներ

Խմբագրել
 
Կարմիր հրապարակ, նկարիչ՝ Ֆէոտոր Ալեքսէեւ
 
Քրեմլ տանող ճանապարհը, XIX դարու ջրանկար

Մոսկուայի տարիքը յստակ յայտնի չէ։ Առաջին բնակավայրերը առաջացած են Մոսկուայի տարածքին Նեոլիթի դարաշրջանին, մօտ մ.թ.ա. 8000 տարի առաջ: Ցարիցինօ այգիին մէջ յայտնաբերուած է ֆատէանովեան մշակոյթի միջին պրոնզեդարեան շրջանի բնակավայր, ինչպէս նաեւ պրոնզեդարեան շրջանի բնակավայրեր՝ Քրեմլի բլուրի մօտակայքը։ Առաջին հազարամեակի վերջերէն սկսած ժամանակակից Մոսկուայի շրջանին մէջ բնակութիւն հաստատած են սլաւոնականը՝ վէատիչները եւ կրիւիչները։ Վէատիչները կը կազմէին Մոսկուայի սկզբնական բնակչութեան հիմնական մասը։ Քրեմլի տարածքին մէջ տեղի ունեցող հնագիտական պեղումները կը վկայեն այն մասին, որ XI դարու վերջերը այդտեղ արդէն բնակավայր եղած է[51]։

Առաջին յիշատակուած տարեգրութիւնը կը համարուի Հիփաթեան տարեգրութիւնը 4 Ապրիլ 1147-ի Ուրբաթ օրը, երբ ռոսթովա-սուզտալացի իշխան՝ Եուրի Տոլկորուքին Մոսքով անունով քաղաքին մէջ կ'ընդունի իր ընկերներուն եւ դաշնակիցներուն իշխան Սովեւթոսլաւ Օլկովիչի գլխաւորութեամբ[52]: 1156-ին այստեղ կառուցուած էին նոր փայտեայ ամրութիւններ: Ընդհանուր տարածքը մեծցած է 3-4 անգամ[51]: 12-րդ դարուն կեչակեղեւէ պատրաստուած պատուոգիրին մէջ Մոսկուան յիշատակուած է որպէս Քուչքով:

 
Մոսկուայի իշխանութեան զինանշանը

1237-1238-ականներուն՝ Ռուսիոյ վրայ մոնղոլ թաթարական ասպատակութիւններու ժամանակ, Մոսկուան կողոպտուեցաւ, հրդեհուեցաւ, սակայն այն շուտով վերականգնուեցաւ[51]:

Իշխանութեան մայրաքաղաք

Խմբագրել

XIII դարու երկրորդ կիսուն իշխան Դանիէլ Ալեքսանտրովիչի (Ալեքսանտր Նեւսքիի որդին) իշխանութեան ժամանակ, Մոսկուան դարձած է ինքնուրոյն անկախ իշխանութեան կեդրոն։ Քաղաքի՝ առեւտրային ուղիներու խաչմերուկին վրայ գտնուիլը կը նպաստէր անոր աճին եւ զարգացման[51]։ 14-րդ դարուն Մոսկուայի կալուածքները ընդլայնուեցան, անոնց միացան Քոլոմէնսքի եւ Մոժայսքի իշխանութիւնները։

XIV դարուն տեղի կ'ունենայ Մոսկուայի զարգացումը՝ իբրեւ Մոսկովեան մեծ իշխանութեան կեդրոն։ Եուրի Տանիլովիչէն սկսեալ, մոսկովեան իշխանները կը կրեն Վլատիմիրսքի Մեծն իշխան տիտղոսը[51]։ XIV դարուն Մոսկուա կը տեղափոխուի միտրոպոլիտներու նստավայրը, իսկ 1589-ին հիմնուած է Մոսկովեան պատրիարքարանը[51]։ Այսպիսով, աճած է քաղաքի նշանակութիւնը՝ իբրեւ կրօնական կեդրոն։

 
Հին Մոսկուայի գօտիներու քարտէս։ Քրեմլ, Չինաստան-քաղաք, Սպիտակ քաղաք, Հողէ քաղաք

Իշխան Իվան Քալիթայի օրօք Մոսկուայի մէջ սկսած է աստիճանաբար շինարարութիւն, կառուցուած են առաջին քարէ շինութիւնները (մինչ այդ քաղաքը ամբողջովին փայտէ կառուցուած էր)[53]։ XIV դարուն է եւ XV դարու սկիզբները Մոսկուան խոշոր առեւտրային եւ արհեստի քաղաք էր; Անոր կազմին մէջ կը մտնէ Քրեմլի, Քիթա-քաղաքի տարածքները, ինչպէս նաեւ Զամոսքովորեչյեի, Զանեկլիմէնյէի եւ Զայաովզյէի բնակավայրերը[51]։

Ռուսական թագաւորութիւն

Խմբագրել

Ռուսական միասնական թագաւորութեան մայրաքաղաք

Խմբագրել
 
Սիկիզմունտ ֆոն Կերպերշթէյնի «Մոսկուայի գրութիւնները» գիրքէն փորագրուած յատակագիծ։ Կերպերշթէյնը Մոսկուայի մէջ եղած է 1517 եւ 1526-ականներուն, յատակագիծը կը թուագրուի 1556-ին։

XV դարու վերջը Իվան Վասիլյեվիչ Գ. իշխանի օրօք, Մոսկուան կը դառնայ ռուսական խոշորագոյն պետութեան մայրաքաղաք, իսկ XVI դարու սկիզբը Վասիլի Իվանովիչ Գ. իշխանի օրօք՝ ռուսական միասնական պետութեան մայրաքաղաք[51]։ Նոր կարգավիճակը նպաստած է քաղաքի աճին եւ անոր տնտեսական եւ մշակութային կեդրոն դառնալուն[51]։ Կը զարգանար արդիւնաբերութիւնը եւ արհեստները՝ զէնքի, գործուածքներու, կաշուէ իրերու, խեցեղէնի, ոսկերչական իրերու արտադրութիւնը, շինարարութիւնը։ Մեծ բարձունքներու հասաւ մոսկովեան ճարտարապետութիւնը։ Մոսկուայի սահմանները բաւական ընդլայնեցան. 16-րդ դարու վերջերը անոր կազմին մէջ մտան Պելի քաղաքի եւ Զեմլէանօ քաղաքի տարածքները։ Ստեղծուած է պաշտպանական կառոյցներու համակարգ[51]։ XIV-XVIII դարերուն Մոսկուայի մէջ քանի մը անգամ տեղի ունեցած են խոշոր ապստամբութիւններ եւ հրդեհներ։

1565-ին Իվան Ահեղ իշխանի կողմէ Ռուսական պետութիւնը օփրիչինայի եւ զեմշչինայի բաժնելէն ետք, քաղաքը դարձած է վերջինիս մայրաքաղաքը[54][55]:

Խառն շրջան

Խմբագրել

1605-ին Մոսկուան կը մտնէ ինքնակոչ կեղծ Տիմիդրի Ա. թագաւորի զօրքերը։ Ինքնակոչի իշխանութիւնը քաղաքին մէջ եղած է 1606-ին, քաղաքացիական ապստամբութեան ընթացքին ան սպաննուած է Մոսկուայի բնակիչներու ձեռքով։ 1608-1610-ականներուն նորընտիր Վասիլի Շոյսկի թագաւորի օրօք, Մոսկուան կը պաշարուի Թուշինոյի ճամբարին մէջ հաստատուած երկրորդ ինքնակոչ կեղծ Տիմիդրի Բ.-ի զօրքերու կողմէ։ Այդ ժամանակ Մոսկուայի հաղորդակցութիւնը պետութեան այլ շրջաններու հետ կը բարդանայ։ Պաշարումը կը յաջողի հանել 1610-ին, երբ Միքայէլ Սքոբին-Շոյսկի զօրքերը շուէտական վարձկաններու հետ Նովկորոտի կողմէ կը մօտենան Մոսկուային։

1610-ին Վասիլի Շոյսքիի զօրքերու Քլուշինսքի ճակատամարտին պարտութենէն ետք, Մոսկուան գրաւած են Ստանիսլաւ Ժոլքեւսքիի լեհական զօրքերը։ 1611-ին Փրոքոբիյ Լէաբովնովի, Իվան Զարուցքիի եւ իշխան Տիմիդրի Թրուպեցքիի ղեկավարութեան տակ Առաջին տարածքային աշխարհազօրի՝ քաղաքը լեհերէն ազատելու փորձերը յաջողութեամբ չեն աւարտած։ 1612-ին երկրորդ տարածքային աշխարհազօրի զօրքերը Քուզմա Մինինի եւ իշխան Տիմիդրի Փոժարսքիի գլխաւորութեամբ, 4 Նոյեմբերին ջախջախելով լեհական զօրքերը, ազատագրած են Մոսկուան լեհերէն, ստիպելով 1612-ին յանձնել իրենց կայազօրը Քրեմլի մէջ եւ հեռանալ Մոսկուայէն։

Ռոմանովներու իշխանութեան առաջին 100-ամեակ

Խմբագրել

Մոսկուայի մէջ 1613-ին թագաւոր օծուած Միքայէլ Ֆէօտորովիչը, որ սկիզբ դրած է Ռոմանովներու հարստութեան աւելի քան 300-ամեայ կառավարման։

17-րդ դարուն Մոսկուայի կազմին մէջ վերջնականապէս կը մտնէ Զեմլեանի քաղաքը, կ'աւարտի Մոսկովեան Քրեմլի շինարարութիւնը եւ ձեռք կը բերէ ժամանակակից տեսք։ Կը ստեղծուին Յամսքայա, Մեշչանսքայա, Նեմեցքայա արուարձանները։ Մեծ նշանակութիւն ձեռք կը բերէ թագաւորական Քոլոմէնսքոյէ նստավայրը։ 17-րդ դարու կէսը եւ երկրորդ կէսը Մոսկուայի մէջ յայտնի դարձած է շարք մը ընկերային եւ քաղաքական ապստամբութիւններով։

  •  
    Մեծ սով, 1601
  •  
    Թրոիցէ-Սերկիեան մայրավանքի պաշարումը, 1608
  •  
    Լեհերու վտարումը Քրեմլէն, 1612
  •  
    Սթրելեցեան խռովութիւն, 1698

Ռուսական կայսրութիւն

Խմբագրել

Մայրաքաղաքի կարգավիճակի կորուստէն ետք

Խմբագրել
 
Դ. Ս. Ինտէյցեւ, Քրեմլի համայնապատկերը Թայինիցքայա աշտարակէն, 1848
 
Օ. Քատոլ, Մոսկուայի շրջանային համայնապատկերը՝ Քրեմլի Սպասսքայա աշտարակէն, 1819-1823







1712-ին Ռուսաստանի մայրաքաղաքը տեղափոխուած է Սանկտ Փեթերսպուրկ։ 1728-ին Պետրոս Բ.-ի օրօք Մոսկուա տեղափոխուած է կայսերական պալատը, որ այստեղ գտնուած է մինչեւ 1732-ը, երբ Աննա Եոհանովնան կրկին վերադարձուցած է զայն Սանկտ Փեթերսպուրկ[56]։ Մոսկուան պահպանած է մայրաքաղաքի «հնագոյն մայրաքաղաք» տիտղոսը եւ եղած է կայսրերու թագադրման վայր։ Այդ տիտղոսը կը կիրառուի Մոսկուայի, իբրեւ քաղաքի՝ պատմական տարիքը ընդգծելու համար, ուր առաջին անգամ ստեղծուած է ռուսական ցարի գահը։ Պրոկհաուսի եւ ԵՊրոնի հանրագիտական բառարանին մէջ Մոսկուան կ'անուանուի իբրեւ «Ռուսաստանի առաջին մայրաքաղաք» (ռուս.՝ первопрестольная столица России)։ Սերկէյ Օժէկովի եւ Նաթալիա Շուէտովայի բացատրական բառարանը «первопрестольный» բառը կը բացատրէ, իբրեւ հնագոյն մայրաքաղաք։ Այդ եզրը լայնօրէն կը կիրառուի նաեւ այժմ հասարակական կեանքի տարբեր ոլորտներուն մէջ, որպէս հոմանիշ եւ Մոսկուայի անպաշտօն անուանում։

1755-ին Միխայիլ Լոմոնոսովի եւ Իվան Շուվալովի կողմէ կայսրուհի Ելիզավեթայի հրամանով կը հիմնուի Մոսկուայի համալսարանը։

1812-ին հայրենական պատերազմի ժամանակ, Մոսկուան գրաւած են Նափոլէոնի զօրքերը եւ մայրաքաղաքը խիստ տուժած է հրդեհէն։ Տարբեր գնահատումներով, մոսկովեան հրդեհի արդիւնքով այրած է շինունութիւններու 80%-ը։ Մոսկուայի վերականգնման գործընթացը տեւած է աւելի քան երեսուն տարի: Կառուցուած է Քրիստոս Փրկիչ տաճարը (ռուս.՝ Храм Христа Спасителя)։ 19-րդ դարու վերջերը Մոսկուայի մէջ շահագործման յանձնուած է տրամուղին։

1851-ին բացուած է Մոսկուան Սանկտ Փեթերսպուրկի հետ միացնող երկաթուղային հաղորդակցութիւնը։

1896-ին Նիքոլա Բ. կայսրի թագադրման հետ կապուած միջոցառումներու ժամանակ, Խոդինսքի դաշտին մէջ տեղի ունեցած է մեծ քանակութեամբ զոհերու պատճառ դարձած խոշոր հրմշտոցը, որ ստացած է «Խոդինսքի ողբերգութիւն» անուանումը։

Դեկտեմբեր 1905-ին Մոսկուայի մէջ տեղի ունեցած են յեղափոխական անհանգստութիւններ եւ փողոցային մարտեր։

1917-ի իրադարձութիւններ եւ քաղաքացիական պատերազմ

Խմբագրել

1917-ի Օգոստոսի կէսերուն, Մոսկուայի մէջ տեղի ունեցած է համառուսական պետական համաժողով, որ գումարուած է ժամանակաւոր կառավարութեան կողմէ։

25 Հոկտեմբեր1917-ին, Պետրոկրատի մէջ ձմեռնային պալատին վրայ գրոհի հետ միաժամանակ, սկսած է պոլշեւիկներու մոսկովեան զինուած ապստամբութիւնը, որուն, ի համեմատութիւն Պետրոկրատի ապստամբութեան, Մոսկուայի մէջ յամառ դիմադրութիւն ցուցաբերուած է։ Ապստամբութեան հակառակորդները, որոնց մէջ կը գերակշռէին մոսկովեան ռազմական ուսումնարաններու պահպանողականները, համախմբուած են հանրային անվտանգութեան կոմիտէին մէջ եւ գրաւած են Քրեմլը, որպէսզի հակազդեն յարձակողներուն։ Դիմակայութիւնը աւարտած է պահպանողականներու եւ կարմիր պահակներու միջեւ տեղի ունեցած արիւնալի մարտերով, որոնք քաղաքին մէջ շարունակուած են 25 Հոկտեմբեր-էն մինչեւ 2 Նոյեմբեր 1917, որու արդիւնքով վնասուած է Մոսկուայի պատմական կեդրոնը եւ Քրեմլը։

1918-ին Պետրոկրատէն Մոսկուա կը տեղափոխուի պոլշեւիկներու կառավարութիւնը եւ Մոսկուան կը դառնայ ՌՍՖՍՀ մայրաքաղաք[57]:

1919-ի երկրորդ կիսուն սկիզբը Մոսկուայի հակապոլշեւիկեան կազմակերպութիւնները, որոնք կը ղեկավարուէին Ազգային կեդրոնի կողմէ, խորհրդային իշխանութիւնը տապալելու նպատակով, քաղաքին մէջ ապստամբութիւն կազմակերպելու փորձ կը կատարեն, սակայն կը ձախողին։ Մոսկուայի ընդյատակեայ հակախորհրդային կազմակերպութիւններու բազմաթիւ անդամներ գնդակահարուած են Կարմիր ահաբեկողներու իրադարձութիւններու ընթացքին համառուսական արտակարգ կոմիտէի (ռուս.՝ Всероссийская чрезвычайная комиссия (ВЧК)) կողմէ։

  •  
    Կարմիր հրապարակ, Ֆ. Ալեկսէեւ, 1808
  •  
    Մոսկովեան հրդեհ, 1812
  •  
    Արբատ փողոցը, 1890-ական
  •  
    Մոսկուայի ընդհանուր համայնապատկերը, 1900-ական

Խորհրդային շրջան

Խմբագրել

1920-ի քաղաքացիական պատերազմին, պոլշեւիկներու յաղթանակին հետ սկսած է քաղաքի զարգացման մէջ նոր, խորհրդային ժամանակաշրջան։ Խորհրդային ժամանակներու մէջ Մոսկուան կրկին դարձած է պետութեան կեդրոնը, մեծցած է քաղաքի միջազգային քաղաքական նշանակութիւնը։ Մոսկուան կը կառուցուէր արագ ձեւով, քաղաքին կը միանան նախկին արուարձանները։ Նոյն ժամանակաշրջանին քաղաքի կեդրոնի պատմական կառուցապատումը ենթարկուած է մասնակի ոչնչացման, քանդուած են շարք մը տաճարներ եւ վանքեր, որոնցմէ էին Քրիստոս Փրկիչ տաճարը եւ Չարչարանաց վանքը։ 1922-ին Մոսկուան դարձած է ԽՍՀՄ մայրաքաղաք։ Քաղաքին մէջ սկսած է արագօրէն զարգանալ փոխադրութեան ենթակառուցուածքը։ Այսպէս, 1924-ին Մոսկուայի մէջ բացուած է հանրակառքային երթեւեկութիւնը. 1933-ին շահագործման յանձնուած է առաջին գծակառքային երթուղին, իսկ 1935-ին ուղեւորներու համար բացուած է առաջին մեթրոպոլիտէնի գիծը։ Մոսկուայի անուան ջրանցքի շահագործման յանձնելէն եւ Մոսկուա գետի ջուրի մակարդակի բարձրացումէն ետք, Մոսկուա-գետի մօտակայքը գտնուող քաղաքի տարածքին մէկ մասը յայտնուած է ջուրին տակ։ Մասնաւորապէս, ջուրին տակ անցած են ՏորոԿոմիլովսքի եւ անոր յարակից հրէական գերեզմանները։

 

Կենտգործկոմի նախագահութեան «ՌԽՖՍՀ տարածքին է մարզային եւ տարածաշրջանային նշանակութեան վարչա-տարածքային միաւորումներու կրթութեան մասին» որոշմամբ, 4 Յունուար 1929-էն մինչեւ 1 Հոկտեմբեր1929-ը ստեղծուած է կեդրոնական արդիւնաբերական շրջան, որու կեդրոնը կը գտնուէր Մոսկուայի մէջ[58]:

1931-ին ՌԽՖՍՀ երկու խոշորագոյն քաղաքներ՝ Մոսկուան (16 Յունիս) եւ Լենինկրատը (3 Դեկտեմբեր) բաժնուեցան առանձին վարչական միաւորներու՝ ՌԽՖՍՀ հանրապետական ենթակայութեան քաղաքներ[59][60]։

Մոսկուայի մէջ արդիւնաբերութեան տարիներուն արագ ձեւով կը զարգանայ բարձրագոյն եւ միջին արդիւնաբերական ուսումնական հաստատութիւններու ցանցը։

Մոսկուայի մէջ 30-ականներուն ստեղծուած է գիտահետազօտական եւ արդիւնաբերական ոլորտի նախագծային ուսումնարաններու ամբողջ համակարգ մը։ Անոնց ճնշող մեծամասնութիւնը կը մտնէր ԽՍՀՄ Գիտութիւններու ակադեմիայի համակարգին մէջ[61]: Այդ նոյն ժամանակ քաղաքին մէջ կը զարգանան ԶԼՄ-ները, լոյս կը տեսնէ շարք մը թերթեր, 1939-էն կը կազմակերպուի կանոնաւոր հեռուստատեսային հեռարձակում[62][63]: Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ քաղաքին մէջ գտնուած են Պաշտպանութեան պետական կոմիտէն եւ Կարմիր բանակի գլխաւոր շտապը: Կազմաւորուած է ազգային աշխարհազօրը (աւելի քան 160 հազար մարդ)։

1941/1942-ականներու ձմրան Մոսկուայի մէջ տեղի ունեցած է յայտնի ճակատամարտը, ուր խորհրդային զօրքերը իրենց առաջին յաղթանակը տարած են Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկիզբէն։ Հոկտեմբեր 1941-ին գերմանական զօրքերը մօտեցած են Մոսկուային, բազմաթիւ արդիւնաբերական հիմնարկութիւններ տարհանուած էին, սկսած է կառավարական հիմնարկութիւններու տարհանում՝ Քոյպիշեւ։ 20 Հոկտեմբեր 1941-ին Մոսկուայի մէջ պաշարողական դրութիւն յայտարարուած է։ Սակայն, չնայած անոր, 7 Նոյեմբերին Կարմիր հրապարակին մէջ տեղի ունեցած է զօրահանդէս, ուրկէ զօրքերը կ'ուղեւորուէին ուղիղ ռազմաճակատ։ Դեկտեմբեր1941-ին Մոսկուայի մէջ «կեդրոն» գերմանական բանակային խումբի յարձակումը կասեցուած է։ 24 Յունիս 1945-ին Կարմիր հրապարակին մէջ տեղի ունեցած է Յաղթանակի շքերթը։

1952-1957-ականներուն տեղի ունեցած են բարձրայարկ շինութիւններու կառուցապատման աշխատանքներ, որոնք յետագային ստացած են «Ստալինեան բարձրայարկ շինութիւններ» անուանումը եւ որոնք դարձած են խորհրդային ժամանակաշրջանի Մոսկուայի խորհրդանիշներէն մէկը[64]:

1960-ին կազմաւորուած է Մոսկուայի նոր սահմանը Մոսկուայի օղակաձեւ ինքնաշարժներու ճանապարհով (ռուս.՝ МКАД), որու սահմաններէն քաղաքը սկսած է դուրս գալ միայն 1984-ին[65]:

1960-ականներու վերջերը եւ 1970-ականներու սկիզբները քաղաքի կեդրոնը կրկին ենթարկուած է լուրջ վերակառուցման։ Գոյութիւն ունեցող ճանապարհներու լայնացման, նոր մայրուղիներու եւ բարձրայարկ շինութիւններու կառուցման համար քանդուած են Մոսկուայի շարք մը ճարտարապետական յուշարձաններ։

1957 եւ 1985-ականներուն Մոսկուայի մէջ տեղի ունեցած են երիտասարդութեան եւ ուսանողներու համապատասխանաբար 6-րդ եւ 12-րդ համաշխարհային փառատօները։ 1980-ին Մոսկուայի մէջ տեղի ունեցած են 22-րդ ամառնային Ողիմպիական խաղերը:

  •  
    Կործանուած Փոքր Նիքոլաեւեան պալատ, 1917
  •  
    Մոսկուայի ճակատամարտը, 1941
  •  
    Յաղթանակի օրուան 30-ամեակի տօնակատարութիւնը Կարմիր հրապարակին վրայ
  •  
    ԽՍՀՄ փլուզում

Մեր օրերուն

Խմբագրել
 
 
Քոմերիտական հրապարակ, որ յայտնի է նաեւ «Երեք կայարաններու հրապարակ» անունով

19-22 Օգոստոս 1991-ին քաղաքին մէջ տեղի ունեցած է արտակարգ դրութեան պետական կոմիտէի (ռուս.՝ Государственный комитет по чрезвычайному положению (ГКЧП)) կողմէ կազմակերպուած Օգոստոսեան յեղաշրջումը։ 1993-ին նախագահի եւ խորհրդարանի առճակատման արդիւնքով ծագած է սահմանադրական պետական ճգնաժամը եւ հասած է իր գագաթնակէտին։ 3-4 Հոկտեմբեր1993-ին տեղի ունեցած է «Օստանքինօ» հեռուստակեդրոնի գրաւման փորձը եւ Գերագոյն Խորհուրդի («Սպիտակ տան») շէնքի գնդակոծումը։ Այնուհետեւ քաղաքին մէջ տեղի ունեցեած են զգալի փոփոխութիւններ։ 1995-ին հաստատուած են մայրաքաղաքի նոր պաշտօնական խորհրդանիշերը՝ զինանշանը, դրօշը եւ քաղաքի օրհներգը։ Սկսած են տաճարներու վերականգնողական աշխատանքները, ինչպէս նաեւ սկսած է պոլշեւիկներու կողմէ պայթեցուած Քրիստոսի Փրկիչ տաճարի լայնակշիռ կրկնօրինակի շինարարութիւնը։

1990-ականներու վերջերը, 2000-ականներու սկիզբները քաղաքը առաջին անգամ առճակատուած է միջազգային ահաբեկչութեան սպառնալիքի հետ։ Մոսկուայի մէջ տեղի ունեցած են քանի մը ահաբեկչական գործողութիւններ։

Վերջին տարիներու ընթացքին Մոսկուայի մէջ տեղի ունեցած է բազմաթիւ միջազգային մշակութային եւ մարզական միջոցառումներ։

2000-ականներու սկիզբը յատկանշուած է ճարտարապետական գլխաւոր վերափոխումներով[66]: Քաղաքը լրջօրէն կը վերակառուցուի: Կը կառուցուին բազմայարկանի գրասենեկային շինութիւններ, ժամանակակից փոխադրամիջոցային ենթակառուցուածք, ազնուական շինութիւններ, առաջացած է նոր առեւտրական կեդրոն՝ «Մոսկուա Սիթի» շրջանը[67]: Միեւնոյն ժամանակ կը նշուի, որ այդ «շինարարական պայթիւնը» յանգեցուցած է քաղաքի պատմական տեսքի աւերման, ճարտարապետական յուշարձաններու եւ քաղաքային միջավայրի ոչնչացման[68][69][70]: Լուրջ խնդիր կը ներկայացուի ոչ այդքան լաւ զարգացած փոխադրամիջոցային ենթակառուցուածքը, որու պատճառով կ'առաջանան ինքնաշարժային խցանումներ եւ հասարակական փոխադրութեան գերծանրաբեռնուածութիւն։ Հասարակական փոխադրութեան համար յատկացուած գիծերը տակաւին ցանկալի արդիւնքներ չեն բերած։

Մոսկուան նաեւ բախուած է շարք մը այլ խնդիրներու հետ։ Քաղաքը դարձած է կեդրոնական Ասիոյ երկիրներէն, Չինաստանէն, հիւսիսային Կովկասի եւ Հհարաւային Կովկասի հանրապետութիւններէն, ինչպէս նաեւ Ռուսաստանի ներքին տարածաշրջաններէն աշխատանքային ներգաղթեալներու ներհոսքի կեդրոն։ Ներգաղթեալներու ներհոսքը գործնականօրէն ոչ մէկ կերպ չի կարգաւորուիր, օրէնսդիր կառուցուածքները, որոնք ուղղուած են այդպիսի կարգաւորումներու վրայ, յաճախ չեն աշխատիր, որու հետեւանքով կը ստեղծուի անբարենպաստ իրավիճակ՝ քաղաքի հաղորդակցութիւնը, մեթրոպոլիտէնը, ճանապարհային ցանցը գերծանրաբեռնուած են: Կը նկատուի յանցագործութիւններու աճ, որոնցմէ մեծ մասը կը կատարուի ներգաղթեալներու կողմէ, որոնք չունին մշտական բնակութեան վայր, ընկերային եւ կենցաղային տարրական պայմաններ։ Արտասահմանեան ներգաղթեալները բացարձակապէս ընկերապէս չեն յարմարած, յաճախ կը բնակին ազգային խումբերով։ Ներկայիս թուարկուած խնդիրները միայն կ'աճին, Մոսկուայի կառավարութիւնը եւ Քաղաքային խորհրադարանը այդ խնդիրներու օրէնսդրական լուծման համար յստակ միջոցներ չեն ձեռնարկեր։

Մինչեւ 2010-ը Մոսկուան ունէր պատմական բնակավայրի կարգավիճակ, սակայն Ռուսաստանի Մշակոյթի նախարարութեան 29 Յուլիս 2010-ի № 418/339 որոշմամբ քաղաքը զրկուած է այդ կարգավիճակէն[71]։

20-րդ դարու 90-ականներէն աշխուժօրէն կը քննարկուի Մոսկուայի եւ Մոսկուայի մարզի միաւորման նախագիծը: 2011-ի ամրան յայտնուեցաւ Մոսկուայի եւ անոր ապակեդրոնացման աւելի մանրամասն նախագիծը՝ հարաւ-արեւմտեան տարածքներու միաւորման շնորհիւ[72][73][74][75]: Այդ նախագիծը (այսպէս կոչուած «Նոր Մոսկուան»[76][77][78] կամ «Մեծ Մոսկուան[12]») իրականացուեցաւ 2012-ին:

  •  
    Կարմիր հրապարակ
  •  
    Մոսկուա Սիթի
  •  
    Փողոց Արբատ

Բնակչութիւն

Խմբագրել

Մոսկուայի բնակչութեան թիւը Ռուսաստանի պետական վիճակագրական ծառայութեան տուեալներուն համաձայն կը կազմէ 12 197 596 մարդ (2015)[85]: Բնակչութեան խտութիւնը կը կազմէ 4857,66 մարդ/քմ² (2015)։

Մոսկուան Ռուսաստանի ամէնախոշոր քաղաքն է բնակչութեան թիւով եւ ամէնաբնակեցուածը՝ բոլոր քաղաքներու կարգին, որոնք ամբողջութեամբ կը գտնուին Եւրոպայի մէջ։ Անոր համախմբման մօտ 15 միլիոն մարդ մշտական բնակչութեան թիւով նոյնպէս կը համարուի Ռուսաստանի եւ Եւրոպայի ամէնախոշորը։

Մոսկուայի բնակչութեան թիւը 2002-ի համառուսական մարդահամարի արդիւնքներով՝ կազմած է 10 382 754 մարդ։ Ընթացիկ վիճակագրական հաշուառման պաշտօնական տուեալներով՝ 1 Սեպտեմբեր 2012-ի դրութեամբ քաղաքի բնակչութիւնը կը կազմէր 11 911,1 հազար մարդ[86]: Հոկտեմբեր 2010-ի մարդահամարի նախնական տուեալներով Մոսկուայի մէջ մշտապէս կը բնակի 11 643 060 մարդ եւ միայն 30 հազարը ժամանակաւորապէս կը բնակին մայրաքաղաքին մէջ: 1,2 միլիոն մոսկուաբնակներ տարբեր պատճառներով հրաժարած են մասնակցիլ մարդահամարին[87]: Մոսկուայի Դաշնային տեղափոխութեան ծառայութեան վարչութիւնը տեղեկացուցած է, որ Մոսկուայի մէջ մշտական գրանցում ունի 9 060 մարդ, ժամանակաւոր գրանցում ունի 1 100 հազար մարդ, անոնց հաշուառման վրայ կանգնած է 340 հազար արտասահմանցի։ 600-800 հազար ռուսական քաղաքացի, Դաշնային տեղափոխութեան ծառայութեան վարչութեան գնահատականով, Մոսկուայի մէջ կը բնակին առանց գրանցման Դաշնային տեղափոխութեան ծառայութեան մարմիններու մէջ[88]:

Քաղաքի բնակչութեան մասին պաշտօնական տուեալները հաշուի կ'առնեն միայն մշտապէս բնակութիւն հաստատող քաղաքացիներուն։ Մոսկուայի դաշնային տեղափոխութեան ծառայութեան վարչութեան տուեալներով՝ 2008-ին պաշտօնական հաշուառումով գրանցուած է եւս 1 միլիոն 800 հազար եկուոր (աշխատանքային գաղթողներ, ուսանողներ եւ այլք), ինչպէս նաեւ քաղաքին մէջ 2005-ի դրութեամբ, փորձագէտներու գնահատումներով, կը գտնուին մօտ 1 միլիոն չգրանցուած գաղթողներ[89]:

Մոսկուայի բնակչութեան մշտական աճը կը բացատրուի այլ տարածաշրջաններէ բնակչութեան ներգաղթով։ Այդ ներքին ներգաղթի երեւոյթը խորհրդային ժամանակներու մէջ կ'անուանէին «սահմանողներ» (ռուս.՝ «лимитчики»)։

Մոսկովեան արտասանութիւնը կը համարուի ռուսական գրական լեզուի արտասանութեան օրինակը[90]:

 
Մոսկուայի միջազգային առեւտրային կեդրոն «Մոսկուա Սիթի»

Մոսկուայի բնակչութեան ազգային կազմը, 2002-ի մարդահամարի եւ բնակչութեան 2010-ի մարդահամարի տուեալներուն համաձայն, բաշխուած է հետեւեալ ձեւով[91]՝ ռուսեր - 9 930 410 (91,65 %), ուքրանիացիներ - 154 104 (1,42 %), թաթարներ - 149 043 (1,38 %), հայեր - 106 466 (0,98 %), ազրպէյճանցիներ - 57 123 (0,53 %), հրեաներ - 53 142 (0,49 %), պելառուսեր- 39 225 (0,36 %), վրացիներ - 38 934 (0,36 %), ուզբեկներ - 35 595 (0,33 %), տաճիկներ - 27 280 (0,25 %), մոլտովացիներ - 21 699 (0,20 %), ղրղզներ - 18 736 (0,17 %), մորդվաներ - 17 095 (0,16 %), չէչէններ - 14 524 (0,13 %), չուվաշներ - 14 313 (0,13 %), օսեր - 11 311 (0,10 %), անձինք, որոնք չեն նշած իրենց ազգութիւնը - 668 409 (5,81 %)։

Ռուսերու տոկոսը Մոսկուայի մէջ կը գերազանցէ միջին ցուցանիշը ամբողջ Ռուսաստանի (80%), ինչպէս նաեւ բարձր է հայերու եւ հրեաներու տոկոսային բաժինը ի համեմատ միջինռուսականի (0,78 % եւ 0,16 % համապատասխանաբար)։ Ռուսերու բաժինը մեծցած է 1989-ի մարդահամարի պահէն, երբ անոնք կը կազմէին 89,7 %:

Պարգեւներ

Խմբագրել
  • Հերոս քաղաք կոչում (8 Մայիս1965)[51] «Ոսկիէ աստղ» մետալի եւ Լենինի շքանշանի պարգեւատրումով՝ ԽՍՀՄ մայրաքաղաք Մոսկուայի աշխատաւորներու կողմէ գերմանա-ֆաշիստական զաւթիչներու դէմ պայքարի ընթացքին արտայայտուած հայրենիքի նկատմամբ նշանաւոր վաստակի, զանգուածային հերոսութեան, քաջութեան եւ վճռականութեան համար, ինչպէս նաեւ Հայրենական Մեծ պատերազմին խորհրդային ժողովուրդի յաղթանակի 20-ամեակի յիշատակին։
  • Լենինի շքանշան (6 Սեպտեմբեր 1947)[51]՝
    • Հայրենիքի առջեւ Մոսկուայի աշխատաւորներու գերմանական զաւթիչներու դէմ պայքարի ընթացքին նշանաւոր վաստակի, քաջութեան եւ հերոսութեան համար, արդիւնաբերութեան եւ մշակոյթի ոլորտին մէջ հասած յաջողութիւններու, ինչպէս նաեւ քաղաք Մոսկուայի 800-ամեակին հետ կապուած քաղաքի վերակառուցման գլխաւոր ծրագրի իրականացման համար։
    • Հոկտեմբերեան Յեղափոխութեան շքանշան (4 Նոյեմբեր1967)[51]՝ Հոկտեմբերեան ընկերվարական մեծ յեղափոխութեան 50-ամեակի յիշատակին։

Իշխանական մարմիններ

Խմբագրել

Մոսկուայի իշխանութիւններ

Խմբագրել
 
Մոսկուայի քաղաքապետարան

Ռուսաստանի Դաշնութեան Սահմանադրութեան համաձայն՝ Մոսկուան կը համարուի դաշնութեան ինքնուրոյն ենթակայ, այսպէս կոչուող դաշնային նշանակութեան քաղաք։

Մոսկուայի մէջ գործադիր իշխանութիւնը կ'իրականացնէ Մոսկուայի կառավարութիւնը՝ քաղաքապետի գլխաւորութեամբ, օրէնսդիրը՝ Մոսկուայի քաղաքային խորհրդարանը, որ բաղկացած է 35 պատգամաւորներէ, որոնցմէ 18-ը 2009-էն կ'ընտրուին կուսակցական ընտրակարգով, 17-ը՝ մեծամասնական ընտրակարգով։ Քաղաքապետի վերջին ընտրութիւնները տեղի ունեցած են 7 Դեկտեմբեր 2003-ին[92][93]: 27 Յունիս 2012-ին Մոսկովեան քաղաքային տուման օրէնք ընդունած է, ըստ որու, քաղաքապետը կրկին ընտրուելու է ուղղակի գաղտնի քուէարկութեամբ։

Ղեկավարումը կ'իրականացուի 10 վարչական միաւորներու միջոցով, որոնք կը միաւորեն Մոսկուայի շրջանները տարածքային հիմունքներով վարչական շրջաններու եւ 125 մարզային խորհուրդներու մէջ[94]: «Մոսկուա քաղաքի տեղական ինքնավարութեան կազմակերպման մասին» օրէնքին համաձայն՝ 2003-ի սկիզբէն տեղական ինքնավարութեան գործադիր մարմիններ են քաղաքապետարանները, ներկայացուցչական մարմիններ՝ քաղաքապետական ժողովը, որու անդամները կ'ընտրուին ներքաղաքային քաղաքապետական կանոնադրութեան համապատասխան։

Մոսկուայի օրէնսդիր եւ գործադիր իշխանութիւններու, ինչպէս նաեւ տեղական ինքնավարութեան մարմիններու քաղաքին մէջ գործելու սկզբունքները կը սահմանեն քաղաք Մոսկուայի կանոնադրութեամբ եւ քաղաքի այլ օրինաչափական գործերով։

Իշխանութեան դաշնային մարմիններ

Խմբագրել
 
Ռուսաստանի Դաշնութեան Կառավարական Տունը

Մոսկուայի մէջ՝ իբրեւ քաղաք, որ ՌԴ Սահմանադրութեամբ օժտուած է մայրաքաղաքային գործառոյթներով, կը գտնուի երկրի իշխանութեան օրէնսդիր, գործադիր եւ դատական դաշնային մարմիններ՝ բացառութեամբ ՌԴ Սահմադրական դատարանի, որ 2008-էն կը գտնուի Սանկտ Փեթերսպուրկի մէջ[95]:

Ռուսաստանի Դաշնութեան կառավարութիւնը իշխանութեան գործադիր մարմին է, կը գտնուի Ռուսաստանի Դաշնութեան կառավարութեան շէնքը, Մոսկուայի կեդրոնը՝ Քրասնոբրեսնենսքի ափին մօտ։ Պետական տուման կը գտնուի Օխոտնի Ռէատ փողոցի վրայ։ Դաշնութեան խորհուրդը կը գտնուի Պոլշայա Տմիթրովքա փողոցի վրայ տեղակայուած շէնքին մէջ։ Ռուսաստանի Դաշնութեան գերագոյն դատարանը եւ Ռուսաստանի Բարձրագոյն Արբիտրաժ Դատարանը նոյնպէս կը գտնուին Մոսկուայի մէջ։

Բացի այդ, Մոսկովեան Քրեմլը կը համարուի Ռուսաստանի Դաշնութեան Նախագահի նստավայրը։ Նախագահի աշխատանքային նստավայրը Քրեմլի մէջ կը գտնուի Սենատի շէնքը։

Վարչատարածքային բաժանում

Խմբագրել
 
Մոսկուայի տարածքային փոփոխութիւնները 1922-էն մինչեւ 1995

Մոսկուայի տարածքային միաւորները կը համարուին մարզերը, բնակավայրերը եւ վարչական շրջանները, որոնք ունին քաղաքի իրաւական փաստերով ամրագրուած անուանումներ եւ սահմաններ։

Մոսկուա, Ռուսաստան  
Վարչական շրջաններ 12
Մարզեր 125
Բնակավայրեր 21
    • Վարչական շրջանը Մոսկուա քաղաքի տարածքային միաւոր է, որ ձեւաւորուած է տուեալ տարածքի վարչական կառավարման համար, կը ներառէ Մոսկուայի քանի մը մարզեր կամ բնակավայրեր։ Վարչական շրջանի սահմանները չեն կրնար հատել մարզերու եւ բնակավայրերու սահմանները։
    • Մարզը ձեւաւորուած է հաշուի առնելով տուեալ տարածքներու պատմական, աշխարհագրական, քաղաքաշինական առանձնայատկութիւնները, բնակչութեան թիւը, ընկերա-տնտեսական յատկանիշները, փոխադրամիջոցի հաղորդակցութեան տեղակայումը, երկրաչափական ենթակառուցուածքի առկայութիւնը եւ տարածքի այլ առանձնայատկութիւնները։
    • Բնակավայրը Մոսկուայի տարածքային միաւոր է, որ կը ձեւաւորուի այն տարածքներուն վրայ, որոնք 1 Յուլիս 2012-էն տարածքի ընդլայնման հետ կապուած նախագիծի շրջանակներու մէջ կը մտնեն, Մոսկուայի կազմին մէջ։ Մարզի եւ բնակավայրի ձեւաւորումը, վերակազմաւորումը եւ վերացումը, անոնց անուանակարգելը, սահմաններու հաստատումը եւ փոփոխութիւնը կ'իրականացուի Մոսկովեան քաղաքային Տումային կողմէ, Մոսկուայի քաղաքապետի առաջարկով, իսկ վարչական շրջաններունը՝ Մոսկուայի քաղաքապետին։
 
Մոսկուայի վարչական շրջանները.1. կեդրոնական վարչական շրջան2. հիւսիսային վարչական շրջան 3. հիւսիս-արեւելեան վարչական շրջան 4. արեւելեան վարչական շրջան 5. հարաւ-Արեւելեան վարչական շրջան 6. հարաւային վարչական շրջան 7. հարաւ-արեւմտեան վարչական շրջան 8. արեւմտեան վարչական շրջան 9. հիւսիս-արեւմտեան վարչական շրջան10. Զելենոկրատսքի վարչական շրջան 11. Նովոմոսքովսքի վարչական շրջան 12. Թրոիցքի վարչական շրջան

Մինչեւ 1 Յուլիս 2012-ը Մոսկուայի մէջ կար 125 մարզ եւ 10 վարչական շրջան։ 1 Յուլիս 2012-ի Մոսկուայի տարածքի ընդլայնումէն ետք ձեւաւորուած է 2 նոր վարչական շրջան (Նովոմոսքովսքի եւ Թրոիցքի), իսկ անոնց կազմին մէջ է 21 բնակավայր։

Մոսկուան բաժանուած է 12 վարչական շրջաններու, որոնցմէ Զելենոգրատսքի, Նովոմոսքովսքի եւ Թրոիցքի շրջանները ամբողջութեամբ կը գտնուին Մոսկուայի օղակաձեւ մայրուղիի սահմաններէն դուրս՝ կեդրոնական, հիւսիսային, հիւսիսարեւելեան, արեւելեան, հարաւարեւմտեան, արեւմտեան, հիւսիսարեւմտեան, Զելենոգրատսքի, Նովոմոսքովսքի, Թրոիցքի շրջանները։

Իր հերթին Մոսկուայի շրջանները (բացի Նովոմոսքովսքի եւ Թրոիցքի շրջաններէն) կը բաժնուին մարզերու․ Մոսկուայի մէջ անոնք125 են։ Մոսկուայի քանի մը մարզեր կը համարուին արտագաւառներ։ Շրջաններու ղեկավարումը կ'իրականացնեն շրջանային ոստիկանութիւնը, մարզերունը՝ մարզային վարչութիւնները։

Նովոմոսքովսքի եւ Թրոիցքի շրջանները բաղկացած են Մոսկուայի այնպիսի նոր տարածքային միաւորներէ, ինչպիսին են բնակավայրերը։ Այդ բնակավայրերու սահմաններուն մէջ ստեղծուած են այնպիսի ներքաղաքային քաղաքապետական կառոյցներ, ինչպիսին են բնակավայրերը եւ քաղաքային շրջանը։ Շրջանները 2013-ի դրութեամբ կը գտնուին ընդհանուր ոստիկանութեան ղեկավարման տակ։

Պաշտօնական խորհրդանիշեր

Խմբագրել

 

Մոսկուայի զինանշանը, դրօշը եւ օրհներգը քաղաքին պաշտօնապէս հաստատուած խորհրդանիշերն են։

Մոսկուայի զինանշանը եւ դրօշը կը ներկայացնեն մուգ կարմիր գոյնի կնքապահական վահան եւ ուղղանկիւնաձեւ պաստառ, ձիաւորի՝ Սուրբ Գէորգ Յաղթանակաբերի պատկերով, որ նետով կը խոցէ սեւ Վիշապին[96]: Մոսկուա քաղաքի օրհներգը երաժշտա-բանաստեղծական ստեղծագործութիւն է, որ ստեղծուած է Իսահակ Օսիպովի Տունաէվսքիի երգի հիման վրայ, Մարք Լիսէանսքիի եւ Սերկէյ Իվանի Ագրանեանի «Իմ Մոսկուա» բանաստեղծութեան վրայ[97]:

Տնտեսութիւն

Խմբագրել

Մոսկուան համառուսական կշիռով կը համարուի խոշորագոյն տնտեսական կեդրոն, միջազգային գործի կեդրոն եւ երկրի տնտեսութեան մեծ մասի կառավարման կեդրոն։ Այսպէս, օրինակ՝ Մոսկուայի մէջ կեդրոնացած են Ռուսաստանի գրանցուած դրամատուներու կէսը[98]: Բացի այդ, խոշորագոյն կազմակերպութիւններու մեծ մասը գրանցուած են եւ ունին կեդրոնական գրասենեակներ Մոսկուայի մէջ, չնայած անոր, որ անոնց արտադրանքը կրնայ գտնուիլ Մոսկուայէն հազարաւոր քիլոմեթր հեռաւորութեան վրայ։

 
Ռուսական առաւել հզօր կրող հրթիռ պրոտոն, որ մշակուած եւ ատրադրուած է ՊՏԳԱԿ Խրունիչեւի մէջ

2008-ի տուեալներով, ՀՆԱ ծաւալով (321 միլիարդ $) Մոսկուան կը գտնուէր 15-րդ տեղը աշխարհի խոշոր քաղաքներու կարգին[99]:

Քաղաքի տարածքին կը գործեն ռազմական արդիւնաբերութեան զգալի թիւով կազմակերպութիւններ, որոնց շարքին.

  • Մ.Վ. Խրունիչեւի անուան պետական տիեզերական գիտա-արտադրական կեդրոն:
  • ՌՕԿ «ՄիԳ» ընկերութեան արտադրութիւն (ՌԴ ՌՕՈւ-ի կործանիչներու մէկ երրորդը կը մշակուի եւ կ'արտադրուի ՌՕԿ «ՄիԳ»-ի մէջ)
  • «Ալմազ Անտէյ» առեւտրական ընկերութիւններ (ամէնախոշորները՝ «Ալմազ», «Ալտաիր», «Աւանկարտ»)
  • Տուշինի մեքենաշինական գործարան
  • «Վմպէլ» հրթիռաշինական ՄԿԲ
  • Վ.Վ. Չերնիշէօվի անուան մոսկովեան մեքենաշինական ձեռնարկութիւն
  • Քրասնի Օքթյապր (ընկերութիւն)

Քաղաքացիական արտադրութիւններէն առաւել խոշոր են.

  • Մոսկովեան նաւթարդիւնաբերական գործարան. նաւթային արտադրանքներու խոշոր արտադրող, ինչպէս նաեւ արտահանման համար:
  • Աութոֆրամոս, տարեկան 60 հազար Renault ок. մարդատար ինքնաշարժներու հաւաքման ձեռնարկութիւն
  • Ելեկտրագործարան, ելեկտրատրանսֆորմատնորներու եւ հակազդներու խոշոր արտադրող
  • Մոսելեկտրովահան, ելեկտրական բաշխիչ սարքերու արտադրող
  • Քարաչարովեան մեքենական գործարան, ամբարձիչ սարքաւորումներու արտադրութիւն
  • «Մոսկապէլ» գործարան
  • Մոսկովեան նաւթաիւղագործարան
  • Թրէօխկորնայա մանուֆաքթուրա
  • Մոսկովեան նաւաշինական եւ նաւաւերանորոգողական գործարան
  • Ն.Ա. Սեմաշքոյի անուան մոսքիմֆարմդեղեր
 
ԶԻԼ-436200 բեռնատար մեքենաներու վերջին մակնիշը՝ կ'արտադրուի ԶԻԼ-ի մէջ

Մանրածախ առեւտուրի շրջանառութիւնը 2007-ին կազմած է 2040,3 միլիարտ ռուբլի (2006-ի հետ համեմատած աճը կը կազմէ 105,1%)[100], մեծածախ առեւտուրի շրջանառութիւնը, իր հերթին, կազմած է 7843,2 միլիարտ ռուբլի (2006 թուականի հետ համեմատած աճը կազմած է 122,3%)[101], բնակչութեան տրամադրուող վճարովի ծառայութիւններու ծաւալը կը կազմէ 815,85 միլիարտ ռուբլի[102]:

 
Մոսկովեան սակարան

«Ernst & Young» կազմակերպութեան տուեալներով 2011-ի տուեալներով, Մոսկուան եւրոպական քաղաքներու կարգին ներդրումային գրաւչութեամբ յայտնուած է 7-րդ տեղը, ընդ որուն անոր վարկանիշը կ'աճի[103]:

Քաղաքին մէջ կ'աշխատին բջջային կապի երեք գործողներ GSM եւ UMTS (3G) չափանիշներով՝ «ՄՏՍ», «ՄեկաՖոն», «Պիլայն», CDMA հիման վրայ ծառայութիւնները կը տրամադրէ «Սքայ Լինք» ընկերութիւնը։ Համացանցի անլար մուտքը LTE արուեստագիտութեամբ կը տրամադրէ «Yota»ը։ Էական ձեւով LTE հիման վրայ ծառայութիւնները նոյնպէս կը տրամադրէ «ՄեկաՖոն»ը։

Forbes ամսագրի տեղեկութիւններով (2011), Մոսկուան կը զբաղեցնէ 1-ին տեղը աշխարհի բոլոր քաղաքներու կարգին տոլարային միլիարատէրերու քանակով (79 մարդ)։ Foreign Policy ամսագիրը 2010-ին Մոսկուան դրած է 25-րդ հորիզոնական այն քաղաքներու կարգին[104], որոնք նշանակալի ներդրում ունին համաշխարհային քաղաքակրթութեան զարգացման գործին մէջ[107]:

Ռէնօ Լոկան, որ կը հաւաքուի Աւտոֆրամոսի մէջ, այնուամէնայնիւ, ըստ Ռուսաստանի վիճակագրական ծառայութեան 2011-ին հաշուարկուած ապրուստի արժէքի, պարզուեցաւ, որ Մոսկուան ապրուստի համար Ռուսաստանի ամէնաթանկարժէք քաղաքը չէ՝ զիջելով սիպիրեան եւ հիւսիսային քաղաքներու ամբողջ շարքին[105]:

2012-ին Մոսկուան զբաղեցուցած է 1-ին տեղը Քաղաքային միջավայրի որակի վարկանիշին, որ կազմած են ՌԴ Տարածաշրջանային զարգացման նախարարութիւնը, Ինժեներներու ռուսաստանեան միութիւնը, Շինարարութեան եւ տնտեսութեան հարցերով դաշնային գործակալութիւնը, Սպառողներու իրաւունքներու պաշտպանութեան եւ մարդու բարեկեցութեան ոլորտին վերահսկողութեան դաշնային ծառայութիւնը, ինչպէս նաեւ Մոսկուայի Մ. Վ. Լոմոնոսովի անուան պետական համալսարանը[106]:

Երթեւեկութիւն

Խմբագրել

Մոսկուան կը համարուի երկրի խոշոր երթեւեկութեան հանգոյցը։ Քաղաքը կը գտնուի երկաթուղային գիծերու եւ դաշնային մայրուղիներու ցանցերու կեդրոնը։ Մոսկովեան երթեւեկութեան հանգոյցը ուղեւորափոխադրումներու ծաւալը 2013-ի դրութեամբ կը կազմէ 11,5 միլիառ մարդ[107]: քաղաքին մէջ զարգացած են հասարակական երթեւեկութեան բազմաթիւ տեսակներ, 1935-էն կ'աշխատի մեթրոպոլիտէնը: Հասարակական երթեւեկութեան կողմէ կ'իրականացուի ուղեւորափոխադրումներու 76%-ը[107]:

Երկաթուղի

Խմբագրել
 
Լենինկրատեան կայարանը Մոսկուայի հնագոյն կայարանն է. կառուցուած է 1849-ին Նիքոլաեւսքի երկաթգիծի սպասարկման համար

Մոսկուայի մէջ երկաթուղիներու ցանցը ներկայացուած է տասը հիմնական ուղղութիւններով, ինը՝ կայարաններով (ութ կայարաններէն՝ Պելառուսական, Քազանի, Քուրսքի, Քիեւեան, Լենինկրատեան, Պաւելեցքի, Ռիկայի, Եարոսլավլի, կ'իրականացուին ինչպէս քաղաքամերձ, այդպէս ալ հեռու փոխադրումներ, մէկ կայարանը՝ Սաւէօլովսքին, կը սպասարկէ միայն քաղաքամերձ փոխադրումները), Մոսկովեան շրջանային երկաթուղիներով, քանի մը փոխկապակցուած ճիւղերով եւ շարք մը մասնաճիւղերով, հիմնականին միակողմանի, ոչ մեծ երկարութեան, որոնց հիմնական մասը կը գտնուի քաղաքի տարածքին։

Մոսկուայի բոլոր երկաթուղիները կը պատկանին Մոսկովեան երկաթուղային գիծերուն, բացի Լենինկրատեան ուղղութեան, որ կը պատկանի Հոկտեմբերեան երկաթուղային գիծերուն, որ նոյնպէս կը մտնէ Մոսկովեան երկաթուղային գիծերու հանգոյցին մէջ, որ ունի Ծառայողական կապակցող ճիւղ Մոսկովեան երկաթուղային գիծի քանի մը ուղղութիւններով։ Ընդ որուն է, գիները եւ վճարման կանոնները քաղաքամերձ ելեկրագնացքներու մէջ միեւնոյնն են բոլոր ուղղութիւններով առանց բացառութեան, Մոսկովեան երկաթուղային գիծերու կանոններու համաձայն։

1990-2000-ականներուն երկաթուղիներու շարք մը ճիւղեր, որոնք կը սպասարկէին արդիւնաբերական ձեռնարկութիւնները, փակուած են այն պատճառով, որ այդ ձեռնարկութիւնները դուրս բերուած են քաղաքէն կամ լրջօրէն կրճատուած է արտադրութեան ծաւալը։

Քաղաքի սահմաններուն մէջ երկաթուղային գիծերու ընդհանուր ձգուածութիւնը կը կազմէ 394,7 քմ։ Քաղաքամերձ գնացքները, որոնք կը կապեն Մոսկուայի կայարանները Մոսկուայի եւ մօտակայ շրջաններու բնակավայրերուն հետ, զգալի դեր կը խաղան նաեւ ներքաղաքային փոխադրումներու մէջ։ Մոսկուայի մէջ ուղեւորային երկաթուղային հաղորդակցութեան խոշոր նախագիծ կը համարուի Մոսկովեան երկաթուղային գիծի Փոքր օղակին ուղեւորային շարժման կազմակերպումը[108]:

Օդակայաններ

Խմբագրել
 
Տոմոտետովօ օդակայանի վերջածայրը
 
Պուսինովոյի հանգոյցը ՄՕԱՃ-ի մէջ։ Առաջին եւ տուեալ պահուն միակ հինգմակարդականի ուղեւորութեան հանգոյցը Ռուսաստանի մէջ։

Մոսկուայի տարածքին կը գտնուին Վնուքովօ եւ Օսթաֆեվօ միջազգային օդակայանները։ Բացի այդ, քաղաքի բնակիչները եւ հիւրերը կ'օգտուին նաեւ այլ միջազգային օդակայաններու ծառայութիւններէն, որոնք կը գտնուին Մոսկուայի մարզի տարածքին ՝ Տոմոտետովօ, Չքալովսքի, Շերեմէտեվօ:

Օդակայաններ կարելի է հասնիլ ոչ միայն ինքնաշարժներու երթեւեկութեամբ, այլ նաեւ կարելի է օգտուիլ երկաթուղային կայարաններէն շարժուող արագընթաց գնացքներէն՝ Քիեւի կայարանէն մինչեւ Վնուքովօ օդակայան, Պելառուսական կայարանէն՝ մինչեւ Շերեմէտեվօ եւ Պաւելեցքի կայարանէն՝ մինչեւ Տոմոտետովօ օդակայան։

Քաղաքին մէջ կը գործէր օդային վերջակայան, սակայն 21-րդ դարու սկիզբէն այն, փաստացի, կորսնցուցած է իր կիրառելիութիւնը։ Անոր տարածքները վարձակալի կողմէ տրուած են որպէս առեւտրային տարածք։ 2009-ի դրութեամբ օդային վերջակայանի շէնքին մէջ կը գործեն միայն երկաթուղային տոմսերու եւ ինքնաշարժի տոմսերու վաճառքով զբաղուող գրասենեակները։ 2017-ին էդակայանը քանդուեցաւ:

Ինքնաշարժներու երթեւեկութիւն

Խմբագրել

Մոսկուան կը համարուի զանազան ուղղութիւններով դաշնային ինքնաշարժներու ճանապարհներու ցանցի կեդրոն, որ մայրաքաղաքը կը միացնէ Ռուսաստանի Դաշնութեան վարչական կեդրոններուն եւ հարեւան քաղաքներուն հետ։ Մոսկուան ունի զարգացած երթեւեկութեան ենթակառուցուածք, որ կը ներառէ երեք երթեւեկութեան օղակներ՝ Սատովոյէ, Երրորդ երթեւեկութեան եւ Մոսկուայի օղակաձեւ ինքնաշարժի ճանապարհը, Մոսկուայի մարզին մէջ կը ծրագրուի կեդրոնական օղակաձեւ ճանապարհի (ԿՕԱՃ) կառուցումը թրանզիթային երթեւեկութեան հոսքէն քաղաքը թեթեւցնելու նպատակով։

Խցանումներ

Խմբագրել

1990-ականներէն սկսած Մոսկուան բախուած է երթեւեկութեան սուր խնդիրի հետ։ Մոսկուայի մէջ կը շարունակուի արագ աճը՝ եթէ 2000-ին քաղաքին մէջ կը հաշէր 2,6 մլն ինքնաշարժ, ապա 2012-ին՝ արդէն 4,5 մլն (աւելի քան 380 ինքնաշարժ1000 բնակիչի համար)։ Կը սպասուի, որ 2020-ին այն կ'աճի 4%-ով[109]: Աճած է նաեւ քաղաքին մէջ բեռնափոխադրումներու ծաւալը ինքնաշերժի երթեւեկութեամբ։ Տարեկան Մոսկուայի միջով կը տեղափոխուի մօտ 10 մլր թօննօ բեռ, անոնցմէ մօտ 4 մլր թօննօն բաժին կ'իյնայ թրանզիթի բեռնափոխադրումներուն[110]: Auto park-ի զգալի աճը հանգեցուց մեծ քանակութեամբ ճանապարհային խցանումներու: Որոշակի քայլեր ձեռնարկուած են խցանումներու թիւը կրճատելու համար, ինչպիսին են քաղաքին մէջ խոշոր բեռնատար մեքենաներու մուտքի արգելքը, ինքնաշարժներու նոր հանգոյցներու կառուցումը եւ այլն[111][112]: Ինքնաշարժներու խցանումները կը հանգեցնեն հսկայական վնասներու[113]: խցանումներու աճին կը նպաստէին քաղաքաշինական սխալները[114]:

Քաղաքի ղեկավարութիւնը ճանապարհային շինարարութեան ճանապարհով շարք մը քայլեր ձեռնարկած է խցանումներու խնդիրը վերացնելու համար։ Այսպէս, վերակառուցուած է օղակաձեւ ճանապարհը, կառուցուած է Երրորդ երթեւեկութեան օղակը, 2008-ին սկսած է Չորրորդ օղակի կառուցումը, սակայն երթեւեկութեան խնդիրը կը շարունակէ մնալ չլուծուած։ Իշխանութիւններու կարծիքով՝ երթեւեկութեան խնդիրներու լուծման կը նպաստեն նաեւ վարչական բնոյթի միջոցառումները, մասնաւորապէս, Յուլիս 2012-էն ուժի մէջ մտած է կայանման կանոններու խախտման համար տուգանքներու զգալի աճը[115], քաղաքի կեդրոնական հատուածներու փողոցներուն մէջ վճարովի կայանատեղերու ստեղծումը[110]:

Ինքնաշարժներու կայանատեղեր

Խմբագրել
 
Պուժենինովա փողոցի կայանը

Քաղաքին մէջ չլուծուած կը մնայ նաեւ ինքնաշարժներու կայանատեղիներու պակասութեան խնդիրը։ Սեպտեմբեր 2010-ին երթեւեկութեան եւ կապի վարչութեան նախկին պետ Վասիլի Քիչեջին յայտնած էր, որ «քաղաքին մէջ առկայ է 250 հազար ինքնաշարժի կայանատեղի, մինչդեռ անոնց կարիքը ունի 1,2 միլիոն մեքենայ»[116]: Աւելի վաղ փորձեր առնուած են կիրառութեան մէջ դնել վճարովի ինքնաշարժներու կայանատեղիները քաղաքի փողոցներուն մէջ, սակայն 10 Սեպտեմբեր 2008-ին որոշում կայացած է, որու համաձայն, մեքենաները կարելի էր անվճար կայանել ճանապարհի երկայնքով։ Վճարովի մնացած են կայարաններու մէջ, օդակայաններու մէջ եւ քաղաքի կեդրոնը գտնուող քանի մը յատուկ առանձնացուած գօտիներու մէջ գտնուող ինքնաշարժներու կայանատեղիները։ Բնակելի տարածքներու մէջ խնդիրը լուծելու համար կազմակերպուած էր «Ազգային ինքնաշարժի տնակ» ծրագիրը, սակայն անոր իրագործումը կ'երկարաձգուի[117][118]: 2012-ին որոշուեցաւ վերադառնալ վճարովի ինքնաշարժներու կայանատեղիներու կազմակերպման նախագիծին[119]: 2013-ի ամրան Պուլվարնոյէ Քոլցօ փողոցին մէջ սկսան յայտնուիլ վճարովի ինքնաշարժներու կայանատեղիներ, 2013-ի վերջը վճարովի կայանատեղիներու գօտին լայնցած էր մինչեւ Սատովոյէ Քոլցօ փողոցը[120], իսկ Յունիս 2014-ին կը ծրագրուէր ընդլայնել վճարովի ինքնաշարժներու կայանատեղիներու գօտին մինչեւ Երրորդ երթեւեկութեան օղակը՝[121] ներառելով տնամերձ տարածքները[122]: Կայանատեղիներու արժէքը սկիզբը կը կազմէր 40 ռուբլի մէկ ժամուան համար եւ սկսաւ բարձրանալ քաղաքի ամէն «օղակին» համապատասխան։ Շուրջօրեայ անվճար կայանատեղիի համար հնարաւոր է ձեռք բերել բաժանորդութիւն[123], իսկ շէնքերու բնակիչներուն համար, որոնք կը բնակին վճարովի ինքնաշարժներու կայանատեղիներ ունեցող շէնքերու գօտիին մէջ, նախատեսուած են արտօնեալ պայմաններ։

Վերգետնեայ քաղաքային երթեւեկութիւն

Խմբագրել
 
КТМ-23 տրամուղին Մոսկուայի մէջ

Մոսկուայի մէջ կը գործէ ճանապարհային հասարակական երթեւեկութեան ճիւղաւորուած ցանց՝ հանրակառքային, գծակառքային, թրամուէյներու, երթուղային վարձակառքերու երթուղիներ, որոնք օրական կը տեղափոխեն մօտ 12 միլիոն ուղեւոր[124]: Որոշ երթուղիներ կ'աշխատին շուրջօրեայ։

20-րդ դարու սկիզբը Մոսկուայի մէջ աշխուժօրէն կը զարգանար ելեկտրաերթեւեկութեան ցանցը (թրամուէյ)՝ 1930-ականներուն այն իր մէջ կ'ընդգրկէր Պուլվարնոէ եւ Սատովոէ օղակները եւ անոնց հարակից փողոցները, նաեւ երկաթուղային գիծեր եղած են քաղաքի ծայրամասերը։ 1935-ին մեթրոպոլիտէնի առաջին գիծերու բացումէն ետք հանուած են այն թրամուէյի գիծերը, որոնց ուղղութիւնը համընկած էր մեթրոպոլիտէնի գիծերու հետ։ Աւելի արմատական փոփոխութիւններ տեղի ունեցած են 940-ականներուն, երբ որոշ ելեկտրաերթեւեկութեան երթուղիները փոխարինուած են գծակառքային երթուղիներով եւ հեռացուած են Քրեմլէն: 1960-1970-ականներուն երկաթուղային գիծերը հանուած են քաղաքի արեւմուտքը եւ մասնատուած են «թրամուէյի օղակները»: 1980-ականի սկիզբէն նոր գիծերու շինարարութիւն գրեթէ չէր ըլլար։ Վերջինը 1981–1982-ականներուն կառուցուած է Սթրոկինոյի մէջ գտնուող երկաթուղային գիծը։ 1990-ականներու կէսերուն սկսաւ թրամուէյի գիծերը հանելու նոր ալիքը եւ կայարանի փակումը, որոնք հիմնականին կը գտնուէին քաղաքի կեդրոնին մօտ։ 2010-ականներէն սկսաւ որոշ գիծերու մասնակի վերականգնումը։

Հասարակական երթեւեկութիւնը յաճախ ստիպուած է կանգնիլ ընդհանուր խցանումներու մէջ, սակայն խոշոր ճանապարհներու վրայ կը ստեղծուին առանձնացուած գիծեր։ Յուլիս 2009-ին առանձնացուած գիծ բացուած է Վոլոքոլամսքի ճանապարհի վրայ[125][126], 2011-ին՝ Շչէօլքովսքի ճանապարհի, Յարոսլաւսքի աւտոճանապարհի, Անդրոպովի պողոտայում է եւ Լենինկրատեան պողոտայում է, անց են կացւում է նախապատրաստական աշխատանքներ Սեվաստոբոլի պողոտային վրայ առանձնացուած է գիծ բանալու ուղղութեամբ[127]: Տեղի կ'ունենան նաեւ շարժական երթեւեկութեան՝ գծակառքներու եւ հանրակառքերու թարմացում։ Անոնք կը դառնան ցածրայատակ, որպէսզի անոնցմով կարենան երթեւեկել հաշմանդամներն ու սայլակներով մարդիկ։ 2014-էն վերգետնեայ հասարակական երթեւեկութեան թոյրատրեցին հեծանիւներու փոխադրումը[128]:

Ոչ լայն տարածում ունին երթուղային վարձակռքերը, քաղաքին մէջ պաշտօնական ծառայութիւններ ստացան սովորական վարձակառքերը, այնուամէնայնիւ, քաղաքին մէջ անհրաժեշտութեան պարագային մեքենայ գտնելը այդքան ալ բարդ չէ, քանի որ քաղաքի բազմամարդ վայրերուն մէջ կը հերթապահեն այսպէս կոչուող «մասնաւոր» վարձակառքեր։

Մետրոպոլիտէն

Խմբագրել
 
«Մայաքովսքայա» կայարանը, որ կը համարուի Մոսկովեան մետրոպոլիտէնի ամէնագեղեցիկ կայարաններէն մէկը

15 Մայիս1935-էն Մոսկուայի մէջ կը գործէ մեթրոպոլիտէնը, որ մայրաքաղաքի սահմաններուն մէջ կը համարուի հիմնական երթեւեկութեան միջոցը։ Մոսկովեան մեթրոն օրական կը տեղափոխէ միջինը 6,824 մլն ուղեւոր (2013-ի տուեալներով)[129]: Այն ուղեւորահոսքի տարեկան ծաւալով աշխարհին մէջ հինգերոդն է եւ առաջինը Եւրոպայի մէջ։ Մոսկովեան մեթրոպոլիտէնի ընդհանուր երկարութիւնը կը կազմէ 320,9 քմ, գիծերու եւ կայարաններու մեծ մասը կը գտնուի գետնին տակ։ Մոսկովեան մեթրոպոլիտէնը գիծերու երկարութեամբ աշխարհի վեցերորդն է։

Ընդհանուր առմամբ մոսկովեան մեթրոն ունի 196 կայարան եւ 12 գիծ՝ ներառեալ թեթեւ մեթրոյի գիծը[130]: Մեթրոյի բազմաթիւ կայարաններ կը հանդիսանան ճարտարագիտական յուշարձաններ[131][132]:

2004-էն կ'աշխատի միագիծ ճանապարհը, որու շահագործումը կ'իրականացուի «Մոսկովեան մեթրոպոլիտէն» ՊՄՁ-ի ուժերով[133]:

2009-էն մեթրոպոլիտէնի գիծերը սկսան դուրս գալ Մոսկուայի օղակաձեւ ինշնախարժներու ճանապարհի սահմաններէն։ Առաջին կայարանը, որ կառուցուած է Մոսկուայի մարզի տարածքին, «Մէաքինինօ» կայարանն էր։ Մոսկուային նոր տարածքներուն միանալէն ետք 2011-ին ծրագիրներ կ'իրականացուին Նոր Մոսկուայի մէջ մեթրոպոլիտէնի զարգացման ուղղութեամբ։ Կը նախագծուի «Ուլիցա Նովաթորով» - «Սթոլպովօ» ճիւղը[134]:

2011-էն Մոսկովեան մեթրոպոլիտէնի նոր օղակաձեւ երթուղիի՝ Երրորդ գնացքափոխ ուրուագիծի աշխատանքներ կը տարուին։ 2016-ի վերջը կը գործարկուին մօտ 30 կայարան, իսկ 2020-ին կը ծրագրեն գործարկել եւս 40 կայարան։

Միառելս ճանապարհ

Խմբագրել

2004-էն կ'աշխատի միառելս ճանապարհը (կը նշուի 13 թիւով), որ կը շահագործուի «Մոսկուայի մեթրոպոլիտէնի» կողմէ[135]:

Մոսկուայի կեդրոնական օղակ

Խմբագրել

10 Սեպտեմբեր 2016-ին ուղեւորափոխադրումներ սկսան իրականացուիլ Մոսկուայի կեդրոնական օղակով, որ 1934-էն կ'օգտագործուէր իբրեւ միայն բեռնափոխադրող մեքենաներու համար: Գիծը՝ երկաթգծային օղակ է, սակայն կը գործէ ինչպէս ամբողջական 14 գծանոց մեթրոպոլիտէն: Մոսկուայի կեդրոնական օղակի շարժման բնոյթը կը ներկայացնէ քաղաքային ելեկտրուղի, որ մասամբ կը միաւորէ Մոսկուայի մեթրոպոլիտէնի հետ: Ինչպէս նաեւ Մոսկուայի կեդրոնական օղակը կ'ամբողջացնէ գնացքներու մերձքաղաքային ուղղութիւններուն հետ, որու համար որոշ երկաթուղային կայաններ կը տեղափոխուին անմիջապէս ՄԿՕ-ի կայաններու մօտ:

Զարգացման հեռանկարներ

Խմբագրել

Մոսկուայի մեթրոպոլիտէնի զարգացման ծրագրի համաձայն 2020 կը ծրագրաւորուի մտցնել մօտ 40 նոր կայաններ քաղաքի տարբեր հատուածներուն մէջ։ 2019-ին կը ծրագրաւորուի նոր՝ Քոժուխովսքայա գիծի ստեղծում[136]: Այս տարուան ընթացքին կը պլանաւորուի Մոսկուայի կեդրոնական տրամագիծերու առաջին երթուղիներու սկիզբը, որ կիմացուի մեթրոպոլիտէնի հետ այն նոյն սկզբունքով, ինչպէս եւ ՄԿՕ-ը: Մոսկուային նոր տարածքներ միաւորելու հետ մէկտեղ 2011-2012 -ականներուն կ'իրականացուին Նոր Մոսկուայի մեթրոպոլիտէնի զարգացման ծրագիրները. կը գծագրուի «Նովաթորներու փողոցի» ճիւղը՝ «Սթոլպովօ»[134]:

Գետնային երթեւեկ

Խմբագրել
 
Հիւսիսային գետային կայարանը

Ջրանցքներու համակարգի շնորհիւ, որոնք կառուցուած են Քոմունիզմի մեծ կառուցումներու կազմին մէջ, Մոսկուա խորհրդային ժամանակներէն յայտնի էր իբրեւ «հինգ ծովերու նաւահանգիստ»՝ Պալթեան, Սպիտակ, Կասպից, Ազովի եւ Սեւ[137] (որ սակայն, ճիշդ չէ, քանի որ օգտագործելով բացառապէս ներքին ջրային ուղիները, Մոսկուայէն կարելի է մուտք գործել թուարկուած միայն չորս ծովերը՝ դէպի Սեւ ծով Մոսկուայէն ամէնակարճ նաւարկելի ուղին կ'անցնի Ազովի ծովու մէջով)։ Հիւսիսային եւ Հարաւային գետային կայարաններէն կը գործեն կրուիզային շոգենաւերը, որոնք Մոսկուան կը կապեն Սանկտ Փեթերսպուրկի, Աստրախանի, Տոնի Ռոսթովի եւ Ռուսաստանի այլ քաղաքներու հետ[138]: կ'իրականացուին նաեւ փոխադրումներ Խիմքիի ջրամբարի մերձքաղաքային ուղիներով։ Նաւիկացիայի ընթացքին Մոսկուա-գետի վրայ կը գործեն գետային թրամուէյներու քանի մը երթուղիներ[139]:

Բեռնատար նաւամատոյցներ կան Հիւսիսային, Արեւմտեան եւ Հարաւային գետային նաւահանգիստներու մէջ։ Գետային բեռնափոխադրումները Մոսկուա գետի վրայով կ'ապահովեն շինարարական բնոյթի տարբեր ծովու բեռներու մատակարարումը, հարաւային նաւահանգստին մէջ առկայ է խոշոր պարունակող վերջակայան[139][140]:

Հեծանիւային երթեւեկ

Խմբագրել

Ըստ վիճակագրութեան՝ Մոսկուայի մէջ կայ աւելի քան 3,5 միլիոն հեծանիւ, սակայն առաջին հեծանիւային ուղին մայրաքաղաքին մէջ եղած է միայն 2011-ին[141]: 2013-ին հեծանիւային ճանապարհի երկարութիւնը հասած է 100 քմ՝ ներառելով բազմաքիլոմեթրանոց երթուղիներ, ինչպիսին են Պարքլայա փողոցը «Ֆիլի» զբօսայգիի միջով մինչեւ «Քրիլաթսքոյէ» մեթրոյի կայարանը (8 քմ) եւ «Մուզէոն» զբօսայգիէն մինչեւ Յաղթանակի զբօսայգի (16 մ)։ Ամրան կ'աշխատին քաղաքային հեծանիւային վարձոյթի կայանները, որոնք կը հովանաւորուին Մոսկուայի Դրամատան կողմէ, ինչպէս նաեւ մասնաւոր վարձոյթի ծառայութիւնները։

Գիտութիւն

Խմբագրել
 
Մոսկուայի Վորոպէովի լեռներու մէջ գտնուող Ռուսաստանի գիտութիւններու ակադեմիայի նախագահութեան նոր շենքը

Մոսկուան խոշոր համաշխարհային գիտական կեդրոն է՝ ներկայացուած գիտա-հետազօտական ուսումնարաններու կողմէ, որոնք կ'աշխատին բազմաթիւ ոլորտներու մէջ, ինչպիսին են միջուկային ուժգնութիւնը, Microelectronics, տիեզերագնացութիւնը եւ այլն։

Առաջին գիտական հետազօտութիւնները Մոսկուայի մէջ սկսած են տեղի ունենալ Մոսկուայի համալսարանին մէջ 1755-ին։ 19-րդ դարուն համալսարանին կից սկսան հիմնուիլգիտական համայնքներ, որոնք կ'ուսումնասիրէին Ռուսաստանի պատմութիւնը, բժշկութիւնը, ֆիզիկան, ռուսաց լեզուն եւ այլ գիտութիւններ[142]:

1828-ին Փեթերսպուրկի մէջ կը հիմնադրուի Ռում էնանցեւի թանգարանը՝ գիրքերու, մետաղադրամներու, ձեռագիրներու, այլ ազգագրութեան եւ պատմական նիւթերու մեծ հաւաքածոյ, որ արդէն 1861-ին կը տեղափոխուի Մոսկուա, իսկ 1924-ին անոր հիմքին վրայ կը ստեղծուի Վլատիմիր Լենինի անուան ԽՍՀՄ Պետական գրադարանը (1992-էն՝ Ռուսաստանի պետական գրադարան)։

20-րդ դարուն Մոսկուայի մէջ սկսաւ ձեւաւորուիլ գիտական հաստատութիւններու ճիւղային ցանցը։ Մոսկուայի մէջ բացուած են Հանքային հումքի համամիութենական ուսումնարանը[142] (1904), Ժուքովսքի անուան կեդրոնական օդաջրաբաշխական ուսումնարանը (1918), Լ. Յա. Քարպովի անուան Քիմիական ուսումնարանը (1921), Մոսկուայի կապի եւ ինֆորմատիկայի արդիւնաբերական համալսարանը (1921), Կուրչատովի անուան ատօնային էներգիայի ուսումնարանը (1943), Տեսական եւ փորձարարական ֆիզիկայի ուսումնարանը (1945) եւ այլն։ Ռուսաստանի պետական գրադարանի նոր շէնքը Խորհրդային տարիներուն Մոսկուայի մէջ սկսաւ կեդրոնանալ ակադեմիական ցանցը։ Ստեղծուած են կամ տեղափոխուած Մոսկուա՝ Լենինի անուան գիւղատնտեսական գիտութիւններու համամիութենական ակադեմիան (1929), ԽՍՀՄ գիտութիւններու ակադեմիա – ԽՍՀՄ գիտութիւններու ակադեմիայի նախագահութիւնը (տեղափոխուած է Լենինկրատէն 1934-ին), ԽՍՀՄ բժշկական գիտութիւններու ակադեմիան (1944), ՌԽՖՍՀ մանկավարժական գիտութիւններու ակադեմիան (1943)։

Կրթութիւն

Խմբագրել
 
Մոսկուայի պետական համալսարան
 
Ն. Է. Պաումանի անուան ՄՊՏՀ գլխաւոր ջոկատը

Բարձրագոյն կրթութիւն

Խմբագրել

Մոսկուան կը համարուի Ռուսաստանի կարեւորագոյն կրթական կեդրոններէն մէկը։ Երկրի առաջին բարձրագոյն հաստատութեան՝ Սլաւոնա-յունա-լատինական ակադեմիայի ի յայտ գալէն ետք, քաղաքին մէջ կեդրոնացած էին կրթական հաստատութիւններու զգալի թիւ։ 1755-ին Շուվալովի եւ Լոմոնոսովի նախաձեռնութեամբ հիմնուած է Մոսկուայի համալսարանը՝ Ռուսաստանի ամէնահին եւ ամէնաճանչցուած համալսարանը։

2009-ի վերջին տուեալներով Մոսկուայի մէջ կը գտնուէր 264 բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւն, որոնցմէ 109-ը պետական կամ համայնքային եւ 155-ը՝ ոչ պետական։ Ուսանողներու թիւը կը կազմէր 1281,1 հազար ուսանող[143]: Մոսկովեան 11 բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւն ունի Ազգային հետազօտական համալսարանի կարգավիճակ։

Քաղաքին մէջ կը հաշւուին մօտ 400 գրադարաններ, որոնցմէ ամէնահինը Ռուսաստանի հանրային գրադարան՝ ՄՊՀ Գիտական գրադարանն է եւ երկրի ամէնախոշորը՝ Ռուսական պետական (Լենինի) գրադարանը[144]:

Միջնակարգ կրթութիւն

Խմբագրել

2010-ի վերջը Մոսկուան կը հաշուէր 1727 հանրակրթական դպրոց (1588 պետական եւ 139 մասնաւոր)[145]: Քաղաքին մէջ առկայ են 168 միջնակարգ յատուկ կրթական հաստատութիւններ (154 պետական եւ 14 մասնաւոր)[146]: Առկայ են նախադպրոցական 2314 կրթական հաստատութիւններ[147]:

Հասարակութիւն

Խմբագրել

Կրօնք

Խմբագրել
 
Նովոտեւիչի վանքի տեսարանը

Մոսկուայի մէջ ներկայացուած են բոլոր հիմնական համաշխարհային կրօնքները: Պաշտօնապէս քաղաքին մէջ գրանցուած են աւելի քան 1000 կրօնական միաւորումներ եւ կազմակերպութիւններ, որոնք կը ներկայացնեն աւելի քան 50 տարբեր կրօնադաւանական ուղղութիւններ։

Կրօնական կազմակերպութիւններէն ամէնամեծը կը համարուի Ռուս Ուղղափառ եկեղեցին (Մոսկովեան պատրիարքութիւնը), որ կը ներառէ մօտ 500 միաւորումներ եւ կազմակերպութիւններ, 711 ուղղափառ տաճարներ եւ մատուռներ, 6 տղամարդոց եւ 6 կանանց մենաստաններ, որոնք կը մտնեն Մոսկովեան քաղաքային թեմի կազմին մէջ։ Գործող կը համարուին 645 տաճար եւ մատուռ՝ ամէնախոշորը կը համարուի Քրիստոս Փրկիչ տաճարը՝ Ռուսաստանի կարեւոր մայր տաճարը, ինչպէս նաեւ 45 տաճար եւ մատուռ կը գտնուին կառուցման փուլին մէջ[148]: «Վլաստ» ամսագրի (ռուս.՝ Власть) տեղեկութիւններով, Նոյեմբեր 2010-ի դրութեամբ Մոսկուայի մէջ կը գործէր 253 հանրային ուղղափառ տաճար[149]:

 
Քրիստոս Փրկիչ տաճար

Ռուսական հնածէսական ուղղափառ եկեղեցի, որոնց ժամերգութիւնները տեղի կ'ունենան 13 տաճարներու եւ մատուռներու մէջ)։

Իսլամութիւնը կը ներկայացնէ 25 միաւորումներ եւ կազմակերպութիւններ, ժամերգութիւնները տեղի կ'ունենան 4 մզկիթներու մէջ, որոնցմէ ամէնախոշորը կը համարուի Մոսկուայի մայր տաճարի մզկիթը։

Մոսկուայի մէջ նաեւ ներկայացուած են յուդայականութիւն (21 միաւորումներ եւ կազմակերպութիւններ, 5 սինագոգաներ), բուդդայեականութիւն՝ 16 միաւորումներ եւ կազմակերպութիւններ, 4 հոգեւոր շինութիւններ, կը կառուցուի 1 տաճար, հայ առաքելական եկեղեցի՝ 3 միաւորումներ եւ կազմակերպութիւններ, 2 տաճար, կը կառուցուի եւս 2 տաճար, կաթողիկէութիւն՝ 12 միաւորումներ եւ կազմակերպութիւններ, 3 տաճար, լիւթերականութիւն՝ 10 միաւորումներ եւ կազմակերպութիւններ, 3 տաճար, բողոքականութիւն՝ մօտ 260 միաւորումներ եւ կազմակերպութիւններ, 42 աղօթատեղի, այլ կրօնական մօտ 15 հոգեւոր ուղղութիւններ՝ ։

Բացի այդ, Մոսկուայի մէջ կը գտնուին 45 կրօնական կեդրոններ, 10 հոգեւոր ուսումնական հաստատութիւններ եւ նոյն թիւով մենաստաններ:

Յանցագործութիւններ

Խմբագրել
Մոսկուայի մէջ յանցագործութիւններու մասին տուեալները 2006—2008-ականներու ընթացքին (գրանցուած յանցագործութիւններու թիւը)[150]
Գողութիւններ Կողոպուտներ Խաբեբայութիւններ Աւազակութիւններ Տնտեսական յանցագործութիւններ Թմրանիւթերու ապօրինի շրջանառութիւն Ծանր վնասի պատճառում Սպանութիւններ եւ մահափորձեր Ընդհանուր
2006 101,031 25,366 13,866 5,786 27,100 9,972 1,689 1,191 237,384
2007 102,117 21,801 15,308 5,046 21,400 12,018 1,537 1,101 230,631
2008 92,866 20,085 14,429 4,650 20,800 12,039 1,558 989 211,914

Մոսկուայի մէջ գրանցուած սպանութիւններու եւ մահափորձերու թիւը 2006-ի դրութեամբ մշտական բնակչութեան ամէն 100 000 մարդու հաշիւով կը կազմէ 11,4, մինչդեռ միջինը երկրին մէջ այդ ցուցանիշը կը կազմէ 20 գրանցուած սպանութիւն՝ մէկ տարուան ընթացքին, մշտական բնակչութեան ամէն 100 000 մարդու հաշիւով։ Գրանցուած են ստրկութեան դէպքեր[151][152]:

2007-ին ծանր եւ առանձնայատուկ ծանր յանցագործութիւններու բացայայտումներու տոկոսը կազմած է 36,8%: Այդ ամէնավատ ցուցանիշն է Ռուսաստանի տարածքին Սանկտ Փեթերսպուրկէն ետք (25,5%)[153]:

Առողջապահութիւն

Խմբագրել

Մոսկուան հսկայ քաղաք է, ուր միլիոնաւոր մարդիկ ամէն օր կ'օգտուին հասարակական երթեւեկութենէն, որ չի կրնար չազդել առաջին հերթին վարակիչ հիւանդութիւններու տարածման։ Մոսկուայի մէջ կը հաշւուին 1857 հիւանդանոցային եւ համաբուժարանային հաստատութիւններ։ Անոնցմէ աւելի քան 250 բուժարանական հիւանդանոցներ եւ շտապ օգնութեան հիւանդանոցներ կը գործեն քաղաքին մէջ։ Բացի անկէ, Մոսկուայի մէջ կը գործէ նաեւ դուրսի հիւանդ-համաբուժարանական հաստատութիւններու ցանկ, որոնք կը հաշւուին աւելի քան 1600, որոնցմէ 256-ը՝ մանկական։ Քաղաքին մէջ նաեւ կը գործեն 64 ատամնաբուժական համաբուժարաններ, 19 ծննդատուներ, մօտ 20 մանկատուներ[154]:

Ըստ 2015-ի պաշտօնական տուեալներուն՝ Մոսկուայի բնակիչներու կեանքի միջին տեւողութիւնը կը կազմէ 76,8 տարի[155]: 2016-ին ցուցանիշը աճեցաւ մինչեւ 77 տարի[156], կ'ենթադրուի, որ 2018ին այն կը կազմէ 78 տարի[157]:

Գերեզմանոցներ

Խմբագրել

Քաղաքի տարածքի զարգացման եւ աճի հետ կապուած շարք մը գերեզմանոցներ կրճատուած են, իսկ որոշները՝ ոչնչացուած։ Ներկայ դրութեամբ քաղաքի սահմաններուն մէջ կը գտնուին 63 գործող գերեզմանոց[158] եւ երեք դիակիզարաններ՝ Միտինսքի գերեզմանոցի տարածքին գտնուող Միտինսքի դիակիզարանը, Նիքոլօ-Արխանգելսքիի դիակիզարանը Նիքոլօ-Արխանգելսքիի գերեզմանոցի տարածքին եւ Խովանսքի դիակիզարանը՝ Խովանսքի գերեզմանոցի տարածքին։

Մշակոյթ եւ արուեստ

Խմբագրել
 
Պետական պատմական թանգարանի տեսարանը Մանեժնայա հրապարակէն
 
Մեծ թատրոն (2011)

Մոսկուան Եւրոպայի եւ աշխարհի խոշորագոյն մշակութային եւ զբօսաշրջիկութեան կեդրոնն է։ Մոսկովեան տարածաշրջանը ունի Ռուսաստանի մէջ ամէնահարուստ պատմամշակութային ներուժը։ Մոսկուայի մէջ կան բազմաթիւ տեսարժան վայրեր՝ ինչպէս պատմամշակութային եւ ճարտարապետական յուշարձաններ, այդպէս ալ ժամանակակից ժամանցային ենթակառուցուածք։

Ժամանակակից Մոսկուայի մէջ կը հաշւուի աւելի քան 100 թատրոն[159]: Անոնցմէ ամէնայայտնիներն են Մեծ թատրոնը, Փոքր թատրոնը, Մոսկուայի Անտօն Չեխովի անուան գեղարուեստական թատրոնը, «Սովրեմէննիք» թատրոնը, Լենքոմ թատրոնը, Թականքայի թատրոնը, Փէօթր Ֆոմէնքոյի անուան թատրոնը:

Քաղաքին մէջ կը գործէ աւելի քան 60 թանգարան[159]: Մոսկուայի պետական համալսարանի մասնակցութեամբ Մոսկուայի մէջ բացուած են Պոլիարդիւնաբերական, Պատմական, Կենդանաբանական, Մարդաբանութեան, Պուշկինի անուան կերպարուեստի թանգարան, Բուսաբանական եւ Կենդանաբանական այգիները (Մոսկուայի կենդանաբանական այգի)։ Մայրաքաղաքի բազմաթիւ թանգարաններէն հարկ է նշել Թրեթէակովեան պատկերասրահը, որ հիմնուած է ռուսազգի բարերարի կողմէ, որու անունը յաւերժ յիշատակուած է թանգարանի անուան մէջ։ Առկայ են խոշոր ցուցահանդէսային տարածքներ (Նկարիչներու կեդրոնական տուն, «Մանէժ» ցուցասրահ եւ այլն)։

Բացի պետական թանգարաններէն, Մոսկուայի մէջ կը գործեն նաեւ բազմաթիւ մասնաւոր գեղարուեստական պատկերասրահներ, որոնցմէ շատերը մասնագիտացած են ժամանակակից արուեստի վրայ։

Մոսկուայի մէջ կը գործէ շարժանկարներու քանի մը ցանց (ընդհանուր առմամբ աւելի քան 100 դահլիճ)[159], որոնց վարձոյթով առկայ են ռուսական եւ արտասահմանեան շարժանկարներ։ Որոշ շարժանկարներ կը ներկայացնեն մուլթիհամալիրներ, որ հնարաւորութիւն կու տայ ցուցադրել քանի մը շարժանկարներ տարբեր պաստառներու վրայ[160]:

 
Զարյատյէ այգին

Մոսկուայի մէջ կը գտնուին բազմաթիւ խոշոր շարժապատկերի արուեստանոցներ՝ «Մոսֆիլմ», Մ. Գորկիի անուան արուեստանոցը, «Սոյուզմուլտֆիլմ» եւ այլն[51]: Ամէն տարի տեղի կ'ունենայ Մոսկուայի միջազգային շարժապատկերի փառատօնը:

Մոսկուայի մէջ կը գործեն բազմաթիւ գիշերային հաստատութիւններ՝ ակումբներ, պարեր, ճաշարաններ։ Օրինակ, «Աֆիշա» կայքի տեղեկութիւններուն համաձայն՝ մայրաքաղաքին մէջ կը հաշւուի առնուազն 400 ակումբ: Հիմնական հաստատութիւնները կեդրոնացած են Պուլովարնոէ օղակին ներսը, Թովէրսքայա փողոցի երկայնքով, Օսթոժէնքայի, Նոր Արբատի, Քութուզովսքի պողոտայի շրջանը եւ այլն։

 
Շատրուան Եւրոպայի հրապարակին վրայ

Մինչեւ 1 Յուլիս 2009-ը (խաղային առեւտուրի սահմանափակման մասին օրէնսդրութեան ուժը մտնելու ամսաթիւը) Մոսկուայի մէջ գործած են մեծ թիւով քազինոներ, խաղային ակումբներ։

Մոսկուայի մէջ կան բազմաթիւ հնարաւորութիւններ մանկական ժամանցի համար։ ամէնայայտնի վայրերը, ուր Մոսկուայի բնակիչները կ'այցելեն երեխաներուն հետ, անոնք են ՝ Մոսկուայի կենդանաբանական այգին, Մոսկուայի մոլորակադիտարանը, փորձարական հետաքրքրաշարժ գիտութիւններու թանգարանը[161], Թիմիրէազեվի անուան Բուսաբանական թանգարան: 2015-ին Մոսկուայի Ժողովրդական տնտեսութեան նուաճումներու ցուցահանդէսի տարածքին բացուած է «Մոսկուարիում» օկեանարիումը[162]: ամէնախոշոր զուարճանքի փակ այգին կը համարուի Happylon Magic Park-ը։ Իսկ Նակաթինսքի գետափի մօտ DreamWorks ընկերութեան հետ համատեղ կը կառուցուի նոր համաշխարհային մակարդակի զուարճանքի այգի[163]:

Վերջին ժամանակաշրջանին կ'իրականացուին մոսկովեան այգիներու արդիացման եւ վերակառուցման աշխատանքներ, անոնք կը դառնան աւելի յարմար երեխաներու հետ զբօսնելու համար զարգացած ենթակառուցուածքի շնորհիւ։ Բազմաթիւ այգիներու մէջ կը գործէ հեծանիւներու եւ անուաչմուշկներու վարձոյթ։ Նաեւ 2015-ին Մոսկուայի մէջ բարեկարգման նախագիծի շրջանակներուն մէջ վերանորոգուած են աւելի քան 12 հազար մանկական խաղահրապարակ[164]:

Մարզանք

Խմբագրել
 
Մարզադաշտ (արագավազք չմուշկներով եւ Հոքեյ գնդակով)
 
«Լուժնիքի» համալիրի մեծ մարզական հրապարակը

Մոսկուայի մէջ կը գործեն բազմաթիւ մարզական կառոյցներ։ Անոնք կարգին են աւելի քան 200 լողաւազան, աւելի քան 40 մարզական պալատ, 30-էն աւելի մարզադաշտ, որոնք նախատեսուած են աւելի քան 1500 հանդիսատեսի համար, աւելի քան 20 խոշոր սառցային հարթակ, 2700 մարզադահլիճ, մօտ 150 մանկա-պատանեկան մարզադպրոց, հեծանիւահրապարակ եւ աշխարհի մէջ միակ հեծանիւային վազքուղին, որ կը գտնուի քաղաքի սահմաններուն մէջ։ Մոսկուայի մէջ կան նաեւ ձիարշաւներ կազմակերպելու համար նախատեսուած հարթակներ՝ կեդրոնական Մոսկովեան ձիարշաւարանը եւ Ձիամարզական Պիթցա համալիրը[165]: Մարզական կառոյցներէն շատերը կառուցուած կամ վերակառուցուած են 1980-ին Մոսկուայի մէջ 22-րդ ամառնային Ողիմպիական խաղերու նախօրեին։ Անոնց կարգին են «Լուժնիքի» եւ «Օլիմբիյսքի» համալիրները։ 1960-1994 քաղաքին մէջ կը գործէր խոշորագոյն բացօթեայ «Մոսկուա» լողաւազանը։

1990-ականներուն բազմաթիւ խոշոր մարզադաշտեր եւ մարզահամալիրներ կը վերապրէին պատմութեան իրենց ամէնադժուար տարիները, եւ, որպէս կանոն, մարզական միջոցառումներ այնտեղ չէին ըլլար, փոխարէնը իրենց տարածքին կը կազմակերպուէին շուկաներ, սակայն այժմ այդ գործնական մնացած է անցեալին, եւ մարզահրապարակները վերադարձուցած են իրենց նախկին գործառոյթները։ Որոշ մարզական կառոյցներ դարձած են առեւտրական վայելչութեան-կեդրոններ։

Սակառագնդախաղային, ձեռնագնդակի եւ պզտիկ ֆութպոլային մրցաշարերը առաւել յաճախ տեղի կ'ունենան ԲԿՄԱ համաշխարհային մարզահամալիրին մէջ եւ Քրիլաթսքոէ շրջանին եւ Լաւոչքինի փողոցին մէջ գտնուող «Տինամօ» մարզական պալատներուն մէջ։ Լողի եւ թենիսի մրցաշարերը առաւել յաճախ տեղի կ'ունենան «Օլիմբիյսքի» եւ «Լուժնիքի» համալիրներուն մէջ։ Հոքէյի խաղերը տեղի կ'ունենան բաւականին հին մարզական կառոյցներու մէջ՝ «Լուժնիքի», «Սոքկոլնիքի» եւ ԲԿՄԱ Սառցէ մարզահամալիրին մջ։ 2006-ին բացուած է «Մեկասպորտ» մարզական պալատը, որ 2013-ին սկսաւ վերակառուցուել։

Նաեւ կը վերակառուցուին «Տինամօ», Է. Ստրելցովի անուան եւ «Լուժնիքի» մարզադաշտերը։ 3-րդ Փեսչանայա փողոցի վրայ կը կառուցուի մարզադաշտ։ Աւելի վաղ, Օգոստոս 2014-ին օգօստոսին շահագործման յանձնուած է «Օթքրիթիէ Արենա» մարզադաշտը։

Բացի այդ կառոյցներէն, ուր տեղի կ'ունենան միջոցառումներ, քաղաքին մէջ կը գործեն բազմաթիւ մարզական կազմակերպութիւններ, որոնցմէ յայտնի են ֆութպոլային ակումբներ, ինչպիսին են՝ «Տինամօ», «Լոքոմոթիվ», «Սպարտակ», «Թորբետօ» եւ ԲԿՄԱ, հոքէյի ակումբերը՝ «Տինամօ», «Սպարտակ», ԲԿՄԱ, պասքէթի ակումբները՝ «Տինամօ», ԲԿՄԱ, պզտիկ-ֆութպոլային ակումբներ՝ «Տինամօ», «Տինա» եւ ԲԿՄԱ:

XX դարու երկրորդ կէսին եւ XXI դարու առաջին երկու տասնամեակներու մէջ Մոսկուայի մէջ կայացած են հետեւեալ խոշոր մարզական մրցումներն ու մրցաշարերը՝

  • 1967-էն տեղի կ'ունենայ ամէնամեայ տափօղակով հոքէյի «Առաջին ալիքի գաւաթ» մրցաշարը։
  • 1973-ին քաղաքին մէջ տեղի ունեցած է Ամառնային Ունիվերսիադան:
  • 1979 եւ 2007-ականներուն Մոսկուայի մէջ տեղի ունեցած է տափօղակով հոքէյի աշխարհի առաջնութիւնը։
  • 1980-ին Մոսկուայի մէջ տեղի ունեցած են 22-րդ Ամառնային Ողիմպիական խաղերը։
  • 1986-ին Առաջին Բարի Կամքի խաղերը տեղի ունեցած են Մոսկուայի մէջ։
  • 1990-էն տեղի ունեցած է թենիսի «Քրեմլի գաւաթ» մրցաշարը։
  • 1998-ին Առաջին համաշխարհային պատանեկան խաղերը տեղի ունեցած են Մոսկուայի մէջ։
  • 1999-ին ՈՒԵՖԱ Գաւաթի եզրափակիչ փուլը կայացած է «Լուժնիքի» մարզադաշտին մէջ, իսկ 2008-ին՝ ՈՒԵՖԱ Ախոյաններու Լիկայի եզրափակիչ փուլը։
  • 2005 եւ 2011+-ականներուն Մոսկուայի մէջ տեղի ունեցած է գեղասահքի Աշխարհի առաջնութիւնը։
  • 2013-ին քաղաքին մէջ տեղի ունեցած է թեթեւ ատլետիկայի աշխարհի առաջնութիւնը։
  • 2013-ին Մոսկուայի մէջ տեղի ունեցած է Ռեկպի-7 աշխարհի առաջնութիւնը:
  • 2016-ին Մոսկուան, Սանկտ Փեթերսպուրկի հետ համատեղ կ'ընդունի տափօղակով հոքէյի աշխարհի առաջնութիւնը։
  • 2016-ին Մոսկուայի մէջ տեղի կ'ունենայ շորթ թրեկի Եւրոպայի առաջնութիւնը։
  • 2018-ին Մոսկուայի մէջ կը կազմակերպուի ֆութպոլի աշխարհի առաջնութեան շարք մը խաղեր, մասնաւորապէս՝ եզրափակիչ խաղը։

Ճարտարապետութիւն եւ տեսարժան վայրեր

Խմբագրել
 
Տվերսքայա փողոցը եւ 2002-ին անգործածելի դարձած «Ինթուրիսթ» հիւրանոցը՝ երեկոյեան

Մոսկուան կարեւոր զբօսաշրջային կեդրոն է, որ զբօսաշրջիկներուն կը գրաւէ պահպանուած ռուսական ճարտարապետութեան յուշարձաններով, որոնցմէ շատերը ներառուած են ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի համաշխարհային ժառանգութեան ցանին մէջ։ Քաղաքին մէջ է առկայ է հիւրանոցներու բաւականին խոշոր եւ զարգացող ցանց։ Այստեղ ներկայացուած են համաշխարհային խոշոր հիւրանոցային տեսակները[166]:

Յատակագիծը

Խմբագրել
 
1830-ի «Մայրաքաղաքային Մոսկուայի նախագիծ» «Ռուսական կայսրութեան օրէնքներու ամբողջական ժողովածու։ Գծագրերու եւ ուրուանկարներու գիրք։ «Քաղաքներու նախագծեր»-էն։

Մոսկուան հին ժամանակներէն կառուցուած է ճաճանչային-ճառագայթային յատակագծման կիրառմամբ։ Այսպիսով, քաղաքը բաղկացած է կեդրոնէն տարածուող քանի մը փողոցներէ, անոնց կարգին է նաեւ Թովերսքայա փողոցը եւ օղակները (3 երթեւեկութեան՝ ՄՕԱՃ, Սատովոէ, Երրորդ երթեւեկութեան, ինչպէս նաեւ Պուլովարնոէ)։ Նաեւ սկսած է Չորրորդ երթեւեկութեան օղակի կառուցումը։ Մոսկուայի մեթրոպոլիտէնը կառուցուած է նոյն սկզբունքով՝ Օղակաձեւ գիծը, որ ճառագայթային կայարանի գիծի վրայ ունի հանգուցակայարան, որոնք կը հատեն Մոսկուան հիւսիսէն հարաւ եւ արեւմուտքէն արեւելք։ Բացի այդ, կը ծրագրաւորուի մեթրոպոլիտէնի երկրորդ օղակի կառուցումը։ Ներկայ դրութեամբ կը գործեն ապագայ օղակի երեք կայարաններ՝ «Վարշաւսքայա», «Քախովսքայա», «Քաշիրսքայա»:

Մոսկուայի մէջ կարեւոր առեւտրային փողոցներէն է Թոջերսքայա փողոցը, որ Մանեժնայա հրապարակէն կ'անցնի Թովերեան շրջանով, կը հատ է Պուլովարնոէ օղակը Պուշկինի հրապարակի շրջանը եւ կ'աւարտի Թրիում էֆալնայա հրապարակի մօտ։ Անոր շարունակութիւնը Առաջին Թովերսքայա-Յամսքայա փողոցն է․ կ'անցնի Լենինկրատեան պողոտայ Պելառուսական կայարանի մօտ։ Թովերսքայա փողոցին հարող Թատերական միջափողոցը Քիթա-կորոտի շրջանին մէջ մեծաքանակ խանութներու գտնուելու վայրն է[167]:

Պատկեր:The Worker and Kolkhoz Woman.jpg
«Բանուորը եւ կոլտնտեսուհին» յուշարձանը Ժողովրդական տնտեսութեան նուաճումներու ցուցահանդեսին

Թովերսքայա փողոցը ամէնաթանկ առեւտրային փողոցներէն մեկն է ոչ միայն Մոսկուայի մէջ եւ Ռուսաստանի, այլ նաեւ ամբողջ աշխարհին։ Այն նաեւ գիշերային կեանքի եւ զուարճանքի կեդրոն է։

Կամուրջներ

Խմբագրել

Մոսկուան տեղակայուած է Մոսկուա գետի ափին, քաղաքի տարածքով կը հոսին նաեւ աւելի մանր գետեր, այդ պատճառով քաղաքին մէջ առկայ է կամուրջներու մեծ քանակութիւն։ Անոնցմէ ամէնայայտնիներն են՝ Քարէ մեծ կամուրջը եւ Քարէ փոքր կամուրջը, Ղրիմի կամուրջը, Գեղատեսիլ կամուրջը:

Մոսկովեան Քրեմլ եւ Կարմիր հրապարակ

Խմբագրել

Մոսկուայի պատմական կեդրոնը Մոսկովեան Քրեմլն է։ Պարիսպի եւ ամրոցի ներկայիս տեսքը ի յայտ եկած է դեռեւս 17-րդ դարուն: Այժմ Քրեմլը կը ծառայէ իբրեւ Ռուսաստանի նախագահի նստավայր, անոր տարածքին կը գտնուին բազմաթից տաճարներ եւ թանգարաններ, Մոսկովեան Քրեմլի անսամբլը կը մտնէ ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի համաշխարհային ժառանգութեան ցանկին մէջ։ Քրեմլի այցելութիւնը կը սահմանափակուի թանգարանային վայրերով։ Արեւելեան կողմէ Քրեմլին կը միանայ մայրաքաղաքի ամէնայայտնի հրապարակը՝ Կարմիր հրապարակը: Այն շրջապատին մէջ են Վասիլի Երանելիի տաճարը, Միջին առեւտրային շարքերը, Գում-ի շէնքը, Կազանի սուրբ Տիրամօր տաճարը, Մանէժի հրապարակ տանող Իբերեան Դարպասը, Պատմական թանգարանը: Հրապարակին կից կը գտնուին Նիքոլայի, Սենատի եւ ամէնայայտնի կուրանտներով Սպասքայա աշտարակը: Քրեմլի պարիսպի մօտ կը գտնուի մեծ գերեզմանատուն (յուշահամալիր) եւ Լենինի դամբարանը: Հրապարակի տարածքին կը գտնուի նաեւ կառափնարանը, ինչպէս նաեւ Մինինի եւ Պոժարսքիի յուշարձանը: Բացառութեամբ առանձնայատուկ դէպքերու (բարձրաստիճան պաշտօնեաներու մեքենաներու վարձոյթի Սպասքիէ դարպասի միջով անցնելու, հանդիսաւոր միջոցառումներուն նախապատրաստուելու, նախապահպանական աշխատանքներու եւ այլն) հրապարակը շուրջօրեայ հասանելի է քաղաքացիներուն եւ մայրաքաղաքի հիւրերուն համար։

Քրեմլի մօտ՝ Ալեքսանդրովսքի այգին, Անյայտ զինուորի գերեզմանի մօտ կը գտնուի պատուոյ պահակի № 1 պահակակէտը, որ երկրի գլխաւոր պահակակէտը կը հանդիսանայ։

Ճարտարապետական յուշարձաններ

Խմբագրել

Քաղաքի բազմաթիւ տեսարժան վայրերու թիւին կարելի է առանձնացնել շարք մը իւրօրինակ վայրեր եւ շինութիւններ, որոնք համաշխարհային յայտնիութիւն ունին։ Անոնց թիւին առանց կասկածի կարելի է դասել Մեծ թատրոնը, Պուշկինի անուան Կերպարուեստի թանգարանը եւ Թրեթէակովեան պատկերասրահը: Անհնար է չնշել այն ճարտարապետական յուշարձանները, որոնք կը գտնուի ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի համաշխարհային ժառանգութեան ցանկին մէջ։ Անոնցմէ Քոլոմէնսքոյէ գիւղին մէջ գտնուող Նովոդեվիչի վանքը: Իւրօրինակ շինութիւններ կը համարուին նաեւ Շուխովի աշտարակը եւ Օսթանքինօ հեռուստաաշտարակը, որ ութ տարի անընդմէջ պահպանած է աշխարհի ամէնաբարձր շինութեան կարգավիճակը[168]:

Վերջին տարիներու ընթացքին Մոսկուան կորսնցուած է բազմաթիւ ճարտարապետական եւ պատմական յուշարձաններ[169]՝ անոնք ընդօրինակութիւններով փոխարինելու պատճառով։ Այդպիսի ընդօրինակութիւններէնց են՝ «Մոսկուա» հիւրանոցը, Վոզտովիժենքա փողոցի վրայ գտնուող Սպաներու տնտեսական հասարակութեան տունը (ռուս.՝ Военторг)։ Վտանգուած է Մոսկուայի պատմամշակութային միջավայրը ընդհանրապէս[170]:

Զանգուածային լրատուամիջոցներ

Խմբագրել
 
Օստանկինօ հեռուստա-աշտարակ՝ ռատիօ հեռուստա-աշտարակ Մոսկուայի մէջ

Կանոնաւոր հեռուստատեսային հեռարձակումը քաղաքին մէջ սկսած է 1939-ին[62][63]: Քաղաքին մէջ կը հեռարձակուի24 հեռուստաալիք՝ ինչպէս դաշնային, այդպէս ալ տարածաշրջանային։ Բոլոր դաշնային ալիքները, բացի «Փեթերսպուրկ- Հինգերորդ ալիք»-էն, կը հեռարձակուին Մոսկուայէն։ 1980-էն Մոսկուայի մէջ սկսան հեռարձակուիլ հաղորդումներ Լենինկրատէն[171]: Հեռուստատեսութեան վերահեռարձակման համար կ'օգտագործուի հաղորդիչներ եւ անտենաներ՝ Շապոլովքա, Օսթանքինօ, Օքտէապրսքոյէ բոլէ, Սոֆրինօ:

Քաղաքին մէջ կը հեռարձակուի մօտ 57 ռատիոկայան (2011-ի դրութեամբ) հետեւեալ յաճախականութիւններով՝ գերկարճ ալիքներ (66-74, 88-108 Մհց), միջին ալիքներ եւ երկար ալիքներ: Անոնց մեծ մասը կը հեռարձակուի Օստանկինօ հեռուստաաշտարակէն եւ Պալաշիխայի ռատիոկայմէն: Համեմատութեան համար 2011-ի դրութեամբ Նիւ Եորքի մէջ կը գործէր մօտ 82 ռատիոկայան:

1702-էն Մոսկուայի եւ Սանկտ Փեթերսպուրկի մէջ լոյս տեսած է Ռուսաստանի առաջին «Վետոմոսթի» տպագիր թերթը («Վետոմոսթի մոսկովսքիէ»)[172]: Ներկայիս Մոսկուայի մէջ կանոնաւոր կերպով լոյս կը տեսնեն տարբեր ուղղուածութեամբ բազմաթիւ թերթեր եւ ամսագրեր՝ համաքաղաքային (տեղեկատուական, ժամանցային, գովազդային եւ այլն), շրջանային՝ շրջաններու, մարզերու եւ այլ տեղական խմբաւորումներու թերթեր:

Պատուաւոր քաղաքացիներ

Խմբագրել

Մոսկուայի պատուաւոր քաղաքացիի կոչումը ներկայացուած է 1866-ին, վերացուած է 1917-ի Հոկտեմբերեան յեղափոխութենէն ետք, վերականգնուած է 1995-ին։ Իր գոյութիւն ունենալու ընթացքին այն շնորհուած է 24 անգամ։ Այդ կոչման արժանացած են վիրաբոյժ Նիքոլա Փիրոկովը, բարերար Պավել Թրեթէաքովը, պատրիարք Ալեքսէյ Բ.-ը եւ այլ յայտնի քաղաքացիներ։

Ներկայ դրութեամբ Մոսկուայի պատուաւոր քաղաքացիի կոչումը կը կրեն՝ երգահան Ալեքսանտրա Փախմութովան, շինարար Վլատիմիր Քոբելեվը, գիտութեան գործիչ Վիկթոր Սատովնիչին, դերասան Իոսիֆ Քոպզոնը եւ խորհրդային պետական գործիչ Վլատիմիր Տոլկիխը:

Մոսկուայի մէջ տեղի ունեցող միջոցառումներ

Խմբագրել

Մոսկուայի եւ արուարձաններուն մէջ ամէն տարի կամ քանի մը տարին մէկ անգամ տեղի կ'ունենայ բազմաթիւ խոշոր մշակութային եւ մարզական միջոցառումներ, տարբեր ցուցահանդէսներ եւ փառատօններ։ Անոնցմէ ամէնայայտնի ու ամէնաշատ այցելուներ ունեցող միջոցառումներն են՝ Մոսկուայի միջազգային ինքնագնացսրահը, Մոսկուայի միջազգային շարժապատկերի փառատօնը, Քրեմլի գաւաթը, Արխ Մոսկուա ցուցահանդէսը եւ Միջազգային տիեզերական սրահ ցուցահանդէսը, որ տեղի կ'ունենայ Մոսկուայի մարզին մէջ(Ժուքովսքի քաղաք)։

Մոսկուայի մէջ երկու անգամ տեղի ունեցած են Դելփիական խաղեր՝ միջազգային Առաջին (2000, Մոսկուա) եւ համառուսական՝ 11-րդ (Մոսկուա)։

Մոսկուան արուեստի գործերուն մէջ

Խմբագրել

Բազմաթիւ խորհրդային, արտասահմանեան եւ ժամանակակից ռուսական երգահաններ եւ երգիչներ իրենց երգերը նուիրած են Մոսկուային։ Ինչպէս խորհրդային, այդպէս ալ հետխորհրդային ժամանակներուն նկարահանուած են բազմաթիւ շարժապատկերներ, ուր իրադարձութիւնները կատարուած են Մոսկուայի մէջ, եւ դիտողները կրնային քաղաքը տեսնել շարժասրահի պաստառներէն կամ հեռուստապաստառներէն։ Մոսկուայի մէջ տեղի կ'ունենայ բազմաթիւ ժամանակակից յաջորդական նկարահանները։

Քոյր քաղաքներ

Խմբագրել

Մոսկուան ունի բազմաթիւ քոյր-քաղաքներ։ Անոնց մեծ մասը առաջացած է XX դարու 90-ականներուն։

Առաջին քոյր-քաղաքները դարձած են Պերլինը եւ Պուէնոս Այրեսը 1990-ին։ Վիեննայի հետ գործընկերային յարաբերութիւններ հաստատուած են1956-ին: Բացի այդ, Մոսկուան ունի նաեւ քաղաք-գործընկեր՝ Փարիզը:

Գրականութիւն

Խմբագրել
  • Селиванов А. Ф., Забелин И. Е. (1890–1907)։ «Москва»։ Բրօքհաուզի եւ Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր եւ 4 լրացուցիչ հատորներ)։ Սանկտ Փեթերսպուրկ
  • Москва. Энциклопедия / гл. ред. А. Л. Нарочницкий. — : Советская Энциклопедия, 1980.
  • Колодный Л. Е. Москва у нас одна. — : Политиздат, 1991.
  • Большой атлас Москвы / Московский гос. ун-т им. М. В. Ломоносова; картогр. основа — Роскартография; науч. рук. Н. С. Касимов, В. С. Тикунов. — М.: Феория, 2013. — 999 с. — ISBN 978-5-91796-032-6

Ծանօթագրութիւններ

Խմբագրել
  1. ↑ 1,000 1,001 1,002 1,003 1,004 1,005 1,006 1,007 1,008 1,009 1,010 1,011 1,012 1,013 1,014 1,015 1,016 1,017 1,018 1,019 1,020 1,021 1,022 1,023 1,024 1,025 1,026 1,027 1,028 1,029 1,030 1,031 1,032 1,033 1,034 1,035 1,036 1,037 1,038 1,039 1,040 1,041 1,042 1,043 1,044 1,045 1,046 1,047 1,048 1,049 1,050 1,051 1,052 1,053 1,054 1,055 1,056 1,057 1,058 1,059 1,060 1,061 1,062 1,063 1,064 1,065 1,066 1,067 1,068 1,069 1,070 1,071 1,072 1,073 1,074 1,075 1,076 1,077 1,078 1,079 1,080 1,081 1,082 1,083 1,084 1,085 1,086 1,087 1,088 1,089 1,090 1,091 1,092 1,093 1,094 1,095 1,096 1,097 1,098 1,099 1,100 1,101 1,102 1,103 1,104 1,105 1,106 1,107 1,108 1,109 1,110 1,111 1,112 1,113 1,114 1,115 1,116 1,117 1,118 1,119 1,120 1,121 1,122 1,123 1,124 1,125 1,126 1,127 1,128 1,129 1,130 1,131 1,132 1,133 1,134 1,135 1,136 1,137 1,138 1,139 1,140 1,141 1,142 1,143 1,144 1,145 ОКТМО. 179/2016. Центральный ФО
  2. ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
  3. ↑ https://web.archive.org/web/20190718121126/http://oldru.com/moscow/moscow6.htm
  4. ↑ «Крупнейшие города мира по населению» (անգլերեն)։ world-gazetteer.com։ 2010։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-10-08-ին։ արտագրուած է՝ 2011-09-12 
  5. ↑ Список Всемирного наследия ЮНЕСКО
  6. ↑ Կաղապար:Ռուսերեն գիրք.
  7. ↑ Կաղապար:Ռուսերեն գիրք.
  8. ↑ Топоров, Владимир Николаевич «Baltica» Подмосковья // Балто-славянский сборник. — М.: Наука, 1972. — с. 217—280
  9. ↑ Фасмер, Макс Этимологический словарь русского языка. М., 1986, стр. 660—661
  10. ↑ Կաղապար:Ռուսերեն գիրք).
  11. ↑ «От Антарктиды откололся айсберг массой триллион тонн»։ meduza.io։ Meduza։ 2017-07-12։ արտագրուած է՝ 2017-10-17 
  12. ↑ 12,0 12,1 «С.Собянин, выступление в Московской городской Думе «Отчёт о результатах деятельности Правительства Москвы за 2011—2012 годы»»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-05-14-ին։ արտագրուած է՝ 2019-08-12 
  13. ↑ «Памятник природы «Высшая точка Москвы — 255 м над уровнем моря (Тёплый Стан)»»։ Государственный Дарвиновский музей։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-07-27-ին։ արտագրուած է՝ 2009 թ․ ապրիլի 29 
  14. ↑ «Самая высокая и самая низкая точки Москвы»։ «Прогулки по Москве»։ 2011-06-08։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2019-07-30-ին։ արտագրուած է՝ 2012 թ․ ապրիլի 30 
  15. ↑ «Названия рек, ручьев, озёр, прудов и оврагов Москвы»։ moscow.gramota.ru։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2019-08-02-ին։ արտագրուած է՝ 2009 թ․ հունվարի 12 
  16. ↑ «Подготовка к зимнему времени началась»։ Интерфакс։ 2012-09-21։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ հունվարի 24 
  17. ↑ Большой энциклопедический словарь
  18. ↑ «2008 թվականը ամենատաք տարին էր Մոսկվայի պատմության մեջ (1-ին պարբերություն)»։ pogoda.ru.net։ 2009-01-11։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2020-04-13-ին։ արտագրուած է՝ 2009 թ․ հունվարի 11  (ռուս.)
  19. ↑ «Մոսկվայի օդի ջերմաստիճան»։ Погода и климат։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-04-22-ին։ արտագրուած է՝ 2009 թ․ հունվարի 11 
  20. ↑ «Մոսկվայի պատմության 130 տարիների ընթացքում ջերմաստիճանը բարձրացել է 38 աստիճանով»։ Lenta.ru։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2019-02-20-ին։ արտագրուած է՝ 2019-08-12 
  21. ↑ «2008 թվականում Մոսկվայում գրանցվեցին ամենամեծ քանակով տեղումները»։ NEWSru.com։ 2009-01-09։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2020-01-26-ին։ արտագրուած է՝ 2009 թ․ հունվարի 11 
  22. ↑ «2008 թվականը Մոսկվայի պատմության ընթնացքում ամենատաք տարին է»։ pogoda.ru.net։ 2009-01-11։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2020-04-13-ին։ արտագրուած է՝ 2009 թ․ հունվարի 11 
  23. ↑ «2007 թ Մոսկվայում Հյուսիսափայլի տեւողությունը»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2019-11-05-ին։ արտագրուած է՝ 2009 թ․ փետրվարի 21 
  24. ↑ «Официальный сайт национального парка Лосиный Остров»։ Лосиный Остров։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2009-01-27-ին։ արտագրուած է՝ 2009 թ․ նոյեմբերի 08–ին 
  25. ↑ 25,0 25,1 «Фауна»։ Битцевский лес։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2015-06-18-ին։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ հունվարի 11 
  26. ↑ 26,0 26,1 Կաղապար:Ռուսերեն գիրք
  27. ↑ Կաղապար:Ռուսերեն գիրք
  28. ↑ Կաղապար:Ռուսերեն գիրք
  29. ↑ Կաղապար:Ռուսերեն գիրք
  30. ↑ Կաղապար:Ռուսերեն գիրք
  31. ↑ «Красная книга Москвы»։ Государственный Дарвиновский музей։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-06-15-ին։ արտագրուած է՝ 2009 թ․ նոյեմբերի 08–ին 
  32. ↑ «Кузьминский лесопарк»։ Энциклопедия «Москва»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2019-02-20-ին։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ հունվարի 11 
  33. ↑ Կաղապար:Ռուսերեն գիրք
  34. ↑ Կաղապար:Ռուսերեն գիրք
  35. ↑ Կաղապար:Ռուսերեն գիրք
  36. ↑ Կաղապար:Ռուսերեն գիրք
  37. ↑ Կաղապար:Ռուսերեն գիրք
  38. ↑ Կաղապար:Ռուսերեն գիրք
  39. ↑ Կաղապար:Ռուսերեն գիրք
  40. ↑ Կաղապար:Ռուսերեն գիրք
  41. ↑ Կաղապար:Ռուսերեն գիրք
  42. ↑ Կաղապար:Ռուսերեն գիրք
  43. ↑ Կաղապար:Ռուսերեն գիրք
  44. ↑ Կաղապար:Ռուսերեն գիրք
  45. ↑ Կաղապար:Ռուսերեն գիրք
  46. ↑ Կաղապար:Ռուսերեն գիրք
  47. ↑ «ППМ от 8 ноября 2005 г. № 866-ПП. О функционировании единой системы экологического мониторинга города Москвы и практическом использовании данных экологического мониторинга»։ Правительство Москвы։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2009-05-21-ին։ արտագրուած է՝ 2009 թ․ յունուարի 11 
  48. ↑ «Названы самые грязные районы Москвы»։ Интерфакс։ արտագրուած է՝ 2012 թ․ մայիսի 2 
  49. ↑ «№ 290-ПП О расширении применения диметилового эфира и других альтернативных видов моторного топлива»։ Официальный портал Мэра и Правительства Москвы։ 2007-05-27։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-05-25-ին։ արտագրուած է՝ 2012 թ․ հունիսի 15 
  50. ↑ «Москва заняла 14 место в списке самых грязных городов мира»։ travel.mail.ru։ 2008-03-08։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-01-28-ին։ արտագրուած է՝ 2012 թ․ փետրվարի 28 
  51. ↑ 51,00 51,01 51,02 51,03 51,04 51,05 51,06 51,07 51,08 51,09 51,10 51,11 51,12 51,13 «Москва (столица СССР)»։ Большая советская энциклопедия։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-03-13-ին։ արտագրուած է՝ 2010 թ․ օգոստոսի 15 
  52. ↑ ПСРЛ. Т. 2. Ипатьевская летопись. — СПб., 1908. — Стлб. 339.
  53. ↑ Воронин Н. Н. Московский Кремль (1156—1367). // Материалы и исследования по археологии СССР. № 77 (Метательная артиллерия и оборонительные сооружения). — М., 1958. — С. 57—66.
  54. ↑ Կաղապար:ВТ-ЭСБЕ+
  55. ↑ Կաղապար:БРЭ
  56. ↑ «Исторический очерк (Москва)»։ Энциклопедия «Москва»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2014-03-31-ին։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ հունվարի 11 
  57. ↑ «Переезд Советов»։ Итоги։ 2001-08-14։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2019-08-18-ին։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ հունվարի 18 
  58. ↑ Постановление ВЦИК от 14.01.1929 «Об образовании на территории Р. С. Ф. С. Р. административно-территориальных объединений краевого и областного значения»
  59. ↑ Կաղապար:Ռուսերեն գիրք, стр. 128
  60. ↑ Там же, стр. 116
  61. ↑ Гвоздецкий В. Л.։ «Москва и индустриализация»։ Слово։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2019-02-20-ին։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ հունվարի 11 
  62. ↑ 62,0 62,1 «Телевизионное вещание в России»։ ubrus.org։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-07-28-ին։ արտագրուած է՝ 2009-01-15 
  63. ↑ 63,0 63,1 Կաղապար:Ռուսերեն գիրք
  64. ↑ «Семь высоток — символ Москвы»։ Российская архитектура։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-09-26-ին։ արտագրուած է՝ 2009 թ․ հունվարի 26 
  65. ↑ Ъ-Власть — «Ураган варварских разрушений проносится по улицам»
  66. ↑ «Москомархитектура. Исторический экскурс»։ Москомархитектура։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2006-09-26-ին։ արտագրուած է՝ 2009 թ․ հունվարի 26 
  67. ↑ «Новый облик Москвы»։ CREDCARD 2000—2009։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2019-02-20-ին։ արտագրուած է՝ 2009 թ․ փետրվարի 6 
  68. ↑ «Строительный бум в Москве все чаще приводит к катастрофам»։ NEWSru.com։ 2004-03-25։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2019-02-20-ին։ արտագրուած է՝ 2010 թ․ օգոստոսի 13 
  69. ↑ «Огонек: «В Москве сейчас не строительный бум, а только его начало»»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-05-15-ին։ արտագրուած է՝ 2019-08-12 
  70. ↑ Хранители Садового кольца // gzt.ru
  71. ↑ Приказ Министерства культуры Российской Федерации, Министерства регионального развития Российской Федерации от 29 июля 2010 г. № 418/339 г. Москва «Об утверждении перечня исторических поселений»
  72. ↑ «О совместных предложениях Правительства Москвы и Правительства Московской области по изменению границ столицы Российской Федерации — города Москвы»։ Правительство Москвы։ 2011-07-11։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-03-15-ին։ արտագրուած է՝ 2011-08-04 
  73. ↑ «С. Собянин: Площадь территорий, присоединяемых к Москве, увеличивается до 160 тыс. га»։ Правительство Москвы։ 2011-08-18։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-03-15-ին։ արտագրուած է՝ 2011-08-20 
  74. ↑ «Карта проекта согласованных предложений властей столицы и области по расширению границ Москвы»։ Правительство Москвы։ 2011-08-19։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-08-21-ին։ արտագրուած է՝ 2011-08-20 
  75. ↑ «Новая Москва: землю выкупят по рыночной цене, но…»։ За городом: Недвижимость / Infox.ru։ 2011-07-26։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2017-07-02-ին։ արտագրուած է՝ 2019-08-12 
  76. ↑ «Расширение границ Москвы»։ Газета.Ru։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-02-28-ին։ արտագրուած է՝ 2012-05-09 
  77. ↑ Новые границы Москвы
  78. ↑ Юрий Кочетков. (2011-08-05)։ «Новая Москва не сразу строилась»։ Инвесткафе։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2019-08-02-ին։ արտագրուած է՝ 2019-08-12 
  79. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar
  80. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/PrPopul2018.xlsx
  81. ↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Պետական վաճակագրության դաշնային ծառայություն.
  82. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/Popul2019.xls
  83. ↑ https://www.gks.ru/storage/mediabank/PrPopul2020.xls
  84. ↑ 84,0 84,1 https://www.citypopulation.de/en/russia/cities/
  85. ↑ «Итоги всероссийской переписи населения 2002. Численность и размещение населения»։ Федеральная служба государственной статистики։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2009-03-03-ին։ արտագրուած է՝ 2009-03-8 
  86. ↑ «Социально-экономическое положение в г. Москве в январе — сентябре 2012 г.»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-01-20-ին։ արտագրուած է՝ 2013-01-20 
  87. ↑ 23.11.2010 Предварительные результаты Всероссийской переписи населения обсуждены на расширенном заседании Комитета СФ по делам Федерации и региональной политике. Официальный сайт Всероссийской переписи 2010 года
  88. ↑ Информационное агентство «РосБалт». Дарья Миронова. В столице потеряли два Люксембурга
  89. ↑ «Москва, до востребования»։ Российская газета։ 2009-02-09։ արտագրուած է՝ 2013-01-18 
  90. ↑ «Московское произношение»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2019-09-19-ին։ արտագրուած է՝ 2019-08-12 
  91. ↑ Приложения к итогам ВПН 2010 года в Москве
  92. ↑ «Москва в зеркале цифр, фактов, событий 2009/2010»։ Официальный сервер правительства Москвы։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-11-20-ին։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ ապրիլի 28 
  93. ↑ «Исполнительная власть Москвы»։ Официальный сервер Правительства Москвы։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2007-09-25-ին։ արտագրուած է՝ 2009 թ․ հունվարի 15 
  94. ↑ «Закон города Москвы от 6 ноября 2002 года № 56 «Об организации местного самоуправления в городе Москве»»։ Центр координации ГУ ИС։ 2013-02-28։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2016-02-22-ին։ արտագրուած է՝ 2015-02-15 
  95. ↑ «Конституционный суд переехал в Петербург»։ «Интерфакс»/«Московский комсомолец»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-08-21-ին։ արտագրուած է՝ 2009 թ․ հունվարի 12 
  96. ↑ «Закон города Москвы «О гербе города Москвы»»։ Правительство Москвы։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-12-11-ին։ արտագրուած է՝ 2009-01-13 
  97. ↑ «Закон города Москвы «О гимне города Москвы»»։ Официальный сервер правительства Москвы։ Правительство Москвы։ արտագրուած է՝ 2009-01-13 
  98. ↑ «Справка о количестве действующих кредитных организаций и их филиалов»։ Центральный банк Российской федерации։ 2008-03-01։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2008-05-15-ին։ արտագրուած է՝ 2009-01-13 
  99. ↑ В мировом рейтинге городов по размеру ВВП Москва заняла 15-е место // Rb.ru, 5 ноября 2009
  100. ↑ «Социально-экономическое положение России — 2007 год: оборот розничной торговли»։ Федеральная служба государственной статистики։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-08-30-ին։ արտագրուած է՝ 2009-01-13 
  101. ↑ «Социально-экономическое положение России — 2007 год: оборот оптовой торговли организаций оптовой торговли»։ Федеральная служба государственной статистики։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-08-30-ին։ արտագրուած է՝ 2009-01-13 
  102. ↑ «Социально-экономическое положение России — 2007 год: объём платных услуг населению»։ Федеральная служба государственной статистики։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-08-30-ին։ արտագրուած է՝ 2009-01-13 
  103. ↑ «Исследование инвестиционной привлекательности России, 2011 год — Ernst & Young — Россия»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-11-05-ին։ արտագրուած է՝ 2019-08-12 
  104. ↑ «The Global Cities Index 2010» (անգլերեն)։ www.foreignpolicy.com։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-02-16-ին։ արտագրուած է՝ 2011-02-19 
  105. ↑ «Независимая газета» (05.04.2011): Москва — далеко не самый дорогой город в России
  106. ↑ Составлен проект рейтинга привлекательности российских городов
  107. ↑ 107,0 107,1 «Приоритеты развития Москвы. Программа «Москва — город, удобный для жизни»»։ Правительство Москвы։ 27.07.2009։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-10-29-ին։ արտագրուած է՝ 2013-10-24 
  108. ↑ «Приоритеты развития Москвы. Программа «Москва — город, удобный для жизни»»։ Правительство Москвы։ 27.07.2009։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-10-29-ին։ արտագրուած է՝ 2013-10-24 
  109. ↑ Приоритеты развития Москвы. Программа «Москва — город, удобный для жизни». Правительство Москвы (27.07.2009)
  110. ↑ 110,0 110,1 «Приоритеты развития Москвы. Программа «Москва — город, удобный для жизни»»։ Правительство Москвы։ 27.07.2009։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-10-29-ին։ արտագրուած է՝ 2013-10-24 
  111. ↑ «С 15 января грузовикам запретят въезд в Москву»։ auto.vesti.ru։ 22 ноября 2010։ արտագրուած է՝ 2014-07-13 
  112. ↑ «Планы департамента дорожного строительства: будут расширять перекрёстки и строить развязки»։ NEWSmsk.com։ 22 ноября 2010։ արտագրուած է՝ 2014-07-13 
  113. ↑ «Автомобильные пробки обошлись Москве в 40 миллиардов рублей»։ 14 января 2009։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2014-07-14-ին։ արտագրուած է՝ 2014-07-13 
  114. ↑ «Из «Москва-Сити» выдернут пробки»։ Деловой журнал «Финанс»։ 03.11.2010։ արտագրուած է՝ 2014-07-13 
  115. ↑ «В Москве и Петербурге штрафы за неправильную парковку вырастут в разы»։ РИА Новости։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-06-23-ին։ արտագրուած է՝ 2012-06-24 
  116. ↑ «Москве не хватает около миллиона парковочных мест для машин»։ РИА Новости։ 08.09.2010։ արտագրուած է՝ 2014-07-13 
  117. ↑ Возбуждено уголовное дело в отношении экс-чиновников стройкомплекса Москвы // kommersant.ru
  118. ↑ Сроки сдачи первых «народных гаражей» в Москве затягиваются // «Ведомости» со ссылкой на «РИА Новости»
  119. ↑ «Первые платные городские парковки в центре Москвы откроют 1 ноября»։ РИА Новости։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-06-23-ին։ արտագրուած է՝ 2012-06-24 
  120. ↑ Садово-парковое кольцо. Платная парковка заработала внутри Садового кольца
  121. ↑ Парковки взяли третье кольцо. Платные парковки выйдут за пределы Садового кольца в июне
  122. ↑ Платные парковки вышли во двор. Платные городские парковки могут появиться во дворах домов в Москве
  123. ↑ Стоимость парковки внутри Бульварного кольца увеличат до 80 руб в час
  124. ↑ «Департамент транспорта и связи города Москвы»։ Официальный сайт Департамента։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2008-12-28-ին։ արտագրուած է՝ 2009-01-13 
  125. ↑ Анна Гараненко. (27 июля 2009)։ «Автобусам уступили дорогу»։ Известия։ արտագրուած է՝ 2013-10-12 
  126. ↑ «В Москве появилась первая выделенная полоса для общественного транспорта»։ Regnum։ 27.07.2009։ արտագրուած է՝ 2013-10-12 
  127. ↑ «Следующая выделенная полоса откроется на Севастопольском проспекте»։ Авто.Вести.Ru։ 2011-07-14։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-05-16-ին։ արտագրուած է՝ 2011-07-14 
  128. ↑ Правительство Москвы разрешит провоз велосипедов в наземном транспорте
  129. ↑ «Метрополитен в цифрах»։ Официальный сайт Московского метрополитена։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-02-07-ին։ արտագրուած է՝ 2013-01-18 
  130. ↑ «О метрополитене»։ Официальный сайт Московского метрополитена։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-12-28-ին։ արտագրուած է՝ 2012-12-28 
  131. ↑ «Кольцевая линия Московского метрополитена. Справка»։ РИА Новости։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-10-14-ին։ արտագրուած է՝ 2009-04-23 
  132. ↑ Наталия Душкина об «эстетической слепоте» в Московском метрополитене — интервью ИА REGNUM
  133. ↑ «Московская монорельсовая транспортная система»։ Официальный сайт Московского метрополитена։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-05-30-ին։ արտագրուած է՝ 2009-01-13 
  134. ↑ 134,0 134,1 Ветка по-пекински. Китай вложится в строительство московского метро
  135. ↑ «Московская монорельсовая транспортная система»։ Московский метрополитен։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-05-30-ին։ արտագրուած է՝ 2009-01-13 
  136. ↑ «Кожуховская линия метро полностью будет запущена в 2019 году – Хуснуллин» (ռուսերեն)։ stroi.mos.ru։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2018-02-09-ին։ արտագրուած է՝ 2018-02-08 
  137. ↑ Бродский Я. Е. Москва. Спутник туриста: Путеводитель.‑ М.: Моск. рабочий, 1987.— С. 175.
  138. ↑ «Северный речной вокзал»։ Энциклопедия «Москва»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2015-04-18-ին։ արտագրուած է՝ 2013-01-11 
  139. ↑ 139,0 139,1 Доходное место: Будни московских доков // Ведомости
  140. ↑ Москва. Северный речной вокзал Archived 2013-01-28 at the Wayback Machine. // locman.net
  141. ↑ «Велодорожки Москвы»։ Москва 24։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2015-04-04-ին։ արտագրուած է՝ 2015-03-07 
  142. ↑ 142,0 142,1 «Наука»։ KM.RU։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-08-07-ին։ արտագրուած է՝ 2009-01-13 
  143. ↑ «Высшие учебные заведения г. Москвы»։ Государственный орган федеральной службы государственной статистики по г. Москве։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-08-21-ին։ արտագրուած է՝ 2011-07-11 
  144. ↑ «Москва в зеркале цифр, фактов, событий 2009/2010»։ Официальный сервер правительства Москвы։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-11-20-ին։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ ապրիլի 28 
  145. ↑ «Общеобразовательные учреждения г. Москвы»։ Государственный орган федеральной службы государственной статистики по г. Москве։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-12-15-ին։ արտագրուած է՝ 2012-12-10 
  146. ↑ «Средние специальные учебные заведения»։ Государственный орган федеральной службы государственной статистики по г. Москве։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-12-15-ին։ արտագրուած է՝ 2012-12-10 
  147. ↑ «Дошкольные образовательные учреждения г. Москвы»։ Государственный орган федеральной службы государственной статистики по г. Москве։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-12-15-ին։ արտագրուած է՝ 2012-12-10 
  148. ↑ «Москва в зеркале цифр, фактов, событий 2007—2008. см. Религиозные организации, вероисповедание»։ արտագրուած է՝ 2009-02-27  [permanent dead link]
  149. ↑ Чудо шаговой доступности. Журнал «Власть», № 43 (897) от 01.11.2010
  150. ↑ «Мониторинг — 2007 год. Преступность»
  151. ↑ «Рабство в Москве»։ Русский Репортёр։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-09-26-ին 
  152. ↑ «Предотвращение и противодействие распространению рабства и торговли людьми в Российской Федерации»։ Бюро Международной организации по миграции (МОМ) в РФ / Международная организация труда / Проект «Предотвращение торговли людьми в РФ» 
  153. ↑ «Отчёт Министерства внутренних дел РФ»։ Официальный сайт Министерство внутренних дел Российской Федерации։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2007-09-28-ին։ արտագրուած է՝ 2009-01-13 
  154. ↑ «Москва в зеркале цифр, фактов, событий 2007—2008. см. Здравоохранение»։ արտագրուած է՝ 2009-02-27  [permanent dead link]
  155. ↑ «Средняя продолжительность жизни москвичей составила 75,8 года:: Общество:: Top.rbc.ru»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-04-13-ին։ արտագրուած է՝ 2013-04-11 
  156. ↑ «Средняя продолжительность жизни в Москве превысила 77 лет»։ ТАСС։ արտագրուած է՝ 2017-10-09 
  157. ↑ «Средняя продолжительность жизни в Москве в 2020 году вырастет до 78,7 лет»։ Интерфакс։ 2016-10-14։ արտագրուած է՝ 2016-10-17 
  158. ↑ Кладбища Москвы Archived 2015-10-19 at the Wayback Machine.. ГУП Ритуал
  159. ↑ 159,0 159,1 159,2 «Основные потоки зарубежных гостей»։ infrastructure.moscow.ru։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-05-17-ին։ արտագրուած է՝ 2010-09-28 
  160. ↑ «Крупнейшие кинотеатры Москвы»։ РБК.Рейтинг։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2009-04-03-ին։ արտագրուած է՝ 2009-01-15 
  161. ↑ Геля Морозова (18 марта 2011)։ ««Экспериментаниум»: интерактивный музей занимательной науки»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2015-09-19-ին։ արտագրուած է՝ 2019-08-12 
  162. ↑ ««Москвариум» на ВДНХ открылся для посетителей»։ 5 августа 2015։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2015-09-09-ին։ արտագրուած է՝ 2019-08-12 
  163. ↑ «Собянин: москвичи получат новый парк развлечений мирового уровня»։ ТВЦ։ 30 июня 2015 
  164. ↑ «В Москве отремонтировали более 12 тысяч детских площадок»։ Москва 24։ 30 апреля 2015 
  165. ↑ «Москва в зеркале цифр, фактов, событий 2009/2010»։ Официальный сервер правительства Москвы։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-11-20-ին։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ ապրիլի 28 
  166. ↑ «Обзор гостиничного рынка Москвы 2006 год»։ Becar commercial property։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2009-02-06-ին։ արտագրուած է՝ 2009-01-26 
  167. ↑ «Go Magazine (на английском)»։ The Moscow Times։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2007-10-09-ին։ արտագրուած է՝ 2007-02-20 
  168. ↑ «Радио- и телебашни»։ Connect!։ 2006-02։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2016-02-15-ին։ արտագրուած է՝ 2013-01-11 
  169. ↑ «Бульдозером по жемчужинам московской архитектуры»։ The Guardian/ИноСМИ.ру։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-06-04-ին։ արտագրուած է՝ 2009-01-11 
  170. ↑ «Внимание! В опасности историческая среда Москвы!»։ rusarch.ru։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2009-02-12-ին։ արտագրուած է՝ 2009-01-11 
  171. ↑ «Справка о московской теле- и радиосистеме»։ rjx.ru։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-03-13-ին։ արտագրուած է՝ 2009-01-15 
  172. ↑ Д. Рохленко.։ «Первая русская печатная газета»։ Наука и жизнь։ արտագրուած է՝ 2009-01-15 

Արտաքին յղուներ

Խմբագրել
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/w/index.php?title=Մոսկուա&oldid=224524» էջէն