Անգլիա

Անգլիա (Անգլերէն՝ England), Մեծն Բրիտանիոյ եւ Միացեալ Թագաւորութեան ամէնամեծ եւ ամէնաշատ բնակչութիւն ունեցող երկիրն է : Անգլիոյ բնակչութիւնը կը կազմէ ամբողջ Միացեալ Թագաւորութեան բնակչութեան աւելի քան 83%-ը։ Մայրաքաղաքը Լոնտոնն է։

Անգլիա
Անգլիոյ դրօշ Զինանշանը
Կը գտնուի	Միացեալ Թագաւորութիւն
Կը ներառնէ	Արևելյան Անգլիա?, Հյուսիսարևելյան Անգլիա?, Յորքշիր և Համբեր?, Արևելյան Միդլենդ?, Արևմտյան Միդլենդս?, Հարավարևմտյան Անգլիա?, Հարավարևելյան Անգլիա?, Հյուսիսարևելյան Անգլիա? եւ Լոնտոն
Պետական լեզու	անգլերէն
Մայրաքաղաք	Լոնտոն
Երկրի ղեկավար	Չարլզ Գ․
Կառավարութեան ղեկավար	Քիր Սթարմեր?
Ազգաբնակչութիւն	53 012 456 մարդ (2011), 57 106 398 մարդ (2022)
Օրհներգ	Մեծն Բրիտանիոյ օրհներգ
Արժոյթ	Ֆունտ ստերլինգ?
Ժամային համակարգ	Կրինուիչ միջին ժամ
Հեռաձայնային համակարգ	+44
visitengland.com

Աշխարհագրութիւն

Անգլիային շրջապատող ծովերն են Հիւսիսային ծովը եւ Իրլանտական ծովը: Այն կը սահման է արեւմուտքէն Ուելսի եւ հիւսիսէն Սկովտիոյ հետ։ Անգլիան կը գտնւուի Եւրոպայի Հիւսիս-Արեւմուտքին մէջ։ Անգլիան Շոտլանդիոյ, Ուելսի ու Հիւսիսային Իրլանտիոյ հետ միասին կը կազմէ Մեծն Բրիտանիոյ եւ Հիւսիսային Իրլանտիոյ Միացեալ Թագաւորութիւնը։ Տարածքը 131 հազար քմ² է։ Հիմնական լեռնաշղթան, որ տարածուած է Հիւսիսէն Հարաւ, Ապենինեան լեռներն են։ Անգլիան Եւրոպայի ամէնամեծ կղզային պետութիւնն է։ Անոր կը պատկանի բազմաթիւ կղզիներ՝ Մէն, Անգլսի, Ուայթ, եւ 4 կղզախմբեր՝ Հեբրիդեան, Օրկնեեան, Շոտլանդական ու Նորմանդական։ Մեծն Բրիտանիոյ կղզիին Հիւսիսային եւ Արեւմտեան մասերուն մէջ կան ոչ բարձր լեռներ, իսկ կեդրոնին եւ Հարաւ-Արեւելքին՝ դաշտավայրեր։ Երկիրը հարուստ է ածուխի, քարիւղի, բնական վառելակազի եւ երկաթի պաշարներով։ Անոր կլիմային վրայ մեծ ազդեցութիւն ունի Հիւսիսային տաք հոսանքը, որուն շնորհիւ՝ ձմեռը կ՛ըլլայ մեղմ։ Գետերը կարճ են, բայց՝ ջրառատ, նաւարկելի, եւ միացած են ջրանցքներով։ Կան բազմաթիւ մանր լիճեր, օրինակ՝ հանրայայտ Լոխ Նեսը։ Բրիտանական կղզիներու ափերը կտրտուած են ծովածոցերով, որտեղ կայ առնուազն 300 նաւահանգիստ։ Սքաֆել Պիկը Անգլիոյ ամէնաբարձր կէտն է (978 մ.) եւ կը գտնւուի Քամբրիոյ մէջ։ Մեծն Բրիտանիոյ ամէնամեծ եւ խիտ բնակուած մասը Անգլիան է (Ալբիոնը), որուն հնագոյն քաղաքներու, այսինքն՝ Բիրմինգհեմի, Մանչեսթըրի, Լիվըրփուլի գործարանները կ'արտադրեն շարժիչներ, հեռուստացոյցներ, կարի մեքենաներ ու գեղեցիկ մանկական խաղալիքներ։

Պատմութիւն

Նախամարդիկ կղզիին մէջ յայտնուած են աւելի քան 500․000 տարի առաջ, իսկ ժամանակակի ընթացքին մարդիկ առաջին անգամ այս տարածքներուն հասած են 30․000 տարի առաջ։ Հռոմեացիները գրաւած են այն 43 թուականին, բայց լքած են 410 թուականին։ 5-6-րդ դարերու ժամանակ Անգլիոյ մէջ բնակած են գերմանական տարբեր ցեղեր։ Տեղական բնակչութիւնը կամ կը ոչնչանայ կամ կը միաձուլուի այդ երկիրի քաղաքականներուն հետ։ 7-րդ դարէն սկսած է վիկինգներու արշաւանքները դէպի Բրիտանական կղզիներ։ 5-րդ դարէն սկսեալ ժամանակաւոր Անգլիոյ տարածքին մէջ գերմանական ցեղերը՝ անգլերէն ու Սաքսերը, բնակութիւն հաստատեցին։ Ասոնք կը գտնուէին նախնադարեան համայնական կարգերու քայքայման փուլին մէջ։ Անգլիոյ նուաճումը անոնց կողմէն արագացուց այդ գործունէութիւնը։

Կրօնք

Քրիստօնէութիւնը ամէնատարածուած կրօնական ուղղուածութիւնն է Անգլիոյ մէջ։ Քրիստոնէութենէն ետք ամէնաշատ հետեւորդներ ունի իսլամական, հինտուական, սիկխիզմական, յուդայական եւ պուտայական կրօնական ուղղուածութիւնները։ Հինէն բազմաթիւ կրօնական կարեւոր ուղղուածութիւններ էին երկրին մէջ՝ որոնք էին կելտական հեթանոսութիւնը, ռոմանական հեթանոսութիւնը, Անգլոյ-սաքսոնական հեթանոսութիւնը եւ Նորվեկիական հեթանոսութիւնը: Միակ կրօնական ուղղուածութիւնը, որ ստեղծուած է Անգլիոյ մէջ Նէոպագանեան Վիկան է։

800 թթ.

Կառավարման ձեւը

Անգլիոյ պետութեան եւ իրաւունքի պատմութիւնը կը բաժանուի հետեւեալ ժամանակաշրջաններու՝

1. վաղ ֆեոդալական միապետութիւն (5–11-րդ դարեր)
2. ֆեոդալական պետութեան զարգացում (11-13-րդ դարեր)
3. դասաներկայացուցչական միապետութիւն (13-17-րդ դարեր)

Անգլիոյ բնակչութիւնը բաժնուած էր երեք մասերու՝ ազատներու, կիսաազատներու եւ ստրուկներու։ Ազատ բնակչութիւն կը թուէր Էրլերն ու Կերլերները։ Էրլերն նախկին ցեղային առաջնորդներ էին։ Անոնք կը տիրէին մեծ քանակութեամբ հողերու։ Կերլերն ազատ գիւղական համայնքի անդամներ էին, որոնք կը տիրէին հողերու մի մասին, կը մասնակցէին ժողովրդական ժողովներուն եւ կը կատարէին պետական գործերը։ Կերլերի սպանութեան դէպքին նախատեսուած տուգանքն աւելի էր, քան Էրլերի սպանութեան դէպքին։ Կիսաազատ բնակչութիւնը կը կոչուէր Լետէր։ Անոնք կը գտնուէին իրենց տէրերու, այսինքն Էրլերի իշխանութեան տակ, ունէին փոքր քանակութեամբ հողեր եւ կը կատարէին տարբեր տեսակի պարտաւորութիւններ։ ԲՆակչութեան ամէնացածերն են ստրուկները, որոնք օգտակար կ՛ըլլային Էրլերների տնային տնտեսութիւններու գործերուն։ IX-XI դարերու ընթացքին Անգլիոյ մէջ յաղթանակ ունեցան ֆեոդալական յարաբերութիւնները։ Գիւղացիութիւնը կ՛ենթարկուի ֆեոդալական շահագործման։ Հողի սեփականատէրերու օգուտին կախեալ ճորտ գիւղացիները կը կատարէին պարհակներ։ Ֆեոդալազմի յաղթութիւնը Անգլիոյ մէջ, վերացուց նախնադարեան համայնական կազմակերպութիւններու մնացուկները։ Ամբողջ իշխանութիւնը պետութեան մէջ կեդրոնացած է թագաւորի եւ ազնուականութեան ձեռքին վրայ։ Կը կազմակերպուի խորհրդակցութիւններ («իմաստուններու ժողով»), որ պետական իշխանութեան բարձրագոյն մարմինն էր։ Առանց այս մէկին համաձայնութեան թագաւորը իրաւունք չունէր հրապարակելու օրէնքներ։

Ֆեոդալական միապետութիւն(11-13 դարերու ընթացքին)

Պետութիւնը, ֆեոդալիզմի շարժումի շրջանի ընթացքին (Ժա.- Ժգ. դարերուն), 1066-ին Անգլիա կ'ենթարկուի նորմանտական տիրապետութեան։ Տիրապետութիւնները հողերը կը բաժնեն իրենց միջեւ։ Բոլոր հող ստացողները կը դառնան թագաւորին կամակատարները։ ԲՆակչութեան հիմնական զբաղումը հողագործութիւնն ու անասնապահութիւնն էր։ Նորմանտականին ծագումէն ետք առեւտուրը կը զարգանայ. Արհեստագործութիւնը կը սկսի զարգանալ։ Ժա. դարուն, գիւղացիներու մեծ մասն արդէն դարձած էին հողատէրեր եւ իշխաններ։ Հասարակութիւնը բաժնուած էր շահագործող եւ շահագործուող դասակարգերու։ Տիրող դասակարգին մէջ միասնութիւն չկար։ Հակասութիւնները բաժնուած էին աշխարհիկ եւ հոգեւոր աւատատէրերու միջեւ։ Միշտ կռիւներ կը կատարուէին բոյարներու եւ ազնուականութեան միջեւ։ Թագաւորական իշխանութեան զօրութիւնը հաստատուած էր նաեւ այս մէկով, որ ինքը՝ թագաւորը, կեդրոնացած է հսկայական քանակութեամբ հողերու, որ կը կազմէր երկրի հողերու գրեթէ 1/7 մասը։ Նորմանտական տիրապետութիւնը Անգլիոյ պատմութեան համար ունեցած է մեծ նշանակութիւն։ Անիկա կը նկատուի աւատատիրական շարժումի վերջնական աւարտը, թագաւորական իշխանութեան հզօրութիւնը, կ'ամրապնդէ երկրի քաղաքական միասնութիւնը։ Պետական կարգին մէջ (Ժբ. դարու շրջանին) կը շարունակուէր թագաւորական իշխանութեան ամրացումը։ Թագաւորին կ'աջակցէին բնակչութեան բոլոր խաւերը, որ իւրաքանչիւրը այդ թուականին զօրութեան մէջ կը փնտռէր իր շահը։ Այդպէս երկար մնալը պիտի չկատարուէր եւ նոր պարոնները, որպէս հողի սեփականատէրեր, ամրամպնդելով իրենց դիրքերը, կը սկսին հանդէս գալ թագաւորական իշխանութեան դէմ։ Առաջին ելոյթը տեղի կ'ունենայ Հենրիխ Ա.-ի կառավարման տարիներուն ընթացքին (1100-1135 թուականներուն) որ կը հարկադրէ որոշ զիջումներ։ Հենրիխ Ա.-ի կառավարման տարիներուն կը կատարելագործուի պետական կեդրոնական աշխատակազմը։ Թագաւորական ընտրողներու կազմակերպութիւնը կը բաժանուի մեծ խորհուրդի եւ փոքր ընտրողներու։ Մեծ խորհուրդը ժողովներ կը գումարէր տարին երեք անգամ։ Անոր կազմին մէջ կը մտնէին թագաւորին կողմնակիցները։ Խորհուրդը ստեղծուած էր որպէսզի բոլոր հարցերուն վերաբերեալ առաջարկներ եւ դիտողութիւններ ընէր, թագաւորին խորհուրդներ տար, լսէր եւ թագաւորին որոշումները եւ քննարկէր զանոնք։ Հակառակ անոր, խորհուրդին երաշխաւորումը գերիշխող ուժ մը չի հանդիսանար։ Հենրիխ Ա.-ի օրով կեդրոնական աշխատակազմը կը զօրանայ նաեւ այն վայրերուն մէջ, ուր կ՛իրականացնէին շերիֆները։ Հենրիխ Բ.- ի օրերուն (1154-1189 թուականներուն) անցան շարք մը ձեւեր, որոց նպատակն էր աւելի ամրապնդել դատավարչական իշխանութիւնը։ Դատական ձեւերով թագաւորական կազմակերպութիւնը կը դառնայ մշտական գործող գերագոյն դատական մարմինը։ Անոր կառավարութիւնը կը վարէին հինգ իրաւաբաններ։ Կազմակերպութիւնը բոլոր տեսակի հարցերը կը լուծէր հիմնական վճռաբեկութեան կարգով։ Անոր իրաւունքն էր լուծել նաեւ սեփականութեան վերաբերող քանի մը հիմնական հարցեր։ Ժբ. դարու երկրորդ կէսին կը ձեւաւորուի արտաքին դատարաններու հիմնարկը։ Նման պայմաններ ունին անոր պարոնները՝ ասպետներու եւ քաղաքային վերնախաւերու հետ միասին թագաւորը կը ստիպեն ստորագրելու ‹‹Ազատութիւներու Մեծ Քարտէսը›› (1215-ին), որուն համար օրինակ կը հանդիսանայ Հենրիխ Ա.-ի ‹‹Ազատութիւններու քարտէսը››:

Ազատութեան մեծ քարտէսը

1215-ին «Խարտիան» կամ «Քարտէսը» իր բովանդակութեամբ աւելի հարուստ էր եւ ընդարձակ։ ‹‹Խարտիան›› կ'արտայայտէր շարժումը ղեկավարող պարոններու շահերը: Պարոնական աւատները կը յայտարարէին ազատ ժառանգուող տիրոյթներ: Թագաւորը իրաւունք չունէր ժառանգութիւն ստացած երիտասարդ պարոններէն պահանջել սահմանուածէն աւելին: Թագաւորը խոստացած էր անչափահաս վասալներու նկատի ունեցած խնամակալութեան իրաւունքի չարաշահում թոյլ չտալ: Քարտէսը կը վերականգէր պարոններու որոշ սենեօրական իրաւունքներ, որոնք կը խախտէին թագաւորական իրաւասութեան ընդլայնման հետեեւանքով: Թագաւորը կը խոստանար անհետացնել ցանկացած քմահաճութիւնը՝ բարոններէն դրամական տուրքերու վճարելու դէպքով: Միայն 3 դէպքերով էր, որ բարոնները պարտաւոր էին թագաւորին չափաւոր դրամական օգնութիւն ցոյց տալ՝ 1) թագաւորին գլխավաճար պարտքերէ ազատելու 2) թագաւորին երէց որդուն ասպետ կոչելու շնորհելով 3)թագաւորի առաջին ամուսնութիւնեն էն ծնուած երէց աղջկան ամուսնացնելու դէպքերով: Ասոր հետ քարտեզի շարք մը որոշումներ կը պաշտպանէին շարժման այլ մասնակիցներու շահերը: Կը հաստատեն սկիզբէն գոյութիւն ունեցող եկեղեցիներու եւ հոգեւորականութեան արտօնութիւններն ու ազատութիւնները, մասնաւորապէս եկեղեցական ընտրութիւններու ազատութիւնը: Խարտիան կը պաշտպանէր վաճառականներու իրաւունքները: Անոր կը թոյլատրուէր ազատօրէն դուրս գալ Անգլիայէն ու վերադառնալ, կատարելով առեւտուր առանց որեւէ դիմադրութեան հանդիպելու: Խարտիան կը նախատեսէր առեւտուրի համար միասնական չափ ու կշիռի միաւոր սահմանելու անհրաժեշտութիւնը: Ընդհանուր առմամբ քարտեզով հաստատուած դրութիւնները դուրս չեկան ֆեոդալական կարգէրի շրջանակներէն եւ կարող ենք նշել, որ այն իր բնոյթով ֆեոդալական էր: ‹‹Խարտիան›› նշանակութիւն ունեցաւ միայն որոշ ժամանակաշրջանի մը համար: 1960-ական թուականներու վերջաւորութեան բուռն շարժումն է եւ տեղի կաթոլիկ փոքրամասնութեան քաղաքացիական իրաւունքներու համար կը տարածուի եւ կը շարունակուի մինչեւ այսօր:

Կառաւարման ժամանակակաւոր համակարգ

Ժամանակակաւոր Մեծն Բրիտանիան, Բրիտանական համագործակցութեան առանցքային երկիրն է, որուն մէջ կը մտնեն 49 անկախ պետութիւններ՝ հիմնականը, անոր նախկին գաղութներն ու կիսագաղութներն են: Մեծն Բրիտանիան սահմանադրական միապետութիւն է՝ իր թագաւորով (կամ թագուհիով), որուն մասին կ՛ըսեն թէ Ան կը թագաւորէ բայց չի իշխէր:

Հայերը Անգլիոյ մէջ

Մեծ Պրիդանիոյ մէջ հայկական համայնքներ ստեղծուած են XIX դարու 30-ական թուականներուն ժամանակ, Լոնտոնի, Մանչեսթըրի եւ Լիվըրփուլի մէջ: Առաջին հայերն այնտեղ Կոստանդնուպոլսէն եւ Հնդկաստանէն եկած վաճառականներն էին: Արդէն 1870 թուականին Մանչեստրի մէջ կառուցուած է հայկական եկեղեցի (Սուրբ Երրորդութիւն): Մեծն Բրիտանիոյ Հայ գաղութը տարածուած է Առաջին համաշխարհային պատերազմէն յետոյ, եւ հաստատուած են Թուրքիա, Կովկասէն գաղթած բազմաթիւ հայեր: XX դարու 60–70-ական թուականներուն հայերու հոսքը Մեծն Բրիտանիա մեծնայ յատկապէս Կիպրոսէն, Լիբանանէն, Սուրիայէն եւ Եգիպտոսէն: Ներկայիս Հայերու թիւը շուրջ 16 հազար է , անոնք հիմնականին բանուորներ, ծառայողներ, արհեստաւորներ, մանր առեւտրականներ են: Կան նաեւ մեծահարուստներ ու խոշոր արդիւնաբերողներ, մտաւորականներ: Լոնտոնի մէջ կը գործէ Հայ տունը, որ կը կազմակերպուի մշակութային միջոցառումներ: Այնտեղ կը գտնւուի նաեւ 1992 թուականին բացուած ՀՀ-ի դեսպանատունը: Համայնքին մէջ կը գործէ հայ առաքելական 3 եկեղեցի: Առաջնորդանիստը Լոնտոնի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին է: Մայրաքաղաքին շէ՛ եւ Մանչեստրի մէջ հայ մանուկներու համար բացուած են նաեւ շաբաթօրեայ եւ կիրակնօրեայ դպրոցներ: 1998 թուականէն լոյս կը տեսնէ «Նոր սերունդի ձայն» պարբերականը։ կը գործեն նաեւ Անգլոյ-հայկական առաջադիմական եւ Լոնտոնի հայ երիտասարդաց միութիւնները, ՀԲԸՄ եւ ՀՕՄ-ի Լոնտոնեան մասնաճիւղերը եւ այլ կազմակերպութիւնները։

Անգլիական խորհրդանիշեր

• 
  Սթոնհենճ
• 
  Ուեսթմինըսթրեան պալատ
• 
  Էլիզապէթ Բ.
• 
  The Beatles

• 
  Ուիլիըմ Շէյքսփիր
• 
  Ուեսթմինսթըրեան աբբայարան
• 
  Մեծն Բրիտանիոյ դրօշը
• 
  Վարդ The Tudor rose, England's national floral emblem

Բնակչութիւն

Բնակչութեան 1801-2022 թուականների վիճակագրություն
Տարի Բնակչութիւն 1801 8 331 434 մարդ 1811 9 538 827 մարդ 1821 11 281 957 մարդ 1831 13 090 615 մարդ 1841 15 002 250 մարդ 1851 16 921 972 մարդ 1901 32 544 685 մարդ 1971 43 460 525 մարդ 1972 46 571 900 մարդ 1973 46 686 200 մարդ 1974 46 682 700 մարդ 1975 46 674 400 մարդ 1976 46 659 900 մարդ 1977 46 639 800 մարդ 1978 46 638 200 մարդ	Տարի Բնակչութիւն 1979 46 698 100 մարդ 1980 46 787 200 մարդ 1981 45 978 080 մարդ 1982 46 777 337 մարդ 1983 46 813 693 մարդ 1984 46 912 444 մարդ 1985 47 057 359 մարդ 1986 47 187 643 մարդ 1987 47 300 419 մարդ 1988 47 412 342 մարդ 1989 47 552 651 մարդ 1990 47 699 116 մարդ 1991 48 197 672 մարդ 1992 47 997 973 մարդ 1993 48 102 319 մարդ	Տարի Բնակչութիւն 1994 48 228 781 մարդ 1995 48 383 461 մարդ 1996 48 519 129 մարդ 1997 48 664 777 մարդ 1998 48 820 583 մարդ 1999 49 032 872 մարդ 2000 49 233 311 մարդ 2001 49 138 831 մարդ 2002 49 679 267 մարդ 2003 49 925 517 մարդ 2004 50 194 600 մարդ 2005 50 606 034 մարդ 2006 50 965 186 մարդ 2007 51 381 093 մարդ 2008 51 815 853 մարդ	Տարի Բնակչութիւն 2009 52 196 381 մարդ 2010 52 642 452 մարդ 2011 53 012 456 մարդ 2012 53 493 700 մարդ 2013 53 918 686 մարդ 2014 54 370 319 մարդ 2015 54 786 300 մարդ 2016 55 268 100 մարդ 2017 55 619 548 մարդ 2018 55 977 178 մարդ 2019 56 230 056 մարդ 2020 56 325 961 մարդ 2022 57 106 398 մարդ

Արտաքին յղումներ

• www.encyclopedia.am կայք Archived 2013-05-23 at the Wayback Machine.