Խաչատուր Աբովեան

Խաչատուր Աբովեան;
	Աբովեան 1831-ին
Ծնած է	15 Հոկտեմբեր 1809[…]
Ծննդավայր	Քանաքեռ
Մահացած է	14 Ապրիլ 1848 (38 տարեկանին)
Մահուան վայր	Երեւան, Թիֆլիսի նահանգ, Կովկասի Փոխարքայութիւն, Ռուսական Կայսրութիւն
Քաղաքացիութիւն	Երևանի խանություն; Ռուսական Կայսրութիւն
Ազգութիւն	Հայ
Ուսումնավայր	Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին?; Ներսիսեան դպրոց; Դորպատի կայսերական համալսարան?
Ազդուած է	Եոհան Վոլֆկանկ վոն Կէօթէ
Երկեր/Գլխաւոր գործ	Վէրք Հայաստանի
Տեսակ	արձակ
Մասնագիտութիւն	գրագէտ, վիպասան, ուսուցիչ, բանաստեղծ, թատերագիր, արձակագիր, լուսավորիչ, ազգագրագետ
Աշխատավայր	Վանական Համալիր Սանահին; Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին?
Երեխաներ	Վարդան Աբովյան?

Խաչատուր Աբովեան (15 Հոկտեմբեր 1809(1809-10-15)^[1]^[2]^[3]^[…], Քանաքեռ^[1]^[2]^[4] - 14 Ապրիլ 1848(1848-04-14)^[1]^[5]^[6], Երեւան, Թիֆլիսի նահանգ, Կովկասի Փոխարքայութիւն, Ռուսական Կայսրութիւն^[1]), արեւելահայ աշխարհաբար գրականութեան հիմնադիր։

Ծնած է Երեւանի Քանաքեռ գիւղը։ Աւարտած է Թիֆլիս Ներսիսեան դպրոցը։ Աբովեանի ստեղծագործութեամբ սկիզբ կ՛առնէ հայ գրականութեան զարգացման նոր փուլը, որ նախորդէն կը տարբերի՝ իր թեմայով, լեզուով, հերոսի ընտրութեամբ եւ այլն։ 1829-ին, որպէս թարգմանիչ՝ կ'ընկերակցի Դորպատի համալսարանի դասախօս Ֆրիտրիք Պարրոտին եւ անոր հետ կը բարձրանայ Արարատի գագաթը։ Յաջորդ տարի Պարրոտի միջնորդութեանբ կ'ընդունուի Դորպատի համալսարանը, ուր կ'ուսանի վեց տարի։ Վերադարձին տեսչական պաշտօններ կը վարէ Թիֆլիսի եւ Երեւանի մէջ։ 1848-ի Ապրիլին կը մեկնի տունէն ու այլեւս չի վերադառնար։ Իր մահուան պատճառները առ այսօր կը մնան անյայտ։

Խաչատուր Աբովեանը բնակած է տանը մէջ հօրենական մեծ հօրը` Աբովին: Ան եղած է բարեկեցիկ ու բարեգործ, այլեւ յանդուգն անձ մը, որ կարեւոր դերակատարութիւն ունեցած է իր ժամանակին, պարսկական տիրապետութեան օրով, Քանաքեռի պաշտպանութեան մէջ` ընդդէմ թուրք ու այլ պատահական աւազակներու: Աբովի մէկ շառաւիղն է Աղասին՝ «Վէրք Հայաստանի» վէպին գլխաւոր հերոսը:

Գլխաւոր գործեր

Աբովեանի գլխաւոր գործն է «Վէրք Հայաստանի, Ողբ Հայրենասէրի» վէպը, որ իր հայրենասիրական ջերմ շունչով եւ ազգային ազատագրական գաղափարներով՝ մեծ ազդեցութիւն գործած է հետագայ սերունդներուն վրայ։ Իր միւս գործերէն են՝ «Պարապ Վախտի Խաղալիկ», «Ովսաննա», «Թուրքի Աղջիկը», որոնց մէջ պարզ ու հասկնալի լեզուով պատկերացուցած է հայ ժողովուրդի կեանքն ու ազգային աւանդութիւնները։

Երկեր

Ֆէոտորա կամ որդիական սէրը, Տփղիս, 1841, 137 էջ:
Վէրք Հայաստանի, Տփղիս, 1858, 276 էջ:
Նախաշաւիղ կրթութեան ի պէտս նորավարժից, Տփղիս, 1862, 104 էջ:
Պարապ վախտի խաղալիք, Տփղիս, 1864, 138 էջ:
Երկերը, Մոսկուա, 1897, 536 էջ:
Վէրք Հայաստանի, Մոսկուա, 1897:
Վէրք Հայաստանի, Տփղիս, 1908, 304 էջ:
Ողբ հայրենասիրի, Կ. Պոլիս, 1931, 316 էջ:
Պարապ վախտի խաղալիք, Մոսկուա, 1932, 344 էջ:

Շրջան մը, Աբովեանի երկերը Խորհրդային Հայաստանի մէջ կը հրատարակուին տասը հատորով: Ասոնց մէկ մասը գրուած է շատ ընտիր գրաբարով, ուրիշներ, ինչպէս` «Վէրք Հայաստանի»ն եւ «Պարապ վախտի խաղալիք»ը, գրուած են Քանաքեռի բարբառով:

Ձգած է գերմաներէն գրութիւններ եւս: Իր ողջութեան Աբովեան ոչ մէկ գործ կրցած է հրատարակել, ենթադրելի է` խոր աղքատութեան պատճառով, որովհետեւ ան շատ աղքատ էր: Միայն մէկ վտիտ գրքոյկ` մանկավարժական բովանդակութեամբ, կրցած է լոյս ընծայել Կովկասի փոխարքային մանկավարժական հիմնադրամին օժանդակութեամբ, ան ալ շուտով ետ կը հաւաքուի ու կը փճացուի: Իսկ «Վէրք Հայաստանի»ն, առաջին գեղարուեստական երկը` կարգ մը յապաւումներով (գրաքննութեան բերումով) կը հրատարակուի գրելէն շուրջ քսան, իսկ մահէն տասը տարի ետք միայն: Հետագայ հրատարակութեանց մէջ կամաց-կամաց կը նուազին ու իսպառ կը չքանան յապաւումները: Խորհրդային կարգերու ամբողջ տեւողութեան յամառօրէն կը շրջի շշուկ մը, որ «Վէրք Հայաստանի»ին հրատարակութիւններէն զեղչուած են հակառուս տողերը. այս ենթադրութեան աննկուն քարոզիչը կը դառնայ Կարէն Սիմոնեան` յատկապէս Ֆրանսա հաստատուելէն ետք ու կեղծ այլախոհի իր դիրքերէն, մինչեւ որ 2004-ին, Գուրգէն Գասպարեան վէպը կը հրատարակէ Աբովեանի ինքնագիրին հիմամբ, յորում, ինչպէս օրին կը վկայեն աբովեանագէտներ, ոչ մէկ հակառուս տող կը գտնուի^[7]:

Աբովեանի Հայրենասիրութիւնը

Հայրենասէր Աբովեանին հիասթափութիւնը եւ յուսահատութիւնը շատ յստակ է իր հետեւեալ տողերուն մէջ.

Էս ա տասնը հինգ տարի ա, որ տանից, տեղից, սիրելուց, բարեկամից, պատուից, փառքից ձեռք եմ վերցրել, հեռացել, աշխարքէ աշխարք ընկել, գլուխս քարէ քար տուել, որ իմ ազգին պէտքը գամ, մէկ հարիր աղքատ երեխայի ձեռքից բռնեմ, ինչ գիտեմ, նրան սովորեցնեմ, նրանց սիրտն ու հոգին բանամ, իմ սրտիս տարտերը բոլոր մէջն ածեմ, ազգին ինչ է հարկաւոր, նրանց տամ, գեղեր, քաղաքներ ուղարկեմ, որ գնան, իրանց բարի սերմը մեր բարի ազգի բարի երեխանց սրտում ցանեն, նրանց էրուած սիրտը հովացնեն, բերանները լեզու դնեն, սրտներումը ղվաթ (ուժ), որ հասնողը նրանց գլխին չտայ, ինչպէս մինչեւ էս օր տուել են, ու յետոյ, ախ` յետոյ գերեզման մտնեմ, յետոյ աչքս խփեմ, հոգիս հովանայ, մարմինս դինջանայ: էս ա իմ մուրազը էս օր էլ որ միտք եմ անում, թէ ես հաց ուտելիս, տաք տեղ նստելիս, հազարաւոր հայ ո՛չ հաց ունին, որ ուտեն, ոչ շոր ունին, որ տաքանան, սիրտս պատռւում ա, օրս խաւարում:

- ^[8]

Աղբիւրներ

Ալեքսան Աթթաեան «Տիր», 1995, Հալէպ

Ծանօթագրութիւններ

↑ ^1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 Roux P. d. Nouveau Dictionnaire des œuvres de tous les temps et tous les pays — 2 — Éditions Robert Laffont, 1994. — Vol. 1. — P. 7. — ISBN 978-2-221-06888-5
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q28924058"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2696397"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3372503"></a>
↑ ^2,00 ^2,01 ^2,02 ^2,03 ^2,04 ^2,05 ^2,06 ^2,07 ^2,08 ^2,09 ^2,10 Հայկական սովետական հանրագիտարան / խմբ. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a>
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 Հայկական համառոտ հանրագիտարան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1990. — հատոր 1.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13053618"></a>
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Илизаров С. С. «Всю жизнь мне везло на хороших людей»: беседа с Н.А. Григорьян 9 марта 2006 года, “All my life, I've been lucky to meet good people": A conversation with N.A. Grigor'yan on 9 March 2006 // Историко-биологические исследования — 2024. — Т. 16, вып. 3. — С. 127–168. — ISSN 2076-8176; 2500-1221
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q131315945"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126725109"></a>
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 Չեխիայի ազգային գրադարանի կատալոգ
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863"></a>
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 Педагоги и психологи мира — 2012.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126722605"></a>
↑ Աբովեանի Գործերը
↑ Աբովեանի Հայրենասիրութիւնը

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q3331189"_data-entity-id="Q28924058"><i_class="wef_low_priority_links">[[:fr:Paul_de_Roux|Roux&nbsp;P.&nbsp;d.]]</i>_[[:d:Q28924058|Nouveau_Dictionnaire_des_œuvres_de_tous_les_temps_et_tous_les_pays]]<span_class="wef_low_priority_links">_—_2_—_[[:fr:Éditions_Robert_Laffont|Éditions_Robert_Laffont]],_1994._—_Vol.&nbsp;1._—_P.&nbsp;7._—_ISBN_978-2-221-06888-5</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q28924058"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2696397"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3372503"></a></div>-1] 1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 Roux P. d. Nouveau Dictionnaire des œuvres de tous les temps et tous les pays — 2 — Éditions Robert Laffont, 1994. — Vol. 1. — P. 7. — ISBN 978-2-221-06888-5
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q28924058"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2696397"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3372503"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q1239328"_data-entity-id="Q2657718">[[:hy:s:Հայկական_սովետական_հանրագիտարան|Հայկական_սովետական_հանրագիտարան]]<span_class="wef_low_priority_links">_/_խմբ._[[:Վիքտոր_Համբարձումեան|Վ.&nbsp;Համբարձումյան]],_[[:Կոստանդին_Խուդաւերդեան|Կ.&nbsp;Խուդավերդյան]]_—_[[:d:Q124405912|Հայկական_հանրագիտարան_հրատարակչություն]],_1974.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a></div>-2] 2,00 ^2,01 ^2,02 ^2,03 ^2,04 ^2,05 ^2,06 ^2,07 ^2,08 ^2,09 ^2,10 Հայկական սովետական հանրագիտարան / խմբ. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q1525071_citetype_Q1239328"_data-entity-id="Q13053618">[[:hy:Հայկական_համառոտ_հանրագիտարան|Հայկական_համառոտ_հանրագիտարան]]<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:d:Q124405912|Հայկական_հանրագիտարան_հրատարակչություն]],_1990._—_հատոր&nbsp;1.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13053618"></a></div>-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 Հայկական համառոտ հանրագիտարան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1990. — հատոր 1.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13053618"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q13442814"_data-entity-id="Q131315945"><i_class="wef_low_priority_links">Илизаров&nbsp;С.&nbsp;С.</i>_[[:d:Q131315945|«Всю_жизнь_мне_везло_на_хороших_людей»:_беседа_с_Н.А._Григорьян_9_марта_2006_года]],_[[:d:Q131315945|“All_my_life,_I've_been_lucky_to_meet_good_people":_A_conversation_with_N.A._Grigor'yan_on_9_March_2006]]_//_''[[:d:Q126725109|Историко-биологические_исследования]]''<span_class="wef_low_priority_links">_—_2024._—_Т.&nbsp;16,_вып.&nbsp;3._—_С.&nbsp;127–168._—_ISSN_[https://www.worldcat.org/issn/2076-8176_2076-8176];_[https://www.worldcat.org/issn/2500-1221_2500-1221]</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q131315945"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126725109"></a></div>-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Илизаров С. С. «Всю жизнь мне везло на хороших людей»: беседа с Н.А. Григорьян 9 марта 2006 года, “All my life, I've been lucky to meet good people": A conversation with N.A. Grigor'yan on 9 March 2006 // Историко-биологические исследования — 2024. — Т. 16, вып. 3. — С. 127–168. — ISSN 2076-8176; 2500-1221
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q131315945"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126725109"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q856638_citetype_Q1982918_citetype_Q36524"_data-entity-id="Q13550863">Չեխիայի_ազգային_գրադարանի_կատալոգ<span_class="wef_low_priority_links"></span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863"></a></div>-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 Չեխիայի ազգային գրադարանի կատալոգ
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q615699_citetype_Q1787111"_data-entity-id="Q126722605">[[:d:Q126722605|Педагоги_и_психологи_мира]]<span_class="wef_low_priority_links">_—_2012.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126722605"></a></div>-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 Педагоги и психологи мира — 2012.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q126722605"></a>

[7] Աբովեանի Գործերը

[8] Աբովեանի Հայրենասիրութիւնը

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

Խաչատուր Աբովեան
Աբովեան 1831-ին
Ծնած է	15 Հոկտեմբեր 1809(1809-10-15)^[1]^[2]^[3]^[…]
Ծննդավայր	Քանաքեռ^[1]^[2]^[4]
Մահացած է	14 Ապրիլ 1848(1848-04-14)^[1]^[5]^[6] (38 տարեկանին)
Մահուան վայր	Երեւան, Թիֆլիսի նահանգ, Կովկասի Փոխարքայութիւն, Ռուսական Կայսրութիւն^[1]
Քաղաքացիութիւն	Երևանի խանություն Ռուսական Կայսրութիւն
Ազգութիւն	Հայ^[2]^[3]
Ուսումնավայր	Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին?^[2] Ներսիսեան դպրոց^[2] Դորպատի կայսերական համալսարան?^[2]^[4]
Ազդուած է	Եոհան Վոլֆկանկ վոն Կէօթէ
Երկեր/Գլխաւոր գործ	Վէրք Հայաստանի^[2]^[3]
Տեսակ	արձակ
Մասնագիտութիւն	գրագէտ, վիպասան, ուսուցիչ, բանաստեղծ, թատերագիր, արձակագիր, լուսավորիչ, ազգագրագետ
Աշխատավայր	Վանական Համալիր Սանահին^[2] Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին?
Երեխաներ	Վարդան Աբովյան?