Ուիքիփետիա

Սուրիա

Միջին Արեւելքի մէջ երկիր

Սուրիա (արաբերէն՝ ‎ سوريا կամ سورية‎‎), պաշտօնապէս՝ Սուրիոյ Արաբական Հանրապետութիւն, (արաբերէն՝ ‎ الجمهورية العربية السورية‎‎ (Ալ-Ժումհուրիա Ալ-Արապիա Ալ-Սուրիա) պետութիւն՝ Ասիոյ մէջ։ Մայրաքաղաքը՝ Դամասկոս։

Սուրիա
Սուրիոյ դրօշը Զինանշանը


Կը ներառնէ Դամասկոսի մարզ?, Ռիֆ Դիմաշկ?, Ալ-Կունեյտրայի մարզ?, Դառաայի մարզ?, Ալ-Սուեյդայի մարզ?, Հոմսի մարզ?, Տարտուսի մարզ?, Լաթաքիոյ մարզ, Համայի մարզ?, Իդլիբի մարզ?, Հալէպի Նահանգ, Ռաքքա Նահանք, Դեյր-էլ-Զորի մարզ? եւ Հասաքէ
Պետական լեզու Արաբերէն
Մայրաքաղաք Դամասկոս
Օրէնսդիր մարմին Սուրիոյ Խորհրդարան
Երկրի ղեկավար Պաշշար Ասատ
Կառավարութեան ղեկավար Հուսէյն Արնուս
Ազգաբնակչութիւն 22 933 531 մարդ (2023)[1]
Օրհներգ Սիրիայի օրհներգ?
Հիմնադրուած է 8 Մարտ 1920 թ.
Արժոյթ Սուրիական Ոսկի
Ժամային համակարգ UTC+3։00[2][3] եւ Asia/Damascus?[4]
Հեռաձայնային համակարգ +963
Համացանցի յղում .sy
Մարդկային ներուժի զարգացման թիւ 0,577[5]

Արեւմուտքէն սահմանակից է Լիբանանին ու Միջերկրական ծովուն, հարաւէն՝ Իսրայէլին ու Յորդանանին, արեւելքէն՝ Իրաքին եւ հիւսիսէն՝ Թուրքիոյ։ Կիպրոս կղզին կը գտնուի Սուրիոյ ծովեզերքէն 125 Քմ. հեռաւորութեան վրայ։ Սուրիոյ տարածութիւնը շուրջ 185.000 քառ. Քմ. է եւ Հայաստանի Հանրապետութեան կը գերազանցէ՝ աւելի քան 6 անգամ։

Պատմութիւն

Խմբագրել

Տարածաշրջանին ամէնէն վաղ արձանագրուած քաղաքակրթութիւնը Ք.Ա. շուրջ 3500-ին կը վերագրուի: Հիմնուած է Էպլա թագաւորութիւնը[6][7], որ կը գտնուէր ներկայի Սուրիոյ հիւսիսը՝ Իտլիպի մօտ։ Էպլան կը զարգանար Միջագետքի (Շումեր, Ասորեստան եւ Աքքադի թագաւորութիւն), ինչպէս նաեւ՝ հիւսիսի մէջ բնակող հուրրիներուն եւ հաթեթներուն առեւտրական կապերուն շնորհիւ։[8] Փարաւոններու դամբարաններուն մէջ գտնուած նուէրները կը հաստատեն, որ Էպլան հին Եգիպտոսի հետ նոյնպէս շփումներ ունեցած է։
Էպլան կը կործանի Մարիին հետ վարած երկարատեւ պատերազմներուն իբրեւ հետեւանք։ Սարգոն արքայի թոռ՝ Նարամ Սուէնի գրաւումէն ետք, Ք.Ա. 23րդ դարուն Էպլան կը դառնայ Աքքատական տիրութեան մէկ մասը։[9]

 
Եամհատի թագաւորութեան աստուծոյ գլուխ (Ք.Ա. շուրջ 1600)[10]

Ք.Ա. 23րդ դարու սկիզբը հուրրիներ կը հաստատուին Սուրիոյ հիւսիս-արեւելեան մասին մէջ, իսկ մնացեալ մասին կը տիրեն ամորիտները, որոնց անունով հարեւան աշուրա-բաբելացիներ Սուրիան կը կոչեն Ամուրրու։
Եամհատը (ներկայիս Հալէպը) հիւսիսային Սուրիոյ վրայ կ'իշխէ երկու հարիւրամեակներու ընթացքին, թէեւ արեւելեան Սուրիան Ք.Ա. 19րդ եւ 20րդ դարերուն գրաւուած էր Ասորական տէրութեան կողմէ, որ կը կառավարէր Շամշի Ատատ Ա.-ի հարստութիւնը։ Եամհատ նկարագրուած է Մարիի գրատախտակներու վրայ իբրեւ Միջին Արեւելքի հզօր պետութիւն մը, որ Բաբելոնի Համմուրապիէն աւելի կալուածատէրեր ունէր։ Եամհատ իր գերիշխանութիւնը կը տարածէ Ալալախին,[11] Քատնային,[12] հուրրիներու պետութեան եւ Եփրատին հովիտին վրայ մինչեւ Բաբելոնի սահմանը։[13] Եամհատ կը գրաւուի եւ կ'աւերուի Եպլային հետ միասին Փոքր Ասիայէն ներխուժած հնդեւրոպական հիթիթներուն կողմէ շուրջ Ք.Ա.1600 թուականներուն։[14]

Այնուհետեւ Սուրիա կը դառնայ տարբեր օտար տէրութիւններու մարտադաշտ, ինչպէս՝ Հիթիթներու, Միթանիներու, Հին Եգիպտոսի, Ասորեստանի եւ նուազ չափով՝ Բաբելոնի։ Սկիզբը հիքսոս եգիպտացիները կը գրաւեն հարաւի մեծ մասը, իսկ հիթիթները եւ միթանիները՝ հիւսիսը։ Սակայն, Ասորեստան ի վերջոյ կը հասնի առաւելութեան, աւերելով Միթանիներու տէրութիւնը եւ կը գրաւէ մինչեւ հիթիթներու եւ Բաբելոնի տիրապետութեան տակ գտնուող տարածքները։

Արամէացիներ Եւ Փիւնիկեցիներ

Խմբագրել

Ք.Ա. 14րդ դարուն տարածաշրջանին մէջ կը յայտնուին զանազան սեմական ժողովուրդներ, որոնցմէ էին՝ արամէացիները: Հիքսոսները կը պայքարէին հիթիթներուն դէմ՝ Սուրիոյ ամբողջ արեւմուտքը վերահսկելու համար, պայքարը կը հասնի իր գագաթնակէտին Ք.Ա. 1274-ին Քատեշին ճակատամարտի ընթացքին:[15]

 
Փիւնիկեան տաճար Ամրիթի մէջ

Հիթիթներու կործանումէն եւ Ասորեստանի անկումէն ետք Ք.Ա. 11րդ դարու վերջը, արամէացի ցեղերը վերահսկողութիւն կը ստանան ներքին տարածքներու՝ Պիթ Պահիանիի, Արամէական Դամասկոսի եւ Համաթի (ներկայիս՝ Համա) վրայ։ Անկէ ետք տարածաշրջանը կը ճանչցուի Արամէա կամ Արամ անունով։ Իսկ սեմական արամէացիներու եւ հնդեւրոպական հիթիթներու միախառնումները կը հիմնեն Սուրիոյ հիւսիսը եւ Փոքր Ասիոյ հարաւը (ներկայիս Թուրքիա) կեդրոնացած կարգ մը մարզեր։
Ք.Ա. 13րդ դարէն սկսեալ Սուրիոյ ծովափնեայ շրջանները (ինչպէս նաեւ՝ Լիբանան եւ Պաղեստին) կը գրաւեն փիւնիկեցիները եւ կը հաստատեն քանի մը քաղաք-պետութիւններ։ Այս ծովափնեայ տարածքներէն անոնք կը տարածեն իրենց ազդեցութիւնը Միջերկրական ծովու շուրջը, ներառեալ Մալթայի, Սիկիլիոյ, Իպերիական թերակղզիին գաղութները, ինչպէս նաեւ Ափրիկէի հիւսիսը՝ Ք.Ա. 9րդ դարուն մեծագոյն Կարթագեն քաղաքը։

Դասական Շրջան

Խմբագրել

Ք.Ա. 539-ին պարթեւներու Աքեմենեան տէրութիւնը Բաբելոնէն կը գրաւէ Սուրիան, դէպի հարաւ-արեւմուտք Ասիա նուաճելու արշաւին ընթացքին։ Չորս դար ասորիներու տիրապետութեան տակ գտնուած պարթեւները արամերէնը կը վերածեն Աքեմենեան տէրութեան (Ք.Ա. 539 - 330) դիւանագիտական լեզուին, իսկ Սուրիան կ'անուանեն՝ Էպեր-Նարի։
Աղեքսանտր Մեծի գլխաւորութեամբ Մակեդոնական տէրութիւնը շուրջ Ք.Ա. 330-ին կը գրաւէ Սուրիան եւ անոր իբրեւ հետեւանք Ք.Ա. 323 - 64 կը հանդիսանայ Սելեւկեան յոյներու Գոելե-Սիրիա նահանգը։
Յոյները տարածաշրջանին կու տան «Սուրիա» անունը։
Սուրիան հայերուն տիրապետութեան տակ եղած է Ք.Ա. 83-ին, Մեծն Տիգրանի նուաճումէն ետք, որ այդ երկրին բնակիչներուն համար փրկութիւն կը համարուի Սելեւկիդներէն եւ հռոմէացիներէն։ Հայերուն վերահսկողութիւնը կը տեւէ երկու տասնամեակ, մինչեւ որ հռոմէացիները կրկին կը նուաճեն Սուրիան։ Հռոմի կայսրը՝ Կնէոս Պոմպէոս, որ գրաւած էր Անտիոքը Ք.Ա. 64-ին, Սուրիան կը դարձնէ Հռոմի գաւառներէն մէկը։

 
Հռոմէական թատրոն Պոսրայի մէջ

Արամէախօս Փալմիրա հարուստ թագաւորութիւնը 2րդ դարուն կը խոյանայ դէպի Սուրիոյ հիւսիսը։ Փալմիրցիներ կը հիմնեն առեւտրական կապերու ցանց մը, ինչ որ շրջանը կը դարձնեն Հռոմէական կայսրութեան ամէնէն հարուստ քաղաքներէն մէկը։

Մինչեւ Հռոմի կողմէ գրաւուիլը, հիւսիսային Միջագետքի Ատիապենէ թագաւորութիւնը Ք.Ե.10-էն մինչեւ117 կը վերահսկէր Սուրիոյ հիւսիս-արեւելքը։
Սուրիոյ վրայ վերահսկողութիւնը ի վերջոյ հռոմէացիներէն կ'անցնի Բիւզանդիոնի, Հռոմի կայսրութեան բաժանումէն ետք։

Սուրիա նշանաւոր տեղ կը գրաւէր քրիստոնէութեան պատմութեան մէջ։ Թարսուսցի Սաւուղը, որ ծանօթ էր Պաւղոս առաքեալ (Պօղոս) անունով, կը յայտնուի իբրեւ քրիստոնէական եկեղեցւոյ նշանաւոր անձ մը Սուրիոյ Անտիոք քաղաքին մէջ, որմէ ետք ան կը սկսի իր առաքելական ճամբորդութիւնները։

Միջին Դարեր

Խմբագրել

Մուհամմէտի առաջին կապը Սուրիոյ ժողովուրդին հետ եղած է Յունիս 626-ին[16]: Մուհամմէտ մեծ (800ք.մ.) տարածութիւն կտրելով Մետինայէն Սուրիոյ Տումա քաղաքը հասած է իր 1000 հետեւորդներուն հետ, քանի որ ան տեղեկութիւն ստացած էր, որ տեղացի քանի մը ցեղեր նպատակ ունէին յարձակելու Մետինայի վրայ։
Գիտնականներու կարծիքով, ասիկա Մուհամմէտին ամէնէն կարեւոր ճամբորդութիւնը եղած էր, թէեւ վաղ աղբիւրները այս մասին քիչ խօսած են։

640-ին Սուրիան կը գրաւուի Խալէտ իպն Ալ-Ուալիտի գլխաւորած արաբներու Ռաշիտուն բանակին կողմէ։ Է. դարու կիսուն Ումայեաններու հարստութեան առաջնորդները իրենց մայրաքաղաքը կը փոխադրեն Դամասկոս։ Յաջորդող տարիներուն երկրին ուժը կը նուազի: 750-ին Ումայեանները գահընկեց կ'ըլլան Աբբասեաններու կողմէ, որոնք տէրութեան մայրաքաղաքը կը փոխադրեն Պաղտատ։
Ումայեաններու տիրապետութեան շրջանին պաշտօնական դարձած արաբերէնը կը դառնայ գերակշռող լեզու մը, դուրս մղելով բիւզանդական ժամանակաշրջանին յունարէնը եւ արամերէնը։[17]

Օսմանեան Տիրապետութիւնը

Խմբագրել
 
1803-ին քարտէս մը, որուն մէջ Սուրիան դեղին գոյնով նշուած է իբրեւ «Պիլատ Ալ֊Շամ»:

1516-ին Օսմանեան կայսրութիւնը կը ներխուժէ Եգիպտոսի Մեմլուքներու սուլթանաթ, կը գրաւէ Սուրիան եւ զայն կը ներառէ կայսրութեան մէջ։ Օսմանեան համակարգը տաժանելի չ'ըլլար սուրիացիներուն համար, որովհետեւ թուրքերը կը յարգեն արաբները, իբրեւ Քուրանի լեզուն կրողներ։ Դամասկոսը կը դարձնեն հաւատացեալներու դէպի Մեքքա հաճի երթալու մեծ կայան մը, որ սրբավայրի կը նմանէր։[18]
Օսմանեան վարչակազմը ստեղծած էր խաղաղ համակեցութեան համակարգ մը։ Իւրաքանչիւր էթնօ-կրօնական փոքրամասնութիւն՝ արաբներ (շիա եւ սիւննի իսլամներ), արամէացիներ, ուղղափառ եւ յոյն ասորիներ, մարոնիթներ, հայեր, քիւրտեր եւ հրեաներ կոչուած էին «միլլեթ»: Իւրաքանչիւր համայնքի կրօնական առաջնորդ կը կարգաւորէր անձերու ապրելակերպի օրէնքները, ինչպէս նաեւ կ'իրականացնէր որոշ քաղաքացիական գործեր։

1864-ին օսմանեան Սուրիոյ վրայ կը կիրարկուի Թանզիմաթը, ըստ որուն երկիրը կը բաժնուի վիլայէթներու՝ Հալէպ, Զօրի սանճաք, Պէյրութ եւ Դամասկոս։ Աւելի ուշ՝ Լեռնային Լիբանանին եւ Երուսաղէմին կը տրուին առանձին կարգավիճակներ։

 
1915-ի հայոց ցեղասպանութենէն վերապրած կանայք:

Ա. համաշխարհային պատերազմին Օսմանեան կայսրութիւնը հակամարտութեան մէջ կը մտնէ Գերմանիոյ եւ Աւստրիա-Հունգարիոյ կայսրութեան կողմէ։ Ան, ի վերջոյ, պարտութիւն կը կրէ եւ կը կորսնցնէ վերահսկողութիւնը ամբողջ Մերձաւոր Արեւելքին վրայ, իր տեղը զիջելով Անգլիական կայսրութեան եւ Ֆրանսային։ Հակամարտութեան ընթացքին, քրիստոնեայ տեղացիները՝ հայերն ու ասորիները ցեղասպանութեան կ'ենթարկուին եւ Տէր -Զօր կը դառնայ անոնց մահուան արշաւի վերջին հանգրուանը։[19]

Ֆրանսայի Մանտաթ

Խմբագրել
 
Նախագահ Հաշիմ ալ-Ատասսիին երդմանակալութիւնը 1949-ին

1920-ին Հաշեմիթներու ստեղծած Սուրիոյ թագաւորութեան քանի մը ամիս տեւած գոյութենէն ետք տեղի կ'ունենայ Մայսալունի ճակատամարտը։ Ֆրանսական զօրքերը կը գրաւեն Սուրիան, որմէ տարի մը ետք, ըստ Սան Րեմոյի համաժողովին, Ազգերու Լիկան կը վճռէ Սուրիան Ֆրանսայի մանտաթին տակ դնել։
Սուրիա եւ Ֆրանսա անկախութեան պայմանագիր մը կը կնքեն Սեպտեմբեր 1936-ին եւ Հաշիմ ալ-Ատասսի կը դառնայ առաջին նախագահը։ Սակայն, պայմանագիրը երբեք ուժ չ'ունենար, որովհետեւ Ֆրանսայի օրէնսդիր մարմինը կը հրաժարի զայն վաւերացնելէ։ Ֆրանսա իր զօրքերը Սուրիայէն կը հանէ Բ. համաշխարհային պատերազմէն ետք, Ապրիլ 1946-ին, երկիրը յանձնելով մանտաթի ընթացքը ձեւաւորուած հանրապետական կառավարութեան ձեռքը։[20]

Անկախութեան Տարիներ

Խմբագրել
 
Հալէպի ժամացոյցի աշտարակը։

Սուէզի ճգնաժամին հետեւանքով[21] Նոյեմբերի 1956-ին Սուրիա համաձայնագիր մը կը կնքէ Խորհրդային Միութեան հետ, ինչ որ համայնավարներուն հնարաւորութիւն կու տայ ռազմամթերքի տրամադրումին դիմաց կառավարութեան վրայ տարածել իր ազդեցութիւնը։ Թուրքիա կը սկսի անհանգստանալ Սուրիոյ ռազմական ուժին հզօրացումէն, քանի որ կը կարծէր, որ Սուրիա փորձեր պիտի ընէր ետ գրաւելու Իսքենտերոնը: Միայն ՄԱԿ-ին մէջ կայացած թէժ քննարկումները թոյլ կու տան նուազեցնելու պատերազմին վտանգը։[22]
1 Փետրուար 1958-ին Սուրիոյ եւ Եգիպտոսի նախագահներ Շուքրի ալ-Քուաթլի եւ Ապտէլ Նասսըր կը ստեղծեն Միացեալ Արաբական Հանրապետութիւնը եւ սուրիական բոլոր կուսակցութիւնները, ինչպէս նաեւ համայնավարները, կը դադրեցնեն իրենց գործունէութիւնը։ Այդուհանդերձ, Սուրիոյ Պաասի սպաներ իրենց կուսակցութեան համար կ'որոշեն ստեղծել Ռազմական կոմիտէ մը, որուն առաջին դէմքերը կը հանդիսանան բարձրաստիճան զինուորականներ՝ Մուհամմէտ Ումրան, Սալահ Ժատիտ եւ Հաֆիզ ալ-Ասսատ: Սուրիա կ'անջատուի միութենէն 28 Սեպտեմբեր 1961-ին, Սուրիոյ մէջ տեղի ունեցած յեղաշրջումէն ետք։

Սուրիոյ Արաբական Հանրապետութեան Ստեղծումը

Խմբագրել

Համադաշնութենէն դուրս գալէն ետք երկիրը կը սկսի ղեկավարել ազատական նախագահ Նազիմ ալ-Գուտսի. ան ազգային ծրագիրներուն մեծ մասը նախկին տէրերուն կը վերադարձնէ։
8 Մարտ 1963-ին տեղի կ'ունենայ յեղաշրջում մը, որուն իբրեւ հետեւանք իշխանութիւնը կը ստանձնէ «Պաաս» (արաբերէն՝ վերածնունդ) կուսակցութիւնը, որուն ղեկավարի դերը կ'ամրապնդուի յաջորդ տարի ընդունուած սահմանադրութեամբ։ Երկիրը կը գլխաւորէ Ամին ալ-Հաֆիզ, որ կը սկսի իրականացնել արմատական ընկերվարական փոփոխութիւններ։ Կ'իրականանայ տնտեսութեան հիմնական ճիւղերու ազգայնացումը։
23 Փետրուար 1966-ին կը կատարուի հերթական յեղաշրջումը, իշխանութիւնը կ'անցնի Հաֆէզ Ասատի։

 
Պաշշար Ալ-Ասատ

1967-ին Վեցօրեայ պատերազմին ընթացքին Իսրայէլ կը գրաւէ Գոլանի բարձունքները։ 1973-ին Սուրիա այլ արաբական երկիրներու հետ միասին կը յարձակի Իսրայէլի վրայ։ Արաբները չեն յաջողիր ջախջախել Իսրայէլը ու 18 օր ետք պատերազմը կը դադրի: Գոլանի բարձունքները կը մնան Իսրայէլի վերահսկողութեան տակ եւ այդպէս կը շարունակուի մինչեւ օրս։
1976-ին Լիբանանի կառավարութեան խնդրանքով սուրիական զօրքերը կը մտնեն այդ երկիրը՝ քաղաքացիական պատերազմը կանխելու համար։ Պատերազմը կ'աւարտի 1990-ին, սակայն, զօրքերը դուրս կը բերուին միայն 2005-ին, վարչապետ Ռաֆիգ Հարիրիի սպանութենէն ետք։
1980-1988 թուականներուն Իրան-Իրաք պատերազմին Սուրիան կ'աջակցի Իրանին։
1976-1982 «Մուսլիմ եղբայրներու» գլխաւորած «իսլամական ապստամբութեան» տարիները կ'ըլլան։ Գլխաւոր իրադարձութիւնը կը դառնայ Փետրուար 1982-ին իրականացած Համայի կոտորածը, որուն զոհ կ'երթայ 40 հազար հոգի[23]: 10 Յունիս 2000-ին, Հաֆէզ Ալ-Ասատի մահէն ետք, որ երկիրը ղեկավարած էր 30 տարի, նախագահ կ'ընտրուի անոր որդին՝ Պաշշար Ալ- Ասատ:

Տարածքային բաժանում

Խմբագրել

Սուրիա բաժանուած է 14 նահանգներու։

 
  1. Դամասկոս ( دمشق)
  2. Դամասկոսի գիւղամարզ ( ریف دمشق)
  3. Ալքունայթրա (مُحافظة القنيطرة)
  4. Տարա ( مُحافظة درعة)
  5. Ալ Սուէյտա (مُحافظة السويداء)
  6. Հոմս (مُحافظة حمص)
  7. Թարթուս ( مُحافظة طرطوس)
  8. Լաթաքիա (مُحافظة اللاذقية)
  9. Համա (مُحافظة حماه)
  10. Իտլիպ (مُحافظة ادلب)
  11. Հալէպ (مُحافظة حلب)
  12. Ռաքքա (مُحافظة الرقة)
  13. Տէր Զօր (مُحافظة دير الزور)
  14. Հասաքէ (مُحافظة الحسكة)

Կլիմայ եւ բնակլիմայական պայմաններ

Խմբագրել

Կլիման մերձարեւադարձային միջերկրածովային է, արեւելքը՝ չոր ցամաքային։ Ամրան Արաբական եւ Սուրիական անապատներէն յաճախ կը փչէ «Խամսին» կոչուող տօթակէզ քամին։ Սուրիոյ տարածութեան մեծ մասին մէջ բուսականութիւնը անապատային եւ կիսանապատային է (հացահատիկ, փշոտ խոտեր եւ թուփեր)։ Ծովամերձ գօտիին մէջ կը գերակշռեն մշտադալար կաղնին, դափնին, մրտենին, դափնեվարդը եւ մայրին: Կան ձիթենիի, թթենիի, թզենիի եւ խաղողի այգիներ։ Լեռներուն մէջ կ'աճին մշտադալար կաղնիներ, նոճիներ, ովասիսներուն մէջ՝ փիւնիկեան արմաւենի։ Բազմազան է նաեւ կենդանական աշխարհը. տարածուած են շերտաւոր բորենին, գայլը, շնագայլը եւ աղուէսը։ Լեռներուն մէջ կը հանդիպինք սուրիական արջի, անտառային կատուի եւ այծի։ Մեծ է կրծողներուն ու սողուններուն թիւը։

Սուրիոյ օդը չոր ցամաքային է։ Արեւելեան ծովափը խոնաւ է: Լեռնային շրջանները ցուրտ են, ուր ձմրան կը ձիւնէ։ Նաեւ կլիմայական փոփոխութեան պատճառով, 2010-էն սկսեալ, Հալէպ կը ձիւնէ Յունուար ամսուան ընթացքին։[24]

Բնական հարստութիւն

Խմբագրել

Երկիրին ընդերքէն կ'արտահանուի քարիւղ, երկաթ, մակնիզիում, պղինձ, քրոմ, ծծումբ, ֆոսֆորիթներ, կերակուրի աղ եւ գորշ ածուխ։

Ժողովրդագրութիւն

Խմբագրել

Ժողովուրդին մեծ մասը կ'ապրի Եւփրատ գետի հովիտին եւ առափնեայ բերրի դաշտավայրերուն մէջ։ 2008-ի տուեալներով երկիրին մէջ գտնուող փախստականներու եւ կացարան փնտռողներուն թիւը կը կազմէ շուրջ 1.852.300 հոգի։ Անոնց մեծամասնութիւնը Իրաքէն եկողներն էին (1.300.000), միւսները՝ Պաղեստինէն (543.400) եւ Սոմալէն (5.200)[25]:
ՄԱԿ-ի կողմէ իբրեւ «մեր ժամանակներու մեծագոյն մարդկայնական աղէտ»[26] կ'որակուի շուրջ 9.5 միլիոն սուրիացիներու, բնակչութեան կէսին տեղահանութիւնը Մարտ 2011-ին սկսած Քաղաքացիական Պատերազմէն ետք։[27] Չորս միլիոն սուրիացիներ երկիրէն դուրս կ'ապրին իբրեւ գաղթականներ։[28][29]

Համաշխարհային ժառանգութիւն

Խմբագրել

ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի համաշխարհային ժառանգութեան վայրերը Սուրիոյ մէջ

Ազգեր

Խմբագրել

Երկիրին բնակչութեան 74%-ը կը կազմեն սուրիացի եւ 600.000 պաղեստինցի արաբները։[30] Երկիրին բնիկ արամէախօս ցեղերը եւ հիւսիսային ու հիւսիս-արեւելեան շրջաններուն մէջ բնակող (Հոմս, Հալէպ, Քամիշլի, Հասաքէ) ասորի քրիստոնեաներու թիւը կը կազմէ շուրջ 400.000:[31] Սուրիոյ բնակչութեան շուրջ 9%-ը կը կազմեն քիւրտերը (1.6 միլիոն հոգի)։[32] Քիւրտերու մեծ մասը սփռուած է Սուրիոյ հիւսիս-արեւելեան անկիւնը եւ կը խօսի քրտերէնի քուրմանճի բարբառով։

 
Սուրիոյ ազգակրօնական կազմը:

Սուրիա կը համարուի նաեւ քանի մը այլ ազգային խումբերու հայրենիքը՝ թուրքմեններու (թիւով շուրջ 100. 000)[33], չերքէզներու (100.000),[34] յոյներու,[35] եւ հայերու (շուրջ 100.000), որոնք հոն հաստատուած են Հայոց Ցեղասպանութենէն ետք։ Հայերը գլխաւորաբար կ'ապրին Հալէպի, Դամասկոսի եւ Քեսապի մէջ։

 
Ումայեաններու մզկիթ Հալէպի մէջ

Ժամանակին Սուրիոյ մէջ կը բնակէին մեծ թիւով հրեաներ, յատկապէս՝ Դամասկոսի, Հալէպի եւ Քամիշլիի մէջ։ Հալածանքներու պատճառով, 19րդ դարու երկրորդ կէսին անոնք կը գաղթեն Անգլիա, Միացեալ Նահանգներ եւ Իսրայէլ։ Անիկա կը տեւէ մինչեւ 1948, այսինքն՝ պետութեան ստեղծումը։ Ներկայիս միայն փոքրաթիւ հրեաներ մնացած են Սուրիոյ մէջ։
Արաբական աշխարհէն դուրս, մէկ միլիոն արաբներու եւ այլ Մերձաւոր Արեւելեան ծագումով սուրիացիներու գաղութ մը կը գտնուի Պրազիլի մէջ։[36] Արժանթինի արաբներու մեծ մասը Սուրիայէն եւ Լիբանանէն եկած են։[37]

Ազգայնամոլ ծայրահեղականներու ցուցաբերած անհանդուրժողութիւնը
Խմբագրել

Սուրիոյ քաղաքացիական պատերազմէն սկսեալ, սիւննի դաւանանքին հետեւող մահմետականներ, կը սկսին անհանդուրժողութիւն ցուցաբերել հայերուն, ինչպէս նաեւ այլ քրիստոնեայ փոքրամասնութիւններուն հանդէպ։[38] Սիւննիներու մեծամասնութիւնը Պաշշար Ասատի կառավարութեան դէմ էր, որովհետեւ Ասատ ալաւի դաւանանքին կը պատկանէր։ Ալաւիները աղանդաւորներ կը նկատուին սիւննիներուն կողմէ։ Այս պատճառով, անոնք չէին ուզեր աղանդաւորի մը կողմէ կառավարուիլ։ Քրիստոնեաները, մեծ մասամբ Ասատի կառավարութեան կողքին կը կանգնին, որովհետեւ այդ կառավարութիւնը քրիստոնեայ փոքրամասնութիւնները իր հովանիին ներքեւ կը պահէր։ Այս պատճառով, սիւննիները կը սկսին քրիստոնեաները ատել։ Կը սկսին իրենց մզկիթներուն մէջ, քրիստոնէութեան դէմ խօսիլ։ Օրինակ՝ թէ քրիստոնէութիւնը բազմաստուածային եւ հեթանոսական կրօն մըն է, որովհետեւ երեք աստուածներու կը հաւատայ։

Թուրքիան յենարան ունեցող «Սուրիական Ազատ Բանակ» կոչուած ահաբեկչական զօրքը, կը սկսի հայ գործատէրերու գործարանները գողնալ Շայխ Նաժժար, Ռամուսէ եւ Արգուպ ճարտարուեստաքաղաքներուն մէջ։ Ահաբեկիչները հարց կու տային այդ թաղամասի բնակիչներուն, թէ ո՛ր գործատեղը հայու կը պատկանի, ապա կը գողնային զայն։ Ոչ֊իսլամականին գողնալը արտօնուած է ըստ Քուրանին եւ իսլամական աստուածաբանութեան․

«Աստուած աւարը թոյլ տուաւ իբր օրինական եւ բարի: Ան այս մէկը օգտագործեց իսլամներու միասնութեան համար: Ուրեմն վայլեցէ՛ք ձեր գողցածը»:[39] Իպն Իսհաք (327)

«Եւ Ան (Աստուած) ձեզ ստիպեց ժառանգել անոնց երկիրը, անոնց տուները, անոնց ունեցուածքը եւ այն երկիրը, որ դուք չէք տրորած: Եւ Աստուած ամէն ինչի վրայ իրաւասու է:»[40] Քուրան 33․27

Լեզուներ

Խմբագրել

Երկրին պաշտօնական լեզուն արաբերէնն է։ Սուրիոյ արաբերէնը իր յատուկ բարբառը ունի, որ կը կոչուի՝ սուրիական բարբառ։ Քիւրտերը կը գործածեն քրտերէնի Քումանճի բարբառը։ Հայերը կը խօսին արեւմտահայերէն, իսկ թուրքմենները՝ արեւելեան ազերիներու լեզուն։
Օտար լեզուներէն կը տիրապետէր ֆրանսերէնը, որ տարածուած էր երկու համաշխարհային պատերազմներու ընթացքին, Ռուսերէնը, որ անկախութեան տարիներուն դուրս կը ձգուի իբրեւ երկրորդ լեզու։ Կը գործածուի նաեւ՝ անգլերէնը։

Ծանօթագրութիւններ

Խմբագրել
  1. ↑ https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/syria/
  2. ↑ سوريا.. اعتماد التوقيت الصيفي على مدار السنة — Enab Baladi, 2022.
  3. ↑ Permanent daylight saving time in Syria — Time.is, 2022.
  4. ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia
  5. ↑ Human Development Report — Միավորված ազգերի կազմակերպության զարգացման ծրագիր, 2022.
  6. ↑ William J. Hamblin։ Warfare in the Ancient Near East to 1600 BC։ էջ 239 
  7. ↑ Ian Shaw,Robert Jameson։ A Dictionary of Archaeology։ էջ 211 
  8. ↑ «Syria: A country Study – Ancient Syria»։ Library of Congress։ Data as of April 1987։ արտագրուած է՝ 5 September 2007 
  9. ↑ Cyrus Herzl Gordon,Gary Rendsburg,Nathan H. Winter։ Eblaitica: Essays on the Ebla Archives and Eblaite Language, Volume 4։ էջ 68 
  10. ↑ «jabbul head louvre»։ Louvre.fr։ արտագրուած է՝ 2014-07-24 
  11. ↑ Nadav Naʼaman։ Canaan in the Second Millennium B.C.E.։ էջ 285 
  12. ↑ Iorwerth Eiddon Stephen Edwards։ The Cambridge Ancient History։ էջ 32 
  13. ↑ William J. Hamblin։ Warfare in the Ancient Near East to 1600 BC։ էջ 259 
  14. ↑ Relations between God and Man in the Hurro-Hittite Song of Release, Mary R. Bachvarova, Journal of the American Oriental Society, Jan–Mar SAAD 2005
  15. ↑ Immanuel Velikovsky։ Ramses II and His Time։ էջ 23 
  16. ↑ Mubarakpuri, The Sealed Nectar, pp. 193-194. (online)
  17. ↑ «Syria: History»։ Encyclopædia Britannica։ արտագրուած է՝ 25 January 2013 
  18. ↑ «Syria – Ottoman»։ Library of Congress Country Studies։ արտագրուած է՝ 25 January 2013 
  19. ↑ Pouring a People into the Desert:The "Definitive Solution" of the Unionists to the Armenian Question, Fuat Dundar, A Question of Genocide, ed. Ronald Grigor Suny, Fatma Muge Gocek and Norman M. Naimark, (Oxford University Press, 2011), 280–281.
  20. ↑ «Background Note: Syria»։ United States Department of State, Bureau of Near Eastern Affairs, May 2007 
  21. ↑ Robson John (10 February 2012)։ «Syria hasn't changed, but the world has»։ Toronto Sun։ արտագրուած է՝ 25 January 2013 
  22. ↑ Brecher Michael, Jonathan Wilkenfeld (1997)։ A Study of Crisis։ University of Michigan Press։ էջեր 345–346։ ISBN 0-472-10806-9 
  23. ↑ «Hama»։ GlobalSecurity.org։ արտագրուած է՝ 2009-11-14 
  24. ↑ Russell, A. (1856). The Natural History of Aleppo and Parts Adjacent. Containing a Description of the City,... Together with an Account of the Climate, Inhabitants and Diseases: Particularly of the Plague, with the Methods Used by the Europeans for Their Preservation.
  25. ↑ «World Refugee Survey 2008»։ U.S. Committee for Refugees and Immigrants։ 19 June 2008։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 28 December 2012-ին 
  26. ↑ Politi Daniel (30 August 2014)։ «U.N.: Syria Crisis Is 'Biggest Humanitarian Emergency of Our Era'»։ Slate։ արտագրուած է՝ 1 September 2014 
  27. ↑ Nebehay Stephanie (29 August 2014)։ «Syrian refugees top 3 million, half of all Syrians displaced – U.N.»։ Reuters։ արտագրուած է՝ 29 August 2014 
  28. ↑ «Demographic Data of Registered Population»։ UNHCR։ արտագրուած է՝ 29 August 2014 
  29. ↑ 2015-ին Սուրիան Ունեցած Է 50 Հազար Զոհ Եւ Մէկ Միլիոն Փախստական, http://www.yerakouyn.com/?p=102228, Եռագոյն կայք
  30. ↑ «Syria»։ The World Factbook։ 2007 
  31. ↑ «Syria’s Assyrians threatened by extremists - Al-Monitor: the Pulse of the Middle East»։ Al-Monitor։ արտագրուած է՝ 2014-07-24 
  32. ↑ «Syria – Kurds»։ Library of Congress Country Studies 
  33. ↑ Phillips David J. (1 January 2001)։ Peoples on the Move: Introducing the Nomads of the World։ William Carey Library։ էջ 301։ ISBN 978-0-87808-352-7։ արտագրուած է՝ 12 November 2012 
  34. ↑ «A Country Study: Syria»։ Library of Congress։ արտագրուած է՝ 30 January 2013 
  35. ↑ ^ Jump up to: a b Greek Ministry of Foreign Affairs Relations with Syria
  36. ↑ «The Arabs of Brazil»։ Saudi Aramco World։ September–October 2005։ արտագրուած է՝ 30 January 2013 
  37. ↑ «Inmigracion sirio-libanesa en Argentina» (Spanish)։ Confederación de Entidades Argentino Árabes։ արտագրուած է՝ 30 January 2013 
  38. ↑ Sluglett, P. (2016). Deadly implications: The rise of sectarianism in Syria. In The Levant in Turmoil (pp. 39-55). Palgrave Macmillan, New York.
  39. ↑ Ibn Ishaq. The life of Muhammad.
  40. ↑ Քուրան 33֊րդ գլուխ (Ալ֊ահզապ), 27֊րդ համար․ وَأَوْرَثَكُمْ أَرْضَهُمْ وَدِيَارَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ وَأَرْضًا لَّمْ تَطَئُوهَا ۚ وَكَانَ اللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرًا
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/w/index.php?title=Սուրիա&oldid=227512» էջէն