Հնդեւրոպական Լեզուներ
Հնդեւրոպական լեզուներու ընտանիքը աշխարհին վրայ ամենատարածուած լեզուաընտանիքն է։ Ներկայացուած է երկրագունդի բոլոր բնակեցուած մայրցամաքներուն վրայ։ Լեզուակիրներու թիւը կը գերազանցէ 2,5 միլիարը։ Որոշ լեզուաբաններու տեսակետներուն համաձայն նոստրատիկ գերընտանիքի մասը կը կազմէ։
Անուանումը
Խմբագրել«Հնդեւրոպական լեզուներ» անուանումը (անգլ.՝ Indo-European languages) առաջին անգամ ներկայացուեցաւ Թովմաս Յունգի կողմէն 1813 թուականէն։ Գերմանական գրականութեան մեջ յաճախ կ'օգտագործուի «Հնդգերմանական լեզուներ» անուանումը (գերմ.՝ indogermanische Sprachen)։ Երբեմն աւելի վաղ հնդեւրոպական լեզուները կը կոչուէին «Արիական», սակայն այժմ այդ անուանումը կը կոչուէր «Արիական լեզուներ», այդ թուականին «Նուրիստանական ճիւղը» եւ «Հնդիրանական լեզուները». Հնդեւրոպական լեզուաընտանիքը ամենէն աւելի լաւ ուսումնասիրուած ամենաբազմալեզու լեզուական ընտանիքներէն մէկն է, որ տարածուած է Եւրոպայի մեծ մասում, ինչպէս եւ Ասիայի, Ափրիկէյի, Ամերիկայի, Աւստրալիայի եւ Օւկիանիայի զգալի մասոին մէջ։ Հնդեւրոպական լեզուները կը բաժնուին 12 ճիւղի։
Հնդկական ճիւղ
ԽմբագրելՀնդկական ճիւղի մեջ կը մտնէ հին հնդկերենը, որուն հետ գրուած են Վեդաները եւ մի քանի արձակ գրուածքներ։ Վեդաները կը կազմէն հին հնդկերենի սրբազան գիրքը։ Հին հնդկերենով գրուած է նաեւ գեղարուեստական, փիլիսոփայական եւ գիտական գրականութիւնը. այս լեզուն կը կոչուի սանսկրիտ։ Ժամանակակից հնդկական լեզուներն են՝ հինդի, բենգալի, ուրիա, գուջարաթի, փենջաբի, մինդհի, մարաթխի, նեպալի, քաշմիրի եւ այլն։ Այս տեղական լեզուներուն զուգընթաց Հնդկաստանին մէջ կը գործածուի գրական ընդհանուր լեզու մը, որ կը կրէ հինդուստանի կամ ուրդիին անունը արաբական այբուբենով եւ հինդի՝ հնդկական այբուբենով։
Իրանական ճիւղ
ԽմբագրելԻրանական ճիւղը կը բաժնուի երկու ենթաճիւղի՝ արեւմտեան եւ արեւելեան։ Արեւմտեան իրանական լեզուներն են պարսկերէնը, տաճիկերէնը, քիւրտերէնը, պելուճերէնը, թալիշերէնը, թաթարերէնը, գիլաներէնը։ Պարսկերէն լեզուի զարգացումը կը բաժնուի երեք շրջանի. ա) հին պարսկերէն (աւանդուած ք.ա. 6-րդ դարէն), որուն հետ գրուած են աքեմենեան թագաւորներու սեպագիր արձանագրութիւնները. հին պարսկերէնին զուգահեռ բարբառ կը համարուի Աւեստայի լեզուն, որ սխալ կերպով երբեմն կը կոչուի զենդերէն։ Հին պարսկերէնին մոտ կը համարուի նաեւ սկիւթերէնը, որմէ աւանդուած են միայն շատ քիչ բառեր. բ) միջին պարսկերեն կամ պահլավերէն, որ Սասանեաններու եւ Պարթեւներու շրջանի լեզուն է. գ) նոր պարսկերէն, որ կը զարգանայ արաբական արշաւանքներու դարաշրջանէն (7-րդ դարէն), պարսկերէնի գրական լեզուն կը դառնայ 9-րդ դարէն սկսեալ եւ, իբրեւ այդպիսին՝ կը մնայ նաեւ մեր օրերուն։ Արեւելեան իրանական լեզուներն են աֆղաներէնը, շուգնաներէնը, յաղնոբերէնը, օսեթերէնը, սոգդիերէնը (2-7-րդ դարերու գրաւոր հուշարձաններով աւանդուած է), խորեզմերէնը (յայտնի է 13-րդ դարի արաբերէնով գրուած աշխատութեան տուեալներով) եւ սակերէնը (խոթաներէնը)։
Թոխարական լեզուներ
ԽմբագրելԹոխարական լեզուները պայմանականորէն կը կոչուին թոխարերէն Ա. եւ թոխարերէն Բ., կամ քուչերէն. աւանդուած են 5-8-րդ դարերու գրաւոր յուշարձաններով։
Խեթական լեզուներ
ԽմբագրելԽեթական լեզուներն են խեթա-կապադովկիական լեզուները, որոնց մէջ առաւել նշանաւոր է խեթերէնը։ Աւանդուած են սեպագիր (եւ հիրոկլիֆային) արձանագրութիւններով, ք.ա. 13-12-րդ դարերէն։
Սլաւոնական լեզուներ
ԽմբագրելՍլաւոնական լեզուները կը բաժնուին երեք ենթաճիւղի՝ արեւելեան, հարաւային եւ արեւմտեան։ Արեւելեան սլաւոնական լեզուներն են ռուսերէնը, պելոռուսերէնը եւ ուքրաիներէնը, որոնցմէ ռուսերէնը գրաւոր հիշատակարաններ ունի 9-րդ դարէն, իսկ միւսները՝ 11-րդ դարէն։ Հարաւային սլաւոնական լեզուներն են սլաւոներէնը, սերբերէնն ու խորուաթերէնը, պուլղարերէնը եւ մակեդոնական խոսուածքները։ Այս խումբի մէջ կը մտնէն նաեւ մեռած հին սլաւոներենը՝ աւանդուած 9-րդ դարէն, որ սլաւոնական ժողովուրդներու ընդհանուր գրական լեզուն է։ Արեւմտեան սլաւոնական լեզուներն են լեհերէնը (աւանդուած 14-րդ դարէն), կաշուբերէնը, չեխերէնը (աւանդուած 13-րդ դարէն) եւ սլուակերէնը, լուժիերէնը, պոլաբերէնը (մեռած 18-րդ դարին)։
Հայերէն
ԽմբագրելՀայերէնը հնդեւրոպական ընտանիքի առանձին ճիւղ է։ Հայերէնի զարգացումը կը բաժնուի երեք շրջանի՝ հին հայերէն, որ գրաւոր կերպով (գրաբար) աւանդուած է 5-րդ դարէն, միջին հայերէն (կիլիկեան), որ աւանդուած է միջնադարեան, հատկապէս կիլիկեան շրջանի մատենագրութեամբ, եւ Աշխարհաբար, իր երկու գրական ճիւղաւորումներով՝ արեւելեան եւ արեւմտահայերէն, որոնցմէ արեւելեանը բարձրացավ պետական լեզուի մակարդակի։ Հայերէնն ունի բազմաթիւ բարբառներ, որոնք կը բաժնուին երեք ճիւղի՝ ում, կը, ել, ոմանք կը բաժնուին չորս ճիւղի՝ ում, կը, ել, ս։ Այս բարբառներէն շատերն այժմ կը ձուլուին համազգային հայերէնի մէջ եւ կ'երդան դէպի մահացում, անոնցմէ մի քանին արդէն մահացել են (օրինակ՝ Ագուլիսի, Մեղրու բարբառ եւ այլ բարբառներ)։ 19-րդ դարի առաջին կէսին, երբ դեռ նոր հիմնադրուած էր համեմատական լեզուաբանութիւնը, եւրոպական շարք մը արեւելագետներ (Փեթերման, Վինդիշման, Գոշէ եւ այլն), ուսումնասիրելով հայերէնը, ցոյց տուին, որ այն եւս հնդեւրոպական լեզու է, բայց սխալ կերպով համարեցին հնդ-իրանական ճիւղի իրանական ենթաճիւղին պատկանող բարբառ մը։ Անոր հիման վրայ Ֆրանց Բոպպն իր համեմատական քերականութեան երկրորդ հրատարակութեան ժամանակ հայերէնը նոյնպէս մտաւ հնդեւրոպական լեզուներու ընտանիքին մեջ՝ որպէս հնդ-իրանական ճիւղի բարբառ մը։ Այդ սխալ տեսակէտը ընդունուեցաւ նաեւ այլ լեզուաբաններու կողմէն (Մյուլլեր, Փոլ տը Լագարդ եւ այլք) մինչեւ 1875 թուականը, երբ լոյս տեսաւ Հայնրիխ Հիւբշմանի "Die Grundlage der Armenischen Sprache im Kreise der indogermanischen Sprachen" («Հայերէնի դիրքը հնդեւրոպական լեզուներու շարքին մէջ») աշխատութիւնը։ Այդ աշխատութեան մեջ Հիւբշմանը, ճիշտ կիրառելով հնչիւնափոխական օրէնքները հայերէնին մէջ, կարողացավ զատել հայերէնի սեփական (բնիկ) հնդեւրոպական բառերը փոխառեալ բառերէն եւ, անով իսկ, վեր հանեց այն առանձնահատկութիւնները, որ ունի հայերէնը թէ՛ իրանական, թէ՛ հնդեւրոպական միւս լեզուների համեմատութեամբ։ Անոր հիման վրայ ան եկաւ այն եզրակացութեան, որ հայերէնը, իբրեւ հնդեւրոպական լեզու, ինքնուրոյն ճիւղ մը կը ներկայացնէ եւ չի մտնար հնդ-իրանական ճիւղի մէջ։ Իր այդ եզրակացութիւնը Հիւբշմանը հետագային հաստատեց շարք մը արժեքաւոր ուսումնասիրութիւններով, որոնք նոր հունի մէջ դրին հայերէնի համեմատական ուսումնասիրութիւնը։ Հիւբշմանի հետեւողութեամբ շարունակեցին ուսումնասիրել հայերէնը հնդեւրոպական լեզուաբանութեան բազմաթիւ ներկայացուցիչներ։ Այս տեսակետէն առանձնապէս մեծ է Հրաչեայ Աճառեանի վաստակը, որ իր աշխատութիւններուն մեջ ամփոփած է այն ամէնը, ինչը որ արուած է հայոց լեզուի համեմատական ուսումնասիրութեան ներկայացուցիչներու կողմէն։ Միատեղելով հայերէնի բոլոր հնդեւրոպական տարրերը (բառեր, մասնիկներ, քերականական ձեւեր)՝ Աճառեանը ցոյց տուած է, որ հնդեւրոպական լեզուներու արեւելեան խումբին մէջ մտնելով՝ հայերէնը ինքնուրոյն ճիւղ կը ներկայացնէ եւ առաւել մերձաւոր ցեղակցութեան մէջ է իրանական, հունական ու սլաւոնական լեզուներուն հետ։
Քելտական ճիւղ
ԽմբագրելՔելտական լեզուները կը բաժնուին երկու ենթախումբի՝ մայրցամաքային եւ կղզիներու։ Մայրցամաքային քելտական լեզուներ կը համարուին գալլերենը եւ անոր տարբերակները, որոնք տարածուած էին հին Գալլիային մէջ եւ Իտալիայի հիւսիսին մէջ։ Թէ՛ գալլերենը, թէ՛ միւսները 4-5-րդ դարերէն արդէն մեռած լեզուներ էին։ Գալլերենից մեզի հասած են բազմաթիւ հատուկ անուններ (տեղի եւ անձի) եւ մի քանի արձանագրութիւններ։ Կղզիներու քելտական լեզուները կը բաժնուին երկու մասի՝ գաելեան եւ բրիտական։ Գաելեան լեզուներն են իռլանտերէնը, շոտլանտերէնը եւ մենական լեզուն (Մեն կղզիին մէջ)։ Գաելեան լեզուները աւանդուած են 4-րդ դարէն՝ այսպէս կոչուած օգամեան արձանագրութիւններով, ապա՝ 7-րդ դարէն՝ իռլանտական գրականութեամբ։ Բրիտական լեզուներն են՝ վալլիերէնը կամ կիմրերէնը (աւանդուած 11-րդ դարէն), բրետոներէնը (աւանդուած 8-րդ դարէն) եւ կորներէնը (մեռած 18-րդ դարին մէջ)։
Ռոմանական ճիւղ
ԽմբագրելՌոմանական լեզուներուն մէջ կը մտնէն փորթուկալերէնը, սպաներէնը, քատալաներէնը, փրուանսալերէնը, ֆրանսերէնը, իտալերէնը, ռետոռոմաներէնը կամ լատինականը, սարդիներէնը, ռումիներէնը եւ մոլտավերէնը։ Ռոմանական լեզուներուն մէջ կը մտնեն նաեւ հին լատիներենը եւ այսպէս կոչուած ժողովրդական լատիներէնը, որ նոր ռոմանական լեզուներու (իտալերէն, ռումիներէն, ֆրանսերէն, քատալաներէն, սպաներէն, փորթուկալերէն եւ այլն) հիմք հանդիսացած է։ Թէ՛ ժողովրդական, թէ՛ գրական լատիներէնը (աւանդուած ք.ա. 6-րդ դար) օսկերէնի եւ ումբրերէնի հետ կը կազմէն ռոմանական ճիւղի իտալեան ենթաճիւղը։ Ումբրերէնը ծանօթ է ք.ա. գրուած արձանագրութիւններով։ Այս երեք լեզուները մեռած լեզուներ են։ Ոմանք այս երկուսը՝ օսկերէնը եւ ումբրերէնը, կը համարէն առանձին ճիւղ հնդեւրոպական լեզուներու շարքին մէջ եւ կը կոչէն իտալեան ճիւղ։
Գերմանական լեզուներ
ԽմբագրելԳերմանական լեզուները կը բաժանուին երեք ենթաճիւղերու՝ արեւելեան, արեւմտեան եւ հիւսիսային կամ սկանտինաւեան։ Արեւելեան գերմանական լեզուներն են՝ գոթերէնը, վանդալերէնը եւ բուրգունդերէնը. բոլորը մեռած են։ Գրաւոր աղբիւրներ մնացած են միայն գոթերէն լեզուով՝ 4-րդ դարէն (Աստուածաշունչի մէկ մասի թարգմանութիւնը)։ Արեւմտեան գերմանական լեզուներն են՝ անգլերէնը (աւանդուած 8-րդ դարէն՝ հին անգլերէն կամ անգլո-սաքսոներէն), ֆրիզերէնը, ստորին գերմաներէնը (աւանդուած 9-րդ դարէն), հոլանտերէնը եւ ֆլամանտերէնը, վերին գերմաներէնը, որ աւանդուած է 8-րդ դարէն՝ հին վերին գերմաներէն (Althochdeutsch) արձանագրութիւններով, եւ որ ժամանակակից գրական գերմաներէնի հիմքը կը կազմէ։ Արեւմտեան գերմանական ենթաճիւղին կը պատկանին նաեւ ժամանակակից հրերէնը (իդիշ), որ կազմուած է միջին դարերուն մէջ գերմանական բարբառներու հիմքին վրայ, եւ բուրերէնը կամ Ափրիկէնս։ Հիւսիսային գերմանական (սքանտինաւեան) լեզուներն են՝ իսլանտերէնը, նորվեգերէնը, շուետերէնը, ֆառյորականը եւ դանիերէնը. իսլանտերէնը աւանդուած է հնագոյն «Էտտա» էպոսով եւ 3-րդ դարու արձանագրութիւններով։
Պալթիական լեզուներ
ԽմբագրելՊալթիական լեզուներուն մեջ կը մտնեն լիթուաներէնը, լատիշերէնը (աւանդուած 16-րդ դարէն) ու լատհալերէնը (աւանդուած 18-րդ դարէն) եւ պրուսերէնը՝ մեռած է 17-րդ դարէն ի վեր։
Ալպաներէն
ԽմբագրելԿը բաժնուի երկու բարբառի՝ հիւսիսային եւ հարաւային։ Կ'ենթադրեն, որ ալպաներէնը հին ժամանակին պատկանած է իլլիրական ճիւղին, որուն մէջ մտած են քիչ յայտնի վենետերէնը, մեսսապերէնը եւ իլլիրերէնը։
Յունարէն
ԽմբագրելԿը բաժանուի է երեք շրջանի՝ ա) հին հունարէն (աւանդուած ք.ա. 7-րդ դարէն), որուն գլխաւոր բարբառները եղած ենիոնեալան-ատտիկեանը, տորիականը, աքեականը եւ էոլականը։ Ք.ա. 3-րդ դարին մէջ ատտիկեան բարբառի հիման վրայ զարգացավ ընդհանուր յունարէն գրական լեզուն (քոյնէ)։ Յոնիական-ատտիկեան բարբառով գրուած են Հոմերոսի ստեղծագործութիւնները, Հերոդոտոսի «Պատմութիւնը եւ հետագայի գիտական եւ փիլիսոփայական ամբողջ գրականութիւնը. բ) միջին յունարէն կամ բիւզանդական յունարէն (5-15-րդ դարեր), գ) ժամանակակից յունարէն, որ կազմաւորուած է 16-րդ դարին մէջ։
Աղբիւրներ
Խմբագրել- Էդուարդ Աղայան, Լեզվաբանության ներածություն, Ե., Մակմիլան Արմենիա, 2009, էջ 242-244։
- Հ. Զ. Պետրոսյան, Ս. Ա. Գալստյան, Թ. Ա. Ղարագյուլյան, Լեզվաբանական բառարան, Ե., ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, 1975, էջ 184։
- Հրաչյա Աճառյան, հայերէն արմատական բառարան