Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրք
Մուսթաֆա Քէմալ Աթաթիւրք (թրք.՝ Mustafa Kemal Atatürk, թրքական բանակի սպայ, յեղափոխական, Թուրքիոյ Հանրապետութեան հիմնադիրը, հանրապետութեան առաջին նախագահը 1923-1938 թուականներուն ընթացքին։ Ծայրահեղական եւ ազգայնմոլ, որուն քաղաքականութիւնը եւ գաղափարախօսութիւնը ծանօթ է քեմալիզմ անունով։
.svg){kind=small}
Աթաթուրք հանրածանօթ դարձած է, երբ Ա. համաշխարհային պատերազմի ընթացքին Գալիպոլիի ճակատամարտին ապահոված է Օսմանեան կայսրութեան յաղթանակը[7]։ Ա. համաշխարհային պատերազմին կայսրութեան պարտութենէն եւ անոր յաջորդող կազմալուծումէն ետք ղեկավարած է թրքական ազգային շարժումը, որ կը պայքարէր ընդդէմ Դաշնակից պետութիւններու, որոնք կ'ուզէին իրենց միջեւ բաժնել Թուրքիոյ հիմնական տարածքները։ Տարածքային կառավարութիւն մը ստեղծելով Թուրքիոյ ներկայի մայրաքաղաք Անքարայի մէջ՝ կրցած է յաղթել դաշնակիցներու ուղարկած ուժերուն, որ հետագային ճանչցուած է թրքական ազատագրական պատերազմ անունով։ Ան, այնուհետեւ, ջնջած է արդէն իսկ քայքայուած Օսմանեան կայսրութիւնը եւ անոր փոխարէն յայտարարած Թուրքիոյ Հանրապետութեան հիմնադրումը։ Իբրեւ նորաստեղծ Թուրքիոյ Հանրապետութեան նախագահ՝ Աթաթուրք իրականացուցած է քաղաքական, տնտեսական եւ մշակութային բարեփոխումներ, որուն վերջնական նպատակն էր ստեղծել ժամանակակից, յառաջադէմ եւ աշխարհիկ ազգ-պետութիւն մը։ Ան տարրական կրթութիւնը դարձուցած է անվճար եւ պարտադիր՝ բացած հազարաւոր նոր դպրոցներ ամբողջ երկիրի տարածքին։ Ներկայացուցած է նաեւ լատինատառ թրքական այբուբենը, որ փոխարինած է օսմանեան այբուբենին։ Աթաթուրքի նախագահութեան շրջանին թուրք կանայք ձեռք բերած են քաղաքական եւ քաղաքացիական հաւասար իրաւունքներ՝ առաջ անցնելով շատ արեւմտեան երկիրներէն[8]։ Յատկապէս թիւ 1580 յօդուածով կանայք 3 Ապրիլ 1930-ին իրաւունք ստացած են մասնակցելու տեղական ինքնակառավարման մարմիններու ընտրութիւններուն, իսկ քանի մը տարի ետք՝ 1934-ին, ընտրութիւններուն մասնակցելու ամբողջական իրաւունք ստացած՝ շատ աւելի շուտ, քան աշխարհի բազմաթիւ այլ երկիրներ[9]։
Աթաթուրքի պետութիւնը իրականացուցած է թրքացման քաղաքականութիւնը՝ փորձելով ստեղծել միատարր եւ ամբողջական ազգ մը։ Մուսթաֆա Քեմալի ղեկավարութեան տարիներուն ոչ թուրք փոքրամասնութիւններուն պարտադրուած է հանրային վայրերուն մէջ թրքերէն խօսիլ, ոչ թուրք փոքրամասնութիւններուն տեղանունները եւ մականունները պէտք է փոխարինուէին համապատասխան թրքերէնով։
1934-ին թրքական կառավարութիւնը Մուսթաֆա Քեմալի շնորհած է «Աթաթուրք» անունը, որ կը նշանակէ «թուրքերու հայր»՝ ի պատիւ անոր ունեցած դերին ժամանակակից Թուրքիոյ Հանրապետութեան կառուցման գործընթացին մէջ։ Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրք մահացած է 10 Նոյեմբեր 1938-ին 57 տարեկան հասակին Տոլմապահչէ պալատին մէջ: Իբրեւ նախագահ անոր յաջորդած է Իսմեթ Ինյոնյու, որ կազմակերպած է պետական յուղարկաւորութիւն մը։ 1953-ին կառուցուած է անոր պատկերազարդ դամբարանը, որ կը գտնուի Խաղաղութեան զբօսայգիին մէջ՝ ի պատիւ վերջինիս նշանաւոր խօսքին՝ «Խաղաղութիւն հայրենիքի մէջ, խաղաղութիւն աշխարհի տարածքին»։
1981-ին՝ Աթաթուրքին ծննդեան 100-ամեակին առիթով, ՄԱԿ-ը եւ ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ն յարգելով անոր յիշատակը՝ յայտարարած են «աշխարհի տարածքին Աթաթուրքի տարի» եւ ընդունած նոյն առիթին հետ կապուած բանաձեւ մը՝ զինք բնութագրելով իբրեւ «գաղութատիրութեան եւ կայսերականութեան դէմ առաջին պայքարի ղեկավար» եւ իբրեւ «մարդոց մէջ փոխըմբռնման ունակութեան եւ կայուն խաղաղութեան զարգացման նկատելի չափով աջակցած անձ, որ իր ամբողջ կեանքին ընթացքին աշխատած է զարգացնել ներդաշնակութիւն եւ համագործակցութիւն մարդկութեան մէջ առանց խտրականութեան»։ Ի պատիւ Աթաթուրքի՝ Թուրքիոյ եւ աշխարհի բազմաթիւ երկիրներու մէջ մեծ թիւով յուշարձաններ կան, անոր անունով կոչուած են բազմաթիւ տեղանուններ։ 1934-ին Յունաստանի նախկին վարչապետ Էլեֆթերուոս Վենիզելոս Աթաթուրքի անունը առաջարկած է Խաղաղութեան Նոպելեան մրցանակիր ըլլալու համար։
Մանկութիւն եւ կրթութիւն Խմբագրել
Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրք ծնած է (բուն անունով Ալի Ռըզաօղլու Մուսթաֆա) 1881-ի սկիզբները Օսմանեան կայսրութեան Սալոնիկ քաղաքին (ներկայիս Յունաստանի Թեսաղոնիկէ քաղաք)[10] Ահմետ Սուպաշը թաղամասին մէջ կամ ալ Քոճա Քասըմ փաշա թաղամասին Իսլահանէ փողոցին մէջ գտնուող տան մը մէջ (այժմ՝ թանգարան)։ Հայրը՝ Ալի Ռըզա էֆենտի, ոստիկանութեան սպայ էր, կը զբաղէր փայտանիւթի վաճառականութեամբ, իսկ մայրը՝ Զուպեյտէ հանըմ։ Ըստ Էնտրիւ Մանգոյի՝ անոր ընտանիքը իսլամ էր, թրքախօս եւ միջին խաւի ներկայացուցիչ[11], այնուամենայնիւ ըստ Ֆալիհ Ռըֆք Աթայի, Վամըք Տ. Վոլքանի, Նորման Իցքովիչի, Միւժկան Ճունպուրի, Նուման Քարթալի եւ Հասան Իզզետտին Տինամոյի՝ Ալի Ռըզայի նախնիները թուրքեր էին, Փոքր Ասիոյ Այտընի մարզէն։ Քեմալի մայրը շատերու համոզումով ունէր թրքական ծագում[12][13], իսկ ըստ Շեւքեթ Սուրեյյա Այտեմիրի՝ ան «Իւրիւքներու» թրքական ցեղախումբի ժառանգորդ էր[14]։ Այն պատճառով, որ օսմանեան շրջանին Սալոնիկի մէջ եղած է մեծ թիւով հրէական փոքրամասնութիւն մը, Աթաթուրքի իսլամիստ հակառակորդները անընդհատ կը պնդէին, որ հրեաներու ժառանգորդ էր, որոնք օսմանեան շրջանին իսլամութիւնը ընդունած էին[15]։ Այնուամենայնիւ, անոր նախնիները բնիկ սալոնիկցի չէին, այլ հոն տեղափոխուած էին ԺԹ. դարու վերջը, Օսմանեան կայսրութեան այլ նահանգներէ։ Ուրիշներն ալ կը պնդէին, թէ անոր մաշկին բաց գոյնը, շէկ մազերը եւ կապոյտ աչքերը կը փաստէին անոր սլավոնական ծագում ունենալը:[16][17][18]
Ըստ Աֆեթ Ինանի՝ Աթաթուրքի Քեմալ անունը (կը նշանակէ կատարելութիւն) անոր շնորհած է թուաբանութեան իր ուսուցիչը՝ Ուսքիւփլիւ Մուսթաֆա էֆենտին՝ «հիանալով անոր ունակութիւններուն եւ հասունութեան վրայ»[19][20], իսկ Ալի Ֆուատ Ճեպեսոյի կարծիքով անուանակից ըլլալուն պատճառով ուսուցիչը տուած է այդ անունը, սակայն Քեմալի կենսագիր Էնտրիւ Մանգօ այլ տեսակէտ մը առաջարկած է, թէ ան կրնայ այդ անունը ընտրած ըլլալ իբրեւ յարգանքի նշան ազգային բանաստեղծ Նամըք Քեմալի[21]։ Փոքր տարիքէն մօր խորհուրդով Քեմալ դժկամութեամբ կրօնական դպրոց յաճախած է։ Աւելի ուշ հայրը զինք ուղարկած է Շեմսի էֆենտիին դպրոցը (աւելի աշխարհիկ կողմնորոշումով դպրոց)։ Ծնողքը փափաքած են, որ Քեմալ հմտանայ առեւտուրի ոլորտին մէջ, բայց 1893-ին Մուսթաֆա Քեմալ առանց անոնց տեղեկացնելու Սալոնիկի ռազմական դպրոցին (Selanik Askeri Rüştiyesi) մուտքի քննութիւններ յանձնած է։ 1896-ին ընդունուած է Մոնաստիրի ռազմական ակադեմիան։ 14 Մարտ 1899-ին ընդունուած է Օսմանեան կայսրութեան մայրաքաղաք Կ.Պոլսոյ Շիշլի թաղամասին մէջ գտնուող Օսմանեան ռազմական ակադեմիան, որուն ընթացքը աւարտած է 1902-ին։ Հետագային 11 Յունուար 1905-ին աւարտած է Կ.Պոլսոյ մէջ գտնուող Օսմանեան ռազմական քոլեճը։
Ծանօթագրութիւններ Խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 Ататюрк Мустафа Кемаль // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
- ↑ http://www.britannica.com/EBchecked/topic/591866/Thessaloniki
- ↑ Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: open data platform — 2011.
- ↑ Բրոքհաուզի հանրագիտարան
- ↑ https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/ataturkun-dolmabahce-sarayindaki-odasinda-toren/961584
- ↑ https://www.tbmm.gov.tr/yayinlar/hukumetler/hukumetler_cilt_1.pdf
- ↑ Zürcher, Turkey : a modern history, 142
- ↑ Mastering Modern World History by Norman Lowe, second edition
- ↑ Türkiye'nin 75 yılı , Tempo Yayıncılık, İstanbul, 1998, p.48,59,250
- ↑ Méropi Anastassiadou, Méropi Anastassiadou-Dumont (1997)։ Salonique, 1830-1912: une ville ottomane à l'âge des Réformes։ BRILL։ էջ 71։ ISBN 90-04-10798-3
- ↑ Andrew Mango Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey, Overlook Press, 2002, 978-1-58567-334-6, p. 25, p.27ff. - "Feyzullah's family is said to have come from the country near Vodina (now Edhessa in western Greek Macedonia). The surname Sofuzade, meaning 'son of a pious man', suggests that the ancestors of Zübeyde and Ali Rıza had a similar background. Cemil Bozok, son of Salih Bozok, who was a distant cousin of Atatürk and, later, his ADC, claims to have been related to both Ali Rıza's and Zübeyde's families. This would mean that the families of Atatürk's parents were interrelated. Cemil Bozok also notes that his paternal grandfather, Safer Efendi, was of Albanian origin. This may have a bearing on the vexed question of Atatürk's ethnic origin. Atatürk's parents and relatives all used Turkish as their mother tongue. This suggests that some at least of their ancestors had originally come from Turkey, since local Muslims of Albanian and Slav origin who had no ethnic connection with Turkey spoke Albanian, Serbo-Croat or Bulgarian, at least so long as they remained in their native land. But in looks Atatürk resembled local Albanians and Slavs.[...] But there is no evidence that either Ali Riza or Zübeyde was descended from such Turkish nomads." page 28; "It is much more likely that Atatürk inherited his looks from his Balkan ancestors.[...] But Albanians and Slavs are likely to have figured among his ancestors."
- ↑ Jackh, Ernest, The Rising Crescent, (Goemaere Press, 2007), p. 31, Turkish mother and Albanian father
- ↑ Isaac Frederick Marcosson, Turbulent Years, Ayer Publishing, 1969, p. 144.
- ↑ Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam: Mustafa Kemal, Birinci Cilt (1st vol.): 1881-1919, 14th ed., Remzi Kitabevi, 1997, 975-14-0212-3, p. 31. Կաղապար:Tr icon
- ↑ Gershom Scholem, "Doenmeh", Encyclopaedia Judaica, 2nd ed.; Volume 5: Coh-Doz, Macmillan Reference USA, Thomson Gale, 2007, 0-02-865933-3, p. 732.
- ↑ Arnold Blumberg (հունվարի 1, 1995)։ Great Leaders, Great Tyrants?: Contemporary Views of World Rulers who Made History։ Greenwood Publishing Group։ էջ 7։ ISBN 978-0-313-28751-0
- ↑ A. Baran Dural (2007)։ His Story: Mustafa Kemal and Turkish Revolution։ iUniverse։ էջեր 1–2։ ISBN 978-0-595-85604-6
- ↑ Whether, like most Macedonians, he had about him a touch of the hybrid —perhaps of the Slav or Albanian—can only be a matter for surmise. Atatürk: a biography of Mustafa Kemal, father of modern Turkey, Baron Patrick Balfour Kinross, Quill/Morrow, 1992, 0688112838, p. 8.
- ↑ Afet Inan, Atatürk hakkında hâtıralar ve belgeler, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1959, p. 8.
- ↑ «Mustafa Kemal Atatürk»։ Turkish Embassy website։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ սեպտեմբերի 27, 2007-ին։ արտագրուած է՝ օգոստոսի 7, 2007
- ↑ Mango, Atatürk, p. 37.