Սելանիկ
Սելանիկ կամ՝ Թեսաղոնիկէ (յուն․՝ Θεσσαλονίκη), դիրքին գեղեցկութեան պատճառաւ, կ՛անուանուի նաեւ Թերմայիքոսին Գեղուհին)[4]։ Քաղաք-նաւահանգիստ Յունաստանի հիւսիսը, Կեդրոնական Մակետոնիոյ Շրջանը, Էգէական Ծովուն Թերմայիքոս ծոցի հիւսիսային ափին։ Կեդրոնական Մակետոնիոյ եւ Թրակիոյ Ապակեդրոն վարչատարածքին վարչական կեդրոն․ Հիւսիսային Յունաստանի մայրաքաղաքը եւ Յունաստանի երկրորդ մայրաքաղաքը։[5]Սելանիկի Վարչական Շրջանային Քաղաքատարածքին բնակչութեան թիւը 1․030․338 է, Քաղաքային Տարածքինը (արուարձաններով միասին)՝ 824․676, իսկ բուն քաղաքապետութեան շրջանը՝ 325․182։[6][7]
| Քաղաք, նաւահանգիստ | |
|---|---|
| Սելանիկ | |
| յուն․՝ Θεσσαλονίκη | |
 Սելանիկ․սլաքի կարգով՝ Արիստոթելիս հրապարակ, Սուրբ Տիմիթրի եկեղեցին, Սելանիկին Համերգասրահը, ծովափը եւ Սպիտակ Բերդը | |
| Երկիր |
 Յունաստան[1] |
| Քաղաքապետ | Կոստանտինոս Զերվաս |
| Հիմնադրուած է՝ | ՔԱ315 |
| Առաջին յիշատակում | 4. century BCE |
| Տարածութիւն | 19․307 ք․քմ․ քմ² |
| ԲԾՄ | 6 մեթր |
| Պաշտօնական լեզու | Յունարէն |
| Բնակչութիւն | 309 617 մարդ (2021)[2] |
| Կը գտնուի ափին | Թերմայիքոս Ծոց |
| Հեռախօսային ցուցանիշ | 231 |
| Փոստային ցուցանիշ | 530–539, 54015–54655 եւ 56404 |
| Շրջագայութեան պետ-համարագիր | MM, NA, NB, NE, NH, NI, NK, NM, NN, NO, NP, NT, NY, NX եւ NZ |
| Պարգեւներ | Erasmus Destination of the Year? |
| Անուանուած է | Մակետոնիոյ Սելանիկը, Թերմայիքոս Ծոցին Գեղուհին․[3] |
| Սուրբ բարեխօս | Այ․ Տիմիթրի |
| Պաշտօնական կայքէջ | thessaloniki.gr(յունարէն)(անգլերէն) |
Սելանիկը համբաւ ունի իբրեւ փառատօներու քաղաք։ Յունաստանի մշակոյթի մայրաքաղաքը կը նկատուի։
Հիմնուած է Ք․ա․ 315/6 թուականներուն։[8][9]
Քաղաքը իր աշխարհագրական դիրքին պատճառով, Հռոմէական գերիշխանութեան շրջանին եւ յատկապէս Ղալերիոս Galerius Կասրին որոշումով Կայսրութեան մայրաքաղաքը կը նշանակուի։ Ք․Ա․ 120-ին, երբ Էղնանտիա Ճամբուն Via Egnatia շինութիւնը կ՛ամբողջանայ, Սելանիկը գլխաւոր կապը կը հանդիսանայ Արեւելքին եւ Արեւմուտքին միչեւ։ Հռոմէական Կայսրութեան բաժանումէն ետք, Արեւելեան Կայսրութեան մայրաքաղաք ըլլալու թեկնածու է, սակայն կ՛ընտրուի Բիւզանդիոնը եւ իրեն կու տան Արքայական Երկրորդ Մայրաքաղաք տիտղոսը․ այս անունով ծանօթ է Բիւզանդական Կայսրութեան եւ Բ․ Համաշխարհային Պատերազմին ընթացքին։
Հիմնադրութիւն, Անունի ստուգաբանութիւն
ԽմբագրելՍելանիկը (Թեսաղոնիկէ) կը հիմնուի Ք․Ա․ 315/6 թուականին, Քասանտրօ Մակետոնացիէն Κάσσανδρο ο Μακεδόνας (Մեծն Աղեքսանտրի զօրավարներէն եւ հետաքային Մակետոնիոյ թագաւոր)․ Թեսաղոնիկէ կ՛անուանէ ի պատիւ տիկնոջը․ կինը՝ Թեսալոնիքի*, Մեծն Աղեքսանտրի խորթ քոյրն էր, Փիլիպոս (Ֆիլիփոս) Բ․ի զաւակը եւ Մակետոնիոյ իշխանուհին։
- Թեսալոնիքի․ ըստ կարգ մը աղբիւրներու անունը յառաջ եկած է Թեսալոս յուն․՝Θεσσαλός Յունաստանի համանուն շրջանի եւ Նիքի յուն․՝Νίκη (յաղթանակ) բառերէն․ անունը տրուած է Փիլիպոս Բ․-էն ի պատիւ Մակետոնական բանակին տարած յաղթանակին Ք․Ա․ 353 թ․ Քրոքիու Ռազմավայրի Կռիւին (Μάχη του Κρόκιου Πεδίου - Battle of Crocus Field)։
Սելանիկ անունին կը հանդիպինք 14-րդ դարուն գրուած «Մորէա ժամանակագրութիւն» պատմական գիրքին մէջ Chronicle of the Morea (յուն․՝ Το χρονικόν του Μορέως)։ Այս անունը նաեւ ընդհանրացած կը հանդիպինք ժողովրդային երգերու մէջ։ Նաեւ՝ թրքախօսները, հրիաները եւ Օսմանցի քաղաքացիները քաղաքը Սելանիկ կ՛անուանեն, իսկ Իտալացիները՝ Սալոնիկ Salonicco։[9]
Աշխարհագրութիւն
ԽմբագրելԴիրքը
ԽմբագրելՔաղաքին աշխարհագրական դիրքը՝ հիւսիսային Յունաստանի տարածքին, անոր նաւահանգիստին գոյութիւնը իբրեւ բնական ելք դէպի ծով, ինչպէս նաեւ՝ շրջապատող լեռներուն ընծայած բնական ամրացումը, հնագոյն ժամանակներէն մինչեւ մեր օրերուն Սելանիկը կը հանդիսացնեն ռազմական, առեւտրական, քաղաքական եւ մշակութային խաչմերուկ մը։
Սելանիկին նաւահանգիստը Յունաստանի առեւտուրի գլխաւոր կեդրոններէն է։
Սելանիկը Կեդրոնական Մակետոնիոյ եւ Թրակիոյ Ապակեդրոն վարչատարածքին արեւմտեան մասին կը գտնուի, Թերմայիքոս Ծոցին խորքին։ Շրջաթատերային դիրք ունի․ շրջապատուած է՝
- Արեւելքէն Քետրինօ Լոֆօ-էն (յուն․՝ Κέδρινος Λόφος, Cedar Hill, թրքերէն անունը՝ Σέιχ Σου, Şeyh Su այսինքն՝ Շէյխին Ջուրը)։
- Հարաւին կը գտնուին օդակայանը, Թերմիին Θέρμη շրջանը։
- Հարաւ արեւելքը կը գտնուի Փանորամայի Πανοράμα շրջանը եւ Խորդիադի Χορτιάτη լեռը (քաղաքին բնական ամրացումը եւ ջրամատակարարման կարեւոր վայրերէն մին)։
- Հիւսիս արեւմուտքին կը տարածուի Սելանիկի դաշտը, որ կը լրացնէ քաղաքին ջրամատակարարումը։
- Հիւսիսը կը բարձրանայ Սիվրի Σιβρί լեռը․ Խորդիադի լեռէն կը բաժնուի Տերվենի Δερβένι անցքով։
Սելանիկին դաշտատարածքը գլխաւոր դեր կը խաղայ քաղաքին տնտեսական զարգացման։ Հողը բարեբեր է շնորհիւ գետերուն։
Թերմայիքոս Ծոցը կը թափին արեւմուտքէն՝ Աքսիոս Αξιός, Լուտիաս Λουδίας եւ Էհետորոս Εχέδωρος երեք գետերը, իսկ քիչ մը անդին հարաւէն` Ալիաքմոնաս Αλιάκμονας գետը։ Այս գետերը, դժուարանցելի ըլլալով, պատմութեան ընթացքին քաղաքը զանազան պաշարողներէ պաշտպանեցին։
Աքսիոս գետին Տելդան, 22․000 խոնաւ բնավայր արտավարի տարածք կը կազմէ․ կը պաշտպանուի Ռամսարի Դաշինքով Ramsar Convention։[10][11]
Կլիման
ԽմբագրելՍելանիկը Միջերկրականի կլիմայի յատկանիշները ունի եւ քաղաքին դիրքին պատճառով ցամաքային ալ է (ծովէն կ՛ազդուի)։ Ձմեռը ձիւնը յաճախակի է, իսկ ամառները աւելի խոնաւ են Յունաստանի մնացեալ մասէն։[12]
Սելանիկը նաեւ ենթակայ է յաճախակի զօրաւոր երկրաշարժներու։ Վերջին դարաշրջաններուն արձանագրուած են՝ 1759, 1902, 1978, 1995, 2019 թուականներուն ցնցումները։[13]
Պատմական անդրադարձ
ԽմբագրելՍելանիկը իր հիմնումէն, Ք․Ա․ 315/6 թուական մինչեւ Օսմանեան գրաւման շրջանին հարատեւ կը զարգանայ, կ՛օգտագործէ եւ կ՛արժեւորէ իր աշխարհագրական դիրքը․ բազմամշակութային քաղաք կը դառնայ։
1912 թուականէն ետք, Պալքանեան պատերազմներու վերջաւորութեան, կը վերամիանայ մայր Յունաստանին․ այդ օրէն ասդին, Յունաստանի երկրորդ մեծ քաղաքն է, մայրաքաղաք Աթէնքէն ետք (կ՛որակուի երկրորդ մայրաքաղաք, բնակչութեան թիւով եւ ճարտարարուեստի, առեւտուրի աճով)։
Հելլենիստական Ժամանակաշրջան
Խմբագրել
Ժամանակաշրջան որ կ՛ընթանայ Մեծն Աղեքսանտրի նուաճումներուն շրջանէն մինչեւ յունական հելլենիստական թագաւորութիւններուն անկման, Հռոմէական Կայսրութեան վերելքին շրջանին (Ք․Ա․ 323 - Ք․Ա․ 30)։
Հելլենիստական ժամանակաշրջանի ընթացքին է որ Սելանիկը կը հիմնուի, Մեծն Աղեքսանտրի զօրավարներէն եւ հետագային Մակետոնիոյ Թագաւոր Քասանտրոսին կողմէն, Ք․ա․ 315/6։
Մինչեւ Ք․Ա․ Զ․ դարուն, Սելանիկի Շրջանային Տարածքին մէջ յոյները մեծամասնութիւն կը կազմեն, իսկ յունական ցեղերէն՝ գլխաւորաբար Թրակիացիները Θράκες-Thracians։ Նաեւ հոն կը բնակին ուրիշ ցեղեր ալ՝ Ֆրիքիացիներ Φρύγες -Phryges, Փէոնես Παίονες-Peoni, Միղտոնես Μύγδονες-Migdons եւայլն․։ Ք․Ա․ Զ․ դարուն, շրջանի յունական ցեղերէն Մակետոնացիները կը փոխադրուին Թերմայիքոս Ծոցին ափերուն։
Քաղաքը պարսիկները կը գրաւեն՝ Ք․Ա․ 510 - Ք․Ա․ 480։
Այս ժամանակին, Թերմին Θέρμη կարեւոր կեդրոններէն է եւ դիրքով՝ ապահով նաւահանգիստ (կը գտնուի Թերմայիքոս Ծոցին հիւսիս արեւելքը, Սելանիկ քաղաքին հարաւ-արեւելքը)։ Պարսիկ արքայ Քսերքսես Ա․ հոն կը հաւաքէ իր նաւատորմիղը։ Տե՛ս Յունաստան#Յունապարսկական պատերազմներ
Մեծն Աղեքսանտրի մահէն ետք, կը յաջորդեն երկարատեւ կռիւները զօրավարներուն միջեւ կայսրութեան տիրութեան համար։ Ի վերջոյ հսկայ կայսրութիւնը իրար միջեւ կը բաժնուին։ Մակետոնիոյ շրջանը, ինչպէս եւ Յունաստանի մնացեալ շրջանները կ՛անցնին Մեծն Աղեքսանտրի զօրավարներէն Անդիղոնոս Ա․ Միակնանիին Ἀντίγονος Μονόφθαλμος -Antígonos Monóphthalmos ու անոր յաջորդներուն իշխանութեան տակ։
Քասանտրօ Մակետոնացին, կը զգայ շրջանին կարեւոր ռազմական դիրքը՝ միջերկրեային կապը ծովուն հետ։ Պայմանները կան ամրացած շրջանին մէջ առեւտուրի ապահով բարգաւաճման համար։ Ան, ունենալով մեկնակետ Թերմի հին քաղաքը, շրջանի ծովեզերիայ եւ արեւմտեան Խալքիտիքիի Χαλκιδική 26 գիւղաքաղաքներու եւ գիւղերու բնակիչները բռնի կը տեղափոխէ եւ կը հիմնէ նոր քաղաք մը որ Թեսաղոնիկէ (Սելանիկ) կ՛անուանէ ի պատիւ իր տիկնոջ՝ Թեսալոնիքիին։
Քաղաքը արագօրէն կը զարգանայ։ Անոր առեւտրական կարեւորութիւնը տարբեր ազգութեան պատկանող գաղթականներ (եգիպտացիներ, ասորիներ, հրիաներ) կը հրապուրէ։ Անմիջական հետեւանքն է՝ բնակչութեան թիւի աճ, տեղագրական տարածում եւ արեւելքի նաւահանգիստներուն հետ կապ։ Պատմական տուիալներու համաձայն, քաղաքը կ՛ունենայ մնայուն պահակագունդ, բաղկացած գաղիացի վարձկաններէ։[8][14]
Ք․Ա 187-ին, Սելանիկը կ՛ ունենայ իր դրամը, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ (ԹԵՍԱՂՈՆԻԿԷ) արձանագրութեամբ։
Նոյն ժամանակաշրջանին, Հռոմէացիները արդէն մտած են Հիւսիսային Յունաստան։ Ք․Ա․ 169-ին, Յունիսին, տեղի կ՛ունենան Մակետոնացիներուն եւ Հռոմէացիներուն միջեւ կռիւները։ Մակետոնացիներուն օգնութեան կը հասնին դրացի յունական իշխանութիւններ, ինչպէս նաեւ Փոքր Ասիոյ յունական թագաւորութիւններէն (Վիթինիա եւ Փերղամօ) բանակներ եւ մարտանաւեր։
Ք․Ա․ 168-ին, Յունիս 24-ին, Սելանիկը վերջնականապէս կ՛իյնայ հռոմէացիներուն իշխանութեան տակ․ Փիտնայի Կռիւ Battle of Pydna։[15]
Հռոմէական շրջան
ԽմբագրելԱնդիղոնիտես Հարստութեան տապալումէն ետք, Սելանիկը (Ք․Ա․ 148) Հռոմէական Մակետոնիա նահանգին մայրաքաղաքը կը նշանակուի։ Իսկ Ք․Ա․ 41-ին, Մարք Անտոնիի օրով Հռոմէական Հանրապետութեան ազատ քաղաք ελεύθερη πόλη - Civitas Libera կը դառնայ։ Հռոմի Հանրապետականներուն եւ Կայսերականներուն ներքին վէճերուն ընթացքին, Սելանիկը վերջիններուն կողմը կ՛առնէ, ու երբ անոնք յաղթական դուրս կու գան, անոր լայն իրաւասութիւններ կու տան։ Քաղաքը կը շարունակէ աճիլ ու բարգաւաճիլ, շնորհիւ իր դիրքին եւ մանաւանդ Ք․Ա․ 120-ին կառուցուած Էղնանտիա Ճամբուն Εγναντία Οδός -Via Egnatia եւ գլխաւոր խաչմերուկ կը դառնայ։ Էղնանտիա Ճամբան Տիրախիոն (նաւահանգիստ, այժմ՝ արեւմտεան Ալպանիա) Բիւզանդիոնին կը կապէ, կը դիւրացնէ Հռոմի եւ Բիւզանդիոնի միջեւ առեւտուրը։ Հռոմէական արեւելեան վարչամեքենային գլխաւոր անցքն է եւ Ատրիադիք ծովը Տարտանելին (Էլիսփոնտօ) ու Փոքր Ասիոյ կը կապէ։[15][16]
Մակետոնիոյ շրջանը Հռոմէական Անտոնեան Հարստութեան ընթացքին, խաղաղութեան եւ բարգաւաճութեան շրջան մը կը բոլորէ, շնորհիւ «Հռոմէական Խաղաղութեան» Pax Romana (հռոմէական կայսրութեան մէջ մօտաւորապէս 200 տարուայ խաղաղութեան եւ բարգաւաճման շրջան)։ Սելանիկին բազմաթիւ քաղաքացիներուն Հռոմի Քաղաքացիի տիտղոսը civitas Romana կը շնորհուի։[16]
Այս ժամանակաշրջանին, Սելանիկցիները կը պաշտեն բազմաթիւ չաստուածներ։ Բացի 12 (երկոտասան) աստուածներէն Δωδεκάθεο, կը պաշտեն նաեւ Տիոնիսոսը Διόνυσος -Dionysos, եգիպտական կրօնէն՝ Սերափիս, Իսիտա եւ Արփոքրադի չաստուածները։
Նախաքրիստոնէական վերջին դարուն, Սելանիկի մէջ հրեաները զանգուածային բնակութիւն կը հաստատեն․ կ՛առաջանայ հրէական մեծ համայնք մը նաւահանգիստին մօտ։
Սելանիկի մէջ քրիստոնէութեան առաջին քարոզիչը Պողօս Առաքեալը կ՛ըլլայ, 50 թուականին։ Արագօրէն Սելանիկի եւ Յունաստանի բնակչութեան մեծ մասը քրիստոնէութեան կը հետեւին։ Քաղաքին քրիստոնէական համայնքը կը զօրանայ եւ օրինակ կը դառնայ Յունաստանի ուրիշ քաղաքներու քրիստոնեաներուն․ Պողօս Առաքեալ կը գովէ Սելանիկի տեղական եկեղեցին իր Ա․ նամակին մէջ։
Հաւատքի ազատութիւնը կամ անաստուածութեան վիճակը կը դադրի, երբ Ղալերիոս Galerius Կասրը Սելանիկ կը հաստատուի։ Քրիստոնեաներուն դէմ բուռն հալածանք մը կը սկսի, Սուրբ Տիմիթրիսը (305-ին) առաջին զոհերէն կ՛ ըլլայ։ Ի պատիւ անոր, Ե․ դարուն Սուրբ (Այ․) Տիմիթրիս եկեղեցին կը կառուցուի․ այժմ ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի Համաշխարհային Ժառանգութեան Ցանկին մէջն է։
Սակայն, հալածանքներուն հակապատկերն է Սելանիկի Կայսրութեան Վարչական կեդրոն դառնալը, Ղալերիոս Կայսրին կողմէն։ Քաղաքը կը հարստանայ բազմաթիւ պետական շէնքերով, յուշարձաններով։ Հետագայ տարիներուն անոր զարգացումը կը շարունակուի։ Կոստանտինոս Ա․ Կայսրը քաղաքին պատերուն առջեւ նաւահանգիստ մը կը կառուցէ․ կը գործածուի մինչեւ Բիւզանդական Կայսրութեան անկումը։[15][17][16]
Բիւզանդական Կայսրութեան շրջան / Արքայական երկրորդ մայրաքաղաք
ԽմբագրելԲիւզանդական կայսրութեան առաջին օրերէն իսկ, Սելանիկ գլխաւոր դեր կը խաղայ կայսրութեան մէջ։
Մեծն Թէոտոսիոս կայսրը, Սելանիկ կը հաստատուի եւ կը դիմադրէ Գոթերու (Ղոթ) յարձակումներուն։ Ան, 378-ին քրիստոնեայ կը դառնայ եւ Սելանիկէն կայսերական հրովարտակով Քրիստոնէութիւնը պետական կրօնք կը հռչակէ։ Այս բոլորին հանդերձ, Սելանիկի բնակիչները իրմէ դժգոհ են, որովհետեւ բիւզանդական բանակին եւ կայսերական պահակագունդին մէջ վարձկան Գոթեր կը թափանցեն։ Ու երբ գոթերու պահակագունդին հրամանատարը ժողովուրդին համբաւ վայելող սայլարշաւի մարզիկ մը կը ձեռբակալէ, խռովութիւններ կ՛առաջանան եւ Թէոտոսիոն 7․000 Սելանիկցիներու սպանդը կը հրամայէ Ձիարձակարանին մէջ։ Այդ օրէն ասդին սոյն վայրը այլեւս չ՛օգտագործուիր։
Բիւզանդական կայսրութեան ուրիշ կայսրեր ալ Սելանիկը իբրեւ վարչական կեդրոն կը գործածեն, որպէսզի ետ քշեն պետութեան սահմանները ներխուժողներուն եւ կամ բարբարոս ցեղերու արշաւները։ Գոթերու յարձակումները կը շարունակուին մինչեւ Ե․ դարու վերջաւորութեան, սակայն քաղաքը կը կարողանայ շարունակել իր բնականոն կեանքը։ Այս կանոնաւորութեան մասնաւոր դեր կը խաղայ Յուստինեանոս Ա․ (Իուստինիանոս) կայսրը Ιουστινιανός Α´-Justinien․ ան ծագումով Մակետոնացի ըլլալով, յատուկ ուշադրութիւն կու տայ Սելանիկի հարցերուն վրայ եւ քաղաքը Իլիրիքի կուսակալութեան (Պալքանեան թերակղզիին) մայրաքաղաքը կը յայտարարէ։ [18]
527-688 երկարող ժամանակաշրջանին, Սելանիկ կը դիմագրաւէ հիւսիսէն արշաւող ցեղերուն յարձակումները․ Սլաւներ եւ անոնց ազգակից այլ սլաւ ցեղեր Σλάβοι-Slavs, Ավարներ Άβαροι-Pannonian Avars, Պարսիկներ եւայլն։ Սլավները քանիցս կ՛արշաւեն, սակայն միշտ ետ կը քշուին եւ 688-ին Յուստինեանոս Բ․ կայսրը անոնց արշաւանքներուն վերջ կը դնէ ու մեծ շուքով Սելանիկ կը մտնէ։
904-ին, Սելանիկին վրայ Սարաքիները (արեւմուտքի արաբները) Σαρακηνοί Saracen կ՛արշաւեն․ անոնց առաջնորդն է իսլամացած Լէոն Թրիփոլիդին Λέοντα τον Τριπολίτη - արաբերէն՝ Rashīq al-Wardāmī (رشيق الوردامي),ժ եւ Ghulām Zurāfa (غلام زرافة) ։ Յարձակումի սաստկութիւնը եւ Սելանիկի անպատրաստութիւնը դիմագրաւելու նման պաշարում, պատճառ կ՛ըլլան քաղաքի գրաւման եւ կողոպուտին։ Բնակչութենէն հազարներով կը ջարդուին, գերի կը տարուին ու իբրեւ ստրուկ կը ծախուին։ Յաջորդող դարերը կը յատկանշուին շարունակի յարձակումներով եւ Բիւզանդական կայսրութեան տարած պատերազմներով, որոնք տեղի կ՛ունենան Պալքանեան թերակղզիին հողերուն վրայ։ Սակայն Ժ․ դարուն եւ ԺԱ․ դարսկիզբին, Սելանիկը վերանորոգման շրջան մը կը բոլորէ։ Կայսրութիւնը Թեմերու (թեմ՝ զինուորական/վարչական բաժանում) կը բաժնուի։ Սելանիկը այս Թեմերէն մէկուն մայրաքաղաքը կը դառնայ։[19]
Նորմանտիներու եւ Խաչակիրներուն կարճատեւ գերիշխանութեան շրջան
Խմբագրել1185 թուականին, Նորմանտիները Տիրախիոն կը գրաւեն ու յաջորդաբար Սելանիկը։ 1185, 15 Օգոստոսին ցամաքէն եւ ծովէն քաղաքին պաշարումը կը սկսի․ պաշարողները կ՛ունենան 200 նաւ եւ 80․000 զինուոր։ Սելանիկին բնակիչներուն սնունդի հայթայթումը անբաւարար ըլլալով եւ կառավարիչի Դաւիթ Կոմնինոս չկարողանալով պատրաստել պէտք եղած ձեւով քաղաքին պաշտպանումը (Կոստանտնուպոլիսէն օգնական ուժերը շատ ուշ կը հասնին), պատճառ կ՛ըլլան քանի մը օրուան ընթացքին, 24 Օգոստոսին, Նորմանտիները քաղաք ներխուժեն ու սպանդի տալ 7․000 անզէն բնակիչներ։
1204 թուականին, Խաչակիրներուն Դ․ արշաւանքին ընթացքին, Սելանիկը եւ այլ հիւսիսային շրջաններ կ՛իյնան անոնց գերիշխանութեան տակ։ Խաչակիրները հիւսիսային շրջանները միացնելով կը հիմնեն Սելանիկի Թագաւորութիւնը (1204-1224)։ 1230 թուականին Սելանիկի Թագաւորութիւնը կը հպատակի Պուլկարիոյ Երկրորդ Կայսրութեան եւ կ՛ազատագրուի Նիքէայի* Կայսրութենէն։
- Նիքէայի Կայսրութիւն․ Երբ Խաչակիրները 4րդ արշաւանքին ընթացքին Բիւզանդական կայսրութեան մայրաքաղաք Կոստանտնուպոլիսը կը գրաւեն (13/04/1204), վերջինին կողմէն կը ստեղծուին ժառանգական պետութիւններ։ Նիքէայի Կայսրութիւնը անոնցմէ մէկն է։
1261 թուականին, Նիքէայի կայսրերը կը կարողանան Կոստանտնուպոլսոյ վերատիրանալ, լուծել Լատինական Կայսրութիւնը եւ վերակազմել Բիւզանդական Կայսրութիւնը։
ԺԴ․ դարուն Սելանիկը կը վերագտնէ իր հմայքը․ նկատելով թէ Բիւզանդական կայսրութիւնը այլեւս կը կեդրոնանայ Պալքանեան թերակղզիին մէջ, Սելանիկը ընդհանրապէս կը կառավարուի կայսրին զաւակ/ներէն (բիւզանդական կայսրութեան գահաժառանգներէն)։
1354 թուականին, Կէլլիպոլի գրաւումը օսմանցիներէն, կ՛արագացնէ անոնց տարածումը Պալքանեան թերակղզիին հարաւային շրջանները։ 1369 թուականին, անոնք Ատրիանուպոլիսը (Ատրիանուփոլի, ներկայ անունով՝ Էտիրնէ) կը գրաւեն եւ զայն իրենց կայսրութեան մայրաքաղաքը կը դարձնեն մինչեւ Կոստանտնուպոլսոյ գրաւումը՝ 1453։
1383 -1387 թուականներուն Սելանիկը երկար պաշարումէ ետք, կառավարիչ Մանուէլ Փալէոլողոս քաղաքը օսմանցիներուն հսկողութեան կը յանձնէ, յանձն առնելով վճարել տարեկան տուրքը χαράτσι kharaj։
1403-էն մինչեւ 1423, օգտուելով օսմանցիներու ներքին կռիւներէն, Սելանիկը խաղաղ շրջան մը կը բոլորէ։ 1423-ին, օսմանցիները քաղաքը կը պաշարեն։ Կառավարիչ Անտրոնիքոս Փալէոլողոս կը նախընտրէ քաղաքը դնել Վենետիկի Հանրապետութեան իշխանութեան հսկողութեան տակ․ այդպէս ալ կը մնայ մինչեւ 1430 թուականին, երբ վերջնականապէս Սելանիկը կը գրաւէ Սուլթան Մուրատ Բ․ Մարտ 29-ին։[20][21][22][23]
Զիլոթիներուն շարժումը եւ Բիւզանդական արուեստը (Փալէոլողոսեան Վերածնունդ)
ԽմբագրելՍելանիկը իբրեւ Կայսրութեան երկրորդ մայրաքաղաք, երկու ներքին քաղաքացիական կռիւներուն մէջ կը մխրճուի․ 1320-1328, Անտրոնիքոս Բ․ եւ Անտրոնիքոս Գ․ միջեւ եւ 1341-1354, Յովհաննէս Ե․ եւ Յովհաննէս Զ․ Քադաքուզինոներուն միջեւ։ 1342 թուականին կը պայթի Զիլոթիներուն շարժումը․ հակա-ազնուական շարժում, առաջացած քաղաքին միջին եւ աղքատ դասակարգերէն։ Անոնք կը յաջողին եւ կարճ ժամանակի համար քաղաքին ղեկը կը ստանձնեն։ 1349 թուականին, երբ Սելանիկին կը շնորհուի ինքնակառավարում, Զիլոթիները կը փորձեն կապի մէջ մտնել Սերպ կառավարիչին հետ, որպէսզի զօրացնեն իրենց դիրքը։ Սակայն բնակիչները, ազնուականներուն ղեկավարութեամբ կը հակազդեն եւ Զիլոթիներուն կը տապալեն։
1350 թուականին, Սելանիկ կը հաստատուի Սավուայի Աննա-ն Anna of Savoy (1327-1341 Բիւզանդիոնի կայսրուհի)․ ան կը կառավարէ իր տղուն հաշւոյն, Յովհաննէս Ե․ Բիւզանդիոնի կայսր։ Այդ ժամանակաշրջանի քաղաքական խռովութիւնները, արգելք չեն ըլլար քաղաքին հոգեմտաւոր զարգացման։ ԺԴ․ դարուն, Սելանիկ կ՛ապրին բազմաթիւ մտաւորականներ, կը կառուցուին եկեղեցիներ, վանքեր եւ պետական շէնքեր։ Սելանիկի արուեստի դպրոցները կ՛ազդեն պալքանեան քրիստոնիայ աշխարհը եւ Ռուսիան։
Այս ամբողջ շարժումը «Փալէոլողոսեան Վերածնունդ» կը կոչուի․ Սելանիկը կայսրութեան հոգեմտաւոր կեդրոնն է։ [20][21][23]
Օսմանեան տիրապետութեան ժամանակաշրջան
Խմբագրել1354 թուականին, Օսմանցիները Արեւելեան Թրակիոյ սահմանները կը հասնին, գրաւելով Կէլլիպոլը Καλλίπολη, Gallipoli: Այս գրաւումով, անոնք արագօրէն Պալքանեան թերակղզին կը ներխուժեն ու յաջորդող քանի մը տարիներուն ընթացքին կը գրաւեն զայն։ 1369 թուականին, օսմանցիները Ատրիանուպոլիսը Ανδιανούπολη, Edirne իրենց կայսրութեան մայրաքաղաքը կը հռչակեն մինչեւ 1453 թուականին, երբ վերջնականապէս Կոստանտինուպոլիսը կը գրաւեն։
1383 - 1387 թուականներուն, չորս տարուան պաշարումէ ետք, Սելանիկի իշխան Մանուէլ Բ․ Փալէոլողոս կը ստիպուի քաղաքը օսմանցիներուն յանձնել, իսկ ինքը Կոստանտնուպոլիս կը փախչի եւ հոն կայսր կը հռչակուի, յաջորդելով իր հօրը։
Այս ժամանակաշրջանին, օսմանցիներուն կողմէ գրաուած քաղաքները ինքնիշխան են։ Սակայն ծանր տուրք կը վճարեն, խարաճը*։ Նաեւ, օսմանեան տարածքին քրիստոնիայ բնակչութիւնը մանկահաւաքի* Devshirme կ՛ենթարկուի։
- խարաճ Kharaj ՝ հողատարածքի եւ անշարժ գոյքի տուրք։
- մանկահաւաք Devshirme՝ մօրը գիրկէն մանուկները բռնի կ՛առնեն եւ անոնց մոլի օսմանցի զինուորի՝ Ենիչարի Janissaries կը վերածեն։
1403 թուականին, Մանուէլ կայսր, օսմանցիներուն ներքին ժառանգական փախումներուն ընթացքին, Պայազիտ սուլթանին մեծ տղուն՝ Սուլէյմանին կողմը կ՛առնէ։ Սուլէյման, երբ գահ կը բարձրանայ, իբրեւ գնահատանք, Սելանիկը եւ քանի մը շրջաններ իբրեւ Սեփականութիւն Appanage Բիւզանդական կայսրութեան կը շնորհէ։
1423 թուականին, օսմանցիները կրկին քաղաքը կը պաշարեն։ Անոր մենատէր կառավարիչը՝ Անտրոնիքոս Փալէոլողոս, քաղաքը Վենետիկի Հանրապետութեան կը յանձնէ եւ այսպէս Սելանիկը Օսմանցիներուն ձեռքը չ՛իյնար։
1430 թուականին Սուլթան Մուրատ Բ․ ի օրով, Սելանիկը վերջնականապէս կ՛իյնայ Օսմանցիներուն ձեռքը։
Օսմանցիները քաղաքին պարիսպը կ՛ամրացնեն։ Քաղաքը հսկելու եւ իշխելու համար բերդեր կը կառուցեն եւ կամ կը վերանորոգեն․ օրինակ՝ բիւզանդական շրջանին կառուցուած Սպիտակ Բերդը՝ այսօր քաղաքը յատկանշող յուշարձան-թանգարան։ Սպիտակ Բերդը կը հիմնուի 12-րդ դարուն Բիւզանդական Կայսրութեան ատեն․ հետագային Օսմանցիները Ենիչարիներու բնակատեղի կը վերածեն, ապա՝ մահուան դատապարտեալներու բանտ։
Գրաւումէն անմիջապէս ետք, քաղաքին բնակչութեան 1/5ը գերի կը բռնուի․ ասոնցմէ մեծամասնութիւնը կ՛ազատուի ազգականներէն, որոնք կը վճարեն փրկագինը, իսկ մնացեալները կը հեռացուին քաղաքէն։ Քաղաքին գրաւումէն ետք, բնակչութեան թիւը զգալիօրէն կը նուազի․ 2․000 բնակիչ միայն։ Բնակչութենէն լուրջ թիւ մը քաղաքէն անդարձ կը մեկնի․ անոնց կալուածները Սուլթանը կ՛իւրացնէ եւ կը բաժնէ թուրք եւ այլ իսլամ բնակիչներուն (իսլամացած յոյներ, պուլկարներ եւ ալպանացիներ) որոնց Սելանիկ կը բերէ ու կը տեղաւորէ լքուած բնակարաններուն մէջ։ Քաղաքին մտաւորականներէն շատեր կը յաջողին փախչիլ։ Կը բռնագրաւին եկեղեցիներ եւ վանքեր ու անոնց հարստութիւնը․ ասոնցմէ շատեր մզկիթի եւ իսլամ կրօնի դպրոցի կը վերածուին։
Քաղաքին բնակչութեան դիմագիծը բոլորովին կը փոխուի երբ Սելանիկ կը հաստատուին (Սուլթանին հրաւէրով) կեդրոնական եւրոպայէն Ասքենազի հրիաներ Ashkenazi Jews եւ 1492 թուականէն Սպանիայէն Սեֆարտի հրէական ցեղախումը Sephardi Jews։ Մինչեւ ԺԵ․ դարավերջը, Սելանիկ կը հաստատուին մօտաւորապէս 20․000 հրիաներ։ Ըստ 1519 թուականի մարդահամարին, Սելանիկին բնակչութեան թիւը 29․220 հոգի կը հաշուէ․ 53,8% հրիայ, 23,5% իսլամ եւ 22,7% քրիստոնիայ։ Քաղաքը, դանդաղ քայլերով ինքզինքը կը գտնէ եւ կը շարունակէ պահել առեւտուրի կարեւոր կեդրոնի իր համբաւն ու գործունէութիւնը։ Կարգ մը պատմաբաններ կ՛ենթադրեն թէ հրիաներուն ուղղուած հրաւէրը՝ գալ ու հաստատուիլ Սելանիկ, Օսմանցիներուն ռազմաքաղաքականութիւնն է․ արգիլել յոյն բնակչութեան քաղաքին ղեկը առնել։
Այս համայնքները կ՛ունենան մարն մունր ներքին խնդիրներ։ Սակայն շատ աւելի լուրջ են իսլամներուն միջեւ ծագած հարցերը, որոնք հետեւանքն են ընկերային անարդարութեան եւ օսմանեան վարչակարգին դէմ Ենիչարիներուն ապստամբութիւններուն։
1520-էն, քաղաքին տնտեսութիւնը կը սկսի բարգաւաճիլ։ Ձերարհեստը (հիւսք, ոսկերչութիւն, գորգաշինութիւն, կաշեգործութիւն) եւ միջազգային առեւտուրը կը զարգանան։ Տնտեսական այս աճը կը շարունակուի մինչեւ ԺԷ․ դարուն կէսերը, երբ համաշխարհային վաճարականութիւնը կը տեղափոխուի Ադլանտեան Ովկիանոսին կողմը եւ Օսմանեան Կայսրութիւնը կը նուաղի։ Այս վիճակը կը դադրի ԺԸ․ դարուն երրորդ տասնամեակին, որովհետեւ Օսմանեան կայսրութեան մէջ, մանաւանդ եւրոպական մասին, առեւտուրը կրկին թափ կ՛առնէ դէպի Աւստրիա եւ Ռուսիա (գլխաւորաբար ծխախոտի, բուրդի եւ փամպակի վաճառք)։
ԺԹ․ դարուն սկիզբներէն իսկ, յունական համայնքը կը սկսի իր բնակչութեան թիւով ե՛ւ տնտեսական վիճակով մրցակցիլ հրէական համայնքին։ Սակայն համաշխարհային գետնի վրայ, Սելանիկը միակ քաղաքն է որ ունի հսկայ հրէական համայնք մը, որ հրիաները կ՛անուանեն «Պալքաններուն Երուսաղեմը» եւ «Մայր Իսրայէլի»։
Նաեւ, մինչեւ ԺԸ․ դար, բնակչութեան թիւը ելեւէջներ կ՛ունենայ․ հետեւանք՝ քաղաքին մէջ ծագած հրդեհներուն եւ համատարած հիւանդութիւններուն։
Սելանիկը, Օսմանեան տիրապետութեան շրջանին, վարչական, տնտեսական եւ կրօնական կարեւոր կեդրոն կը հանդիսանայ, նման Բիւզանդական Կայսրութեան ընթացքին։ Կը կառուցուին բաղնիքներ, իսլամ կրօնի վանքեր, իսկ բազմաթիւ եկեղեցիներ մզկիթի կը վերածուին։ Ե․ դարուն կառուցուած Սուրբ (Այ․) Տիմիթրիս եկեղեցին 1491 թուականէն մինչեւ 1912 (քաղաքին ազատագրութեան թուական) մզկիթի կը վերածուի։ Մինչեւ 1856 թուականը, ուր որ եկեղեցին չկայ, նոր եկեղեցիի կառուցումը կ՛արգիլուի։ 1669 թուականին ֆրանսացի կրօնաւոր Ռոպեր Տը Տռօ իր արձանագրութիւններուն մէջ կը նշէ թէ Սելանիկը Յունաստանի ամենագեղեցիկ եւ համբաւաւոր քաղաքներէն է։ 1737 թուականին, նոյնպէս Ֆրանսացի կրօնաւոր Ժօզէֆ Տը լա Փորդ կը նշէ որ Սելանկը ունի 48 մզկիթ, 30 եկեղեցի եւ 36 հրէական ժողովատուն։
Մինչեւ 1826 թուականին Թեսաղոնիկէն մայրաքաղաքն է Սելանիկի Սանճակին Sanjak of Selanik եւ մինչեւ 1867 թուական՝ Սելանիկի Վիլայէթին։ [24][25][26][27][28]
Յունաստանի 1821-ի ապստամբութեան տարիներ
ԽմբագրելՅունաստանի ապստամբութեան ծագումին առաջին իսկ օրէն, Սելանիկի կառավարիչ Եուսուֆ Պէյ Yusuf Bey քաղաքին երեւելիներէն 400 հոգի կը բանտարկէ իբրեւ պատանդ։ Ան, երբ կ՛իմանայ թէ Խալքիտիքիի գիւղերը ապստամբութեան դրօշ պարզած են, սպանդի կ՛ենթարկէ պատանդներուն կէսը, կը զինէ քաղաքին թուրք բնակչութեան 16-60 տարեկան տղամարդիկը եւ քաղաքին մէջ սարսափ կը տարածէ։ Երկու տարուան ընթացքին, մինչեւ 1823՝ երբ օսմանցիները վերջնականապէս կը սանձեն Մակետոնիոյ տարածքին ծագած ապստամբութիւնները, կը սպանուին 25․000 յոյն բնակիչներ, նաեւ յոյն բարձրաստիճան կրօնաւորներ եւ մտաւորականներ, հրոյ ճրագ կը դառնան վանքերն ու վանականները։ Մնացեալ յոյն բնակչութիւնը, որպէսզի կարողանայ վճառել իրեն պարտադրուած ծանր տուրքերը եւ կեանքը ազատէ, կը պարտաւորուի ծանր փրկագին տալ․ ծախել անշարժ եւ շարժական գոյքը չնչին գինով եւ կամ փրկագինին վճարման համար բարձր՝ 30-50%, տոկոսով դրամ փոխ առնել։ Սակայն հազարներով չեն կարողանար դիմագրաւել այս կացութիւնը․ հետեւանքն է՝ տղամարդիկ բանտարկուին կամ սպաննուին, կիներ եւ երեխաներ ծախուին իբրեւ ստրուկ։ Արեւելեան Սելանիկի եւ Խալքիտիքիի շրջանները կ՛ամայանան, յոյն բնակչութիւնը գրեթէ կ՛ոչնչանցուի։ Սելանիկը 60 տարի ետք միայն, պիտի կարողանայ բուժել իր վէրքերը։ [27][29][30]
1826 թուականին, Սուլթան Մահմուտ Բ․ օսմանեան բանակին վերակազմութիւնը կ՛որոշէ։ Սելանիկի 10․000է աւելի Ենիչարիները Janissaries վախնալով թէ պիտի կորսնցեն իրենց լայն իրաւասութիւնները եւ ինչքը կ՛ապստամբին։ Սուլթանի հրամանով Յունիս ամսուն օսմանեան բանակի զինուորներ կը յարձակին անոնց կեդրոնը եւ բոլորը կը սպաննեն։ Այս դէպքը կը կոչուի Ուրախ Պատահար, Vaka-i Hayriye Auspicious Incident։[31]
Բարգաւաճման ընթացք
ԽմբագրելՌուս-թրքական պատերազմին (1828–1829) աւարտով եւ Թանզիմադի՝ (Սուլթանի «դիւանագիտական» մուրհակ - Կայսրութեան Վերանորոգումի Հրովարտակ - «պահանջուած» Եւրոպայի Մեծ Ուժերէն) 1839 թուականէն ետք Օսմանեան տարածքին եւրոպական հողերուն վրայ խաղաղութիւնը կը վերատիրէ եւ կը սկսի տնտեսական աճը։ Սելանիկը Օսմանեան կայսրութեան հայելին է եւրոպային համար․ առեւտրական գլխաւոր կեդրոն կը դառնայ, միաժամանակ վարչական, կրթական եւ անձնական շէնքերու վերակառուցումը կը սկսի։ ԺԹ․ դարավերջին բնակչութեան թիւը շարունակ կ՛աճի, յոյն բնակչութիւնն ալ։ Ռուսական կայսրութենէն վտարուած հազարներով հրիաներ Սելանիկ կը հաստատուին։ Քաղաքին բնակչութեան թիւը 1865-ին 50․000 է, 1880-ին 90․000, 1895-ին 120․000, հասնելով 1917-ին 135․000։
1869-1889 թուականներուն քաղաքին պարիսպները մաս առ մաս կը փլուին, որպէսզի Սելանիկը կարողանայ ընդարձակուիլ։
1888 թուականին Սելանիկ կ՛ունենայ իր տրամուղին tramway, իսկ 1908-ին՝ ելեկտրականութիւն։ 1888-ին «Արեւելեան Երկաթուղին» Սելանիկը Կեդրոնական Եւրոպային կը կապէ Պելկրատի (Սերպիոյ մայրաքաղաք) միջոցաւ։ Իսկ անոր կցուղին՝ Կոստանտնուպոլսոյ հետ 1986-ին։
ԺԹ․ դարուն, Սելանիկը Օսմանեան Կայսրութեան չորրորդ գլխաւոր քաղաքն է (վարչականօրէն եւ քաղաքականօրէն)․ հոն է ուր պիտի ծնի Երիտասարդ թուրքերու շարժումը՝ Young Turks -İttihat ve Terakki Cemiyeti։[32][33][34]
Երիտասարդ Թուրքերու շարժումը եւ Ազգային շարժումներ
Խմբագրել
1871-1872 թուականներուն, Սելանիկին յունական համայնքը եւ փոքրաթիւ պուլկարական համայնքը իրարու կ՛ընդհարին երբ Սուլթանի հրովարտակով, քաղաքին մէջ կը հիմնուի անջատ պուլկարական ուղղափառ եկեղեցիի կեդրոն․ յոյները այս քայլը բնակչութեան պուլկարացման միջոց կը համարեն (տե՛ս Աղբիւրներ թիւ՝ 16)։ Այս ընդհարումները ալ աւելի կը զարգանան 1903-իԱպրիլի դէպքերով Boatmen of Thessaloniki - յուն․՝ Απριλιανά του 1903- ու կը տարածուին 1904-1908 թուականներուն, Մակետոնական Պայքարի Macedonian Struggle Μακεδονικός Αγώνας ընթացքին։[35][36]
Այս ազգային շարժումներուն զուգահեռ, 1896-էն սկսեալ Օսմանեան կայսրութեան տարածքին, Պոլսոյ եւ Սելանիկի մտաւորական (անձնաւորութիւններ գլխաւորաբար թուրք ազգութեամբ եւ մասամբ մակետոնիոյ մէջ ապրող ազգերէն եւ նաեւ հայեր) եւ զինուորական խաւին մէջ արագ զարգացումով հանդէս կու գայ այլ շարժում մը որ կուսակցութեան կը վերածուի․ Երիտասարդ Թուրքեր (Իթթիհատ Վէ Թէրաքքի) İttihad ve Terakki Cemiyeti ։ Անոր գաղափարախօսութիւնը սկզբնական քայլերուն հակակայսերապաշտութիւնն ու ժողովուրդի քաղաքականացումն է եւ նպատակը՝ տկարացած ու խաբեպատիր օսմանեան կայսրութեան արդիականացումը եւ անոր վարչակարգի վերածումը՝ ժողովրդավարական եւ եւրոպական տիպի սահմանադրական մենատիրութեան։
Երիտ-Թուրքերուն Յեղափոխութեան իբրեւ արդիւնք, Սուլթան Ապտուլ Համիտ Բ․ (ծանօթ նաեւ իբրեւ Կարմիր, Ջարդարար կամ Արիւնարբու սուլթան - հայ ժողովուրդին զանգուածային ջարդերուն համար-) 1908-ին Յուլիս 24-ին Սահմանադրութիւն կը շնորհէ, սակայն 1909-ին ետ կ՛առնէ զայն պահպանողական դասակարգին օգնութեամբ։ Շուտով երկրին ղեկը վերստին Երիտ-թուրքերուն ձեռքը կ՛անցնի. անոնք 26 Ապրիլին սուլթանը կը տապալեն ու գահ կը բարձրացնեն անոր եղբայրը՝ Մեհմետ Ե․ Mehmed V։
Ապտուլ Համիտը Սելանիկ կը բերեն, Երիտ-թուրքերուն կեդրոնը եւ զայն «կը բանտարկեն» Ալլադինի ընտանիքին առանձնատան մէջ․ հոն կը մնայ մինչեւ 1912 թուականին։
1911, 31 Մայիսին, Սուլթան Մեհմետ Ե․ կայսրութեան եւրոպական տարածքներուն իր շրջապտոյտին առթիւ Սելանիկ կ՛այցելէ ։[37]
Օսմանեան Տիրապետութենէն Ազատագրում
Խմբագրել
Շատ ժամանակ չանցած, յայտնի կ՛ըլլայ Երիտ-թուրքեր կուսակցութեան բուն նպատակը․ Օսմանեան կայսրութեան բնակչութեան թրքացումը՝ փոքրամասնութիւններու հանդէպ պետական քաղաքականութեան կարծրացումով։ [38]
Այս քաղաքականութիւնը կ՛առաջացնէ Պալքանեան Ա․ Պատերազմը (Հոկտ․ 1912 - Մայիս 1913)։ Պալքանեան 4 երկիրներ՝ Յունաստան, Սերպիա, Պուլկարիա եւ Մոնթէնեկրօ, Օսմանեան Կայսրութեան դէմ պատերազմ կը յայտարարեն նպատակ ունենալով տիրանալ վերջինին եւրոպական հողերուն՝ ուր կը բնակին իրենց ազգակիցները։
Սելանիկին օսմանեան բանակի պետը՝ Հասան Թահսին Փաշա, տեսնելով թէ անիմաստ է դիմադրել յունական բանակին, բանակցութիւններէ ետք քաղաքը յոյներուն կը յանձնէ․ համաձայնութեան դաշինքը կը ստորագրուի 26 Հոկտեմբերի իրիկուան դէմ մինչեւ 27 Հոկտեմբերի արեւածագին (քաղաքին բարեխօս Ս․ Տիմիթրի տօնին օրը)*։
1912 Հոկտեմբեր 29-ին (հին օրացոյցով), յունական բանակին մաս մը, գլխաւորութեամբ Յունաստանի թագաւոր Ղիորղոս Ա․ին, Սելանիկ կը մտնէ։
Պատերազմը կը վերջանայ Լոնտոնի Դաշինքի (30 Մայիս, 1913) ստորագրութեամբ․ Օսմանեան կայսրութիւնը վերջնականապէս կը քաշուի եւրոպական հողերէն եւ դաշնակցած երկիրները կը տիրանան եւ իրար մէջ կը բաժնուին Քոսովօն, Մակետոնեան եւ Թրակիոյ մեծ մասը։ Նաեւ, այս պատերազմին ընթացքին Ալպանացիները կ՛ապրին իրենց զարթօնքը․ ինչ որ պիտի առաջացնէ Ալպանիոյ պետութեան հիմնումին։[39][40]
- Պուլկարներն ալ աչք ունէին Սելանիկին վրայ, սակայն յունական բանակը աւելի արագ կը հասնի շնորհիւ վարչապետ Էլէֆթերիոս Վենիզելոսի դրդումներուն․ երբ Վենիզելոս կը հարցուի թէ յունական բանակը դէպի ո՞ւր շարժի, Սելանիկ կամ Մոնասդիրի (այժմ Վիդոլա, Հիւսիսային Մակետոնիա), ան կը պատասխանէ․- «Սելանիկ ամէն գնով!»։
Նորագոյն պատմութիւն
ԽմբագրելՄինչեւ Բ․ Համաշխարհային Պատերազմ
ԽմբագրելՊալքանեան Բ․ եւ Ա․ Համաշխարհային պատերազմներ
ԽմբագրելՍելանիկը իր ազատագրումէն ետք կը պահէ օսմանեան կառավարական վարչաձեւը, որպէսզի քաղաքին ընկերային եւ տնտեսական վիճակը չլուծուի։ Իսկ քաղաքապետը՝ Օսման Սայիդ պաշտօնը կը պահէ մինչեւ 1922, փոքր դադարներով։
Պուլկարիան դժգոհ Պալքանեան Ա․ պատերազմի արդիւնքներէն, պատերազմ կը յայտարարէ Յունաստանի եւ Սերպիոյ դէմ։ Վերջիններուն կը միանան Ռումանիան եւ Օսմանեան Կայսրութիւնը։ Այս Պալքանեան Բ․ Պատերազմը (21 Յունիս - 31 Յուլիս 1913) կ՛աւարտի Պուքրէշի Դաշինքի Treaty of Bucharest ստորագրութեամբ, 10 Օգոստոս, 1913-ին․ ի միջի այլոց, յունական Մակետոնիոյ շրջանը Յունաստանին կը կցուի, իսկ Կոստանտնուպոլսոյ դաշինքի Treaty of Constantinople ստորագրութեամբ, 29 Սեպտ․ 1913, Էտիրնէն (Անտրիանուպոլիսը) վերստին Օսմանեան Կայսրութեան կը կցուի։
1913-ին, Մարտ ամսուն, թագաւոր Ղիորղոս Ա․ Սելանիկ այցելութեան ընթացքին կը սպաննուի։
Առաջին Համաշխարհային Պատերազմի պայթումի ժամանակ Յունաստան կարճ տեւողութեամբ կ՛ունենայ երկու կառավարութիւն՝ գերմանամէտ թագաւորականը, որուն նստատեղին Աթէնքն է եւ բրիտանամէտը (կամ ԱՆՏԱՆՏնանամետը) նստատեղին՝ Սելանիկը (վարչապետ Էլեֆթերիոս Վենիզելոս)։ Տես Յունաստան, Պատմութիւն - Նորագոյն շրջան - Ա․ Համաշխարհային Պատերազմ
Պալքանեան Ճակատը (կամ՝ Մակետոնական Ճակատը Macedonian Front) կը կազմուի․ տասնեակ հազարներով մարդուժ կ՛ունենայ եւ նպատակն է Սերպիոյ եւ Ռուսիոյ դիկունք կանգնիլ։
1915, 30 Դեկտեմբերին, Սելանիկի վրայ Աւստրիոյ օդային յարձակումին իբրեւ հետեւանք, Դաշնակցած (ԱՆՏԱՆՏ) ուժերը կը ձեռբակալեն Գերմանիոյ, Աւստրիոյ, Պուլկարիոյ եւ Թուրքիոյ փոխ-հիւպատոսները եւ իրենց ընտանիքներն ու հարազատները։ Անոնց կը դնեն ռազմանաւի մը մէջ, իսկ դատարկ հիւպատոսարաններուն մէջ կ՛օթեւանեն իրենց ուժերը։
1917-ին, վերոնշեալ երկու կառավարութիւնները կը միանան։ Յունաստան կը կռուի ԱՆՏԱՆՏ-ի կողքին եւ Պատերազմի աւարտին կը գտնուի յաղթականներուն հետ։
Այս ժամանակաշրջաններուն, Սելանիկ կ՛ապաստանին մեծ թիւով գաղթականներ, գլխաւորաբար արեւմտեան Թրակիոյ շրջանէն, որոնք փախուստ կու տան պատերազմի գօտիէն։[40][41][42]
Սելանիկի Մեծ Հրդեհը
ԽմբագրելՍելանիկի Մեծ Հրդեհը Μεγάλη πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης - 1917 Incendie de Thessalonique, Սելանիկի պատմութեան կարեւոր դէպքերէն մէկն է։
1917, 5 Օգոստոսին (հին օրացոյցով`18 Օգոստոս), Շաբաթ օր, կ․ե․ ժամը 5։00ին, Սելանիկի աղքատ գաղթական ընտանիքի մը բնակարանին մէջ ծագած հրդեհը (հետագային պիտի կոչուի Սելանիկի Մեծ Հրդեհը) արագօրէն կը տարածուի եւ 32 ժամուան մէջ, 1.000.000ք․մ․ տարածքաշրջան մը կ՛այրէ ( 9.500 տուն եւ բազմաթիւ շէմքեր) եւ անտուն կը ձգէ 70․000 հոգի։ Քաղաքին տնտեսական, վարչական, առեւտրական սպասարկութիւնները, զբօսավայրերը եւ համայնքներու գլխաւոր հոգեւոր, կրօնական կառոյցները իրենց արխիւներով հրոյ ճրագ կը դառնան։ Մարդկային զոհերը քիչ են՝ քանի մը ֆրանսացի զինուորներ։
Պետական սպասարկութիւնները արագօրէն կը հակազդեն, ու շաբաթ մը ետք 11 Օգոստոսին, կ՛որոշուի քաղաքին այրած մասին վերակառուցումը կազմակերպուած քաղաքային նոր ըմբռնումով եւ կը ստեղծուի արդի քաղաք մը։[34][43][44][45]
Միջպատերազմեան շրջան
Խմբագրել
1922-ին Փոքր Ասիոյ աղէտէն եւ 1923-1924 տարիներուն ընթացքին յոյն եւ թուրք բնակչութեանց փոխանակումէն ետք (Լոզանի Դաշնագիր Treaty of Lausanne) Սելանիկ կը տեղաւորուին գաղթականներ Փոքր Ասիայէն, արեւելեան Թրակիակէն եւ Պոնտոսէն, իսկ իսլամ բնակչութիւնը (թուրք եւ իսլամացած յոյներ) կը փոխադրուի Թուրքիա։ Քաղաքին կառոյցները բաւարար չեն եւ գաղթականներուն զանգուածային հոսանքը կը պարտաւորէ կառուցումը զուտ գաղթականական թաղամասերու, շէնքերու, ինչպէս օրինակ՝ Նէափոլի, Քալամարիա։[46]
1925-ին Սելանիկի Համալսարանը կը հիմնուի եւ 1954-ին կ՛անուանուի Արիստոթելեան Համալսարան, ի պատիւ Արիստոթելի յոյն պատմաբան, գիտնական եւ փիլիսոփային, որ Մեծն Աղեքսանտրի ուսուցիչն ալ եղած էր։
1926, 3 Հոկտեմբերին Սելանիկի Ա․ Միջազգային Ցուցահանդէսին Thessaloniki International Fair բացումը կը կատարուի։
Միջպատերազմեան շրջանը կը յատկանշուի բանուորական շարժման աշխուժութեամբ։ Գաղթական բանուորները մեծ մղում կու տան այս շարժումներուն։ 1930-ական թուականներու սկիզբէն եւ մինչեւ Իոաննիս Մեթաքսասի ազգայնամոլ վարչակառքին կերտումին (1936), Սելանիկի մէջ ամենօրեայ երեւոյթ են բանուորական բողոքի ցոյցերը եւ գործադուլները։ Բանուորական զօրաշարժը իր գագաթնակետին կը հասնի Մայիս 1936-ին ծխախոտի գործարաններու բանուորներուն մեծ գործադուլով եւ 9 Մայիսի արիւնահեղ բողոքի ցոյցով․ բռնատիրական վարչակառքի բիրտ դիմադրումը պատճառ կ՛ըլլայ 12 զոհերու․ առաջին զոհը՝ 25 տարեկան շարժավար Թասոս Թուսիս։ Անոր դիակին վրայ մօրը ողբէն ներշնչուած, յոյն միջազգային համբաւի արժանացած բանաստեղծ Ղիանի Ռիցոս կը գրէ «Դամբանագիրը» Ο Επιτάφιος The Epitaph ։[47]
Բ․ Համաշխարհային Պատերազմի շրջան
Խմբագրել
Բ․ Համաշխարհային Պատերազմի սկիզբին, Իտալացիները կը ռմբակոծեն Սելանիկը․ 232 հոգի մեռեալ, 871 վիրաւոր եւ 800-է աւելի քանդուած կամ լրջորէն վնասուած շէնքեր։ Յունաստան կը դիմադրէ ու կը յաղթէ, սակայն կը յաջորդէ գերմանացիներուն ներխուժումը։ Վերջինները Սելանիկը կը գրաւեն, 9 Ապրիլ, 1941-ին։ Ներխուժումէն ամիս մը ետք, 15 Մայիսին Յունաստանի առաջին դիմակալ (գերիշխանութեան դէմ ընդիմութիւն) կազմակերպութիւնը կը հիմնուի՝ «Ազատութիւն» "Ελευθερία" , կ՛ունենայ համանուն թերթը եւ քաղաքին առաջին ապօրինի տպարանը։
Գերմանացիները հրիաները յառաջատաբար կը սահմանափակեն Հիրս համայնքին մէջ, անոնց հարստութիւնը կը գրաւեն։ Վերջապէս, քաղաքին ամբողջ հրիայ բնակչութիւնը Աուշվիցի եւ Պերկըն-Պելսըն կեդրոնացման կայանները կ՛առաջնորդեն։ Սելանիկին 46․000-ի հաշուող հրիայ բնակչութիւնը կ՛անհետանայ, կը սպաննուի։
1944 11 Մայիսին, Նացի-գերմանացիներուն կողմէն 20-30 տարեկան 8 դիմակալ (ընդիմութեան պայքար տանող) երիտասարդներ կը սպաննուին Քայիսթրի շրջանը։
Քաղաքը կ՛ազատագրուի 1944 30 Հոկտեմբերին։ [48][49][50][51] Տե՛ս Յունաստան#Բ․ Համաշխարհային Պատերազմ
Ժամանակակից շրջան
ԽմբագրելՊատերազմէն ետք, Սելանիկը կը վերակառուցուի, ճարտարարուեստը թափ կ՛առնէ 1950, 1960 եւ 1970 թուականներուն։ Քաղաքին ճարտարապետական հարստութիւնը զբօսաշրջիկներ կը ներգրաւէ։ 1988-ին Սելանիկին Քրիստոնէական եւ Բիւզանդական յուշարձաններէն շատերը ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի Համաշխարհային Ժառանգութեան Ցանկին մէջ կը ներառնուին։
1978, 20 Յունիսին կը պատահի մեծ երկրաշարժը․ 49 մեռեալ, 220 վիրաւոր եւ 1,2 միլիառի նիւթական վնասներ։
1997-ին, Սելանիկը Եւրոպայի Մշակութային Մայրաքաղաքը կը դառնայ եւ 2014-ին՝ Եւրոպայի Երիտասարդութեան Մայրաքաղաքը։
2004-ին, Յունաստանի մէջ տեղի ունեցած Ողիմպիական Խաղերուն ընթացքին, Սելանիկը կը հիւրասիրէ ոտնագնդակի մարզախաղերը։
2014-ին Սելանիկը Եւրոպայի Երիտասարդութեան մայրաքաղաքը կը դառնայ։
Այժմ Սելանիկը Յունաստանի, հարաւ արեւելեան Եւրոպայի եւ Էգէական Ծովուն գլխաւոր նաւահանգիստներէն է եւ կը դիւրացնէ Պալքանեան երկիրներուն առեւտուրը։ Նաեւ հարաւ-արեւելեան Եւրոպայի ուսանողներու կեդրոնն է։[52][53][54][55]
Վարչական բաժանում եւ Բնակչութիւն
Խմբագրել
[56]Սելանիկ քաղաքը կազմուած է 6 քաղաքապետութիւններէ եւ մէկ Քաղաքապետական Միաւորումէ՝ Փիլէա Πυλαία եւ Խորդիադի Χορτιάτη քաղաքապետութիւններ․ անոնք Սելանիկի Քաղաքային Տարածքը կը կազմեն․-
| Քաղաքապետութիւն | Կեդրոնը | Քաղաքապետական Միաւորումներ | Բնակչութիւն |
|---|---|---|---|
| Սելանիկ | Սելանիկ | Սելանիկ, Դրիանտրիա | 325.182 |
| Քալամարիա | Քալամարիա | Քալամարիա | 91.518 |
| Նէափոլի-Սիքէոն | Սիքիէս | Աղիոս Փաւլոս, Նէափոլի, Փեւքա, Սիքիէս | 84.741 |
| Փաւլու Մելա | Սդաւրուփոլի | Նէա Էվքարփիա, փոլիհնի, Սդաւրուփոլի | 99.240 |
| Քորտելիու-Էվոզմու | Էվոզմոս | Էլեֆթերիօ-Քորտելիօ, Էվոզմոս | 101.010 |
| Ամպելոքիփոն-Մենեմենիս | Ամպելոքիփի | Ամպելոքիփի, Մենեմենի | 52.127 |
| Փիլէա-Խորդիադի | Փանորամա | Փիլէա,Խորդիադի, Ազվեսդոհորի, Էքսոհի, Ֆիլիրօ, Փանորամա | 70.653 |
Սելանիկին պատմական կեդրոնը (ոստայնը)
ԽմբագրելՍելանիկի Մեծ Հրդեհէն (1917) ետք, պետական սպասարկութիւնները արագօրէն հակազդելով, քաղաքին վերակառուցումը կը յանձնեն խումբ մը ճարտարապետներու, որոնց կը գլխաւորեն՝ Թոմաս Մաուսոն Thomas Mawson եւ Էրնեսդ Հեպրարտ Ernest Hebrard ։ Քաղաքին պատմական կեդրոն կը զարգանայ Հանրապետութեան հրապարակին Πλατεία Δημοκρατίας հիւսիս արեւմտեան կողմը․ հրապարակը աւանդաբար Սելանիկին կեդրոնը եւ անոր ազգային պողոտաներու ցանցին քիլոմեթրաչափի մեկնակետը կը համարուի։
Քաղաքին պատմական կեդրոնին շուրջը հաւաքուած են խանութներուն մեծամասնութիւնը, պետական սպասարկութիւնները, տեսարժան վայրերը եւ զբօսայգիները։ Այս շրջանը կը յատկանշուի իր բազմաթիւ պատմական շէնքերով, կամարաշարքերով, փակուղիներով եւ որոշ շէնքերու Art Nouveau եւ Art Deco ճարտարապետական ոճով։ [57][58][45]
Վերին Քաղաքը
Խմբագրել1980-էն ի վեր, Վերին Քաղաքը Ano Poli Սելանիկի Մեծ Հրդեհէն (1917) փրկուած ու պահպանուած ըլլալով ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի Համաշխարհային Ժառանգութեան Ցանկին մաս կը կազմէ։ Հին քաղաքին հիւսիսային եւ ամենաբարձր մասին կը գտնուի։ Կը յատկանշուի նեղ, փոքր եւ քարայատակ փողոցներով, հին հրապարակներով եւ բնակարաններով, որոնք հին յունական եւ Օսմանեան ճարտարապետութեան պատկերն են։ [58][53][45]
Հիւսիս-արեւմտեան Սելանիկ
ԽմբագրելԱյս շրջանը քաղաքին գլխաւոր մուտքն է, շնորհիւ «Մոնասթիրիու», «Լակատա» եւ «26 Հոկտեմբեր» պողոտաներուն, ինչպէս նաեւ մայրուղիին (Ա1) որ կը հանգի քաղաքին կեդրոնը։
Հիւսիս-արեւմտեան Սելանիկին տարածքին մէջ կը գտնուին՝ Երկաթուղագիծի Հին Կայանը, Երկաթուղագիծի Նոր Կայանը, Նաւահանգիստին առուտուրի եւ ճամբորդներուն բաժինը, 1898-ին կառուցուած Կազի Ընկերութեան շէնքը (այժմ Շրջանային Կեդրոնական Մակետոնիոյ կեդրոնական համալիրը), Արտաքաղաքային Հանրակառքերու Կայանը ΚΤΕΛ Μακεδονία, 1894-ին կառուցուած Երկաթուղագիծի Փոքր Կայանը (այժմ Սելանիկի Երկաթուղագիծի Թանգարանը) եւ 200-է աւելի դարաւոր ձիթենիներէ ստեղծուած է Յիշատակի Պուրակը։
Նաւահանգիստին կողմը բազմաթիւ պանդոկներ եւ հին պահպանուած ճարտարարուեստական շէնքեր կը գտնուին։ Պահպանուած ճարտարարուեստական շէնքերը վերանորոգուած են ու կը գործածուին իբրեւ բազմատիպ մշակութային կեդրոններ, ինչպէս օրինակ՝ հինգ յարկանի Ջաղացքը (1924), քաղաքին ջրաբաշխական կեդրոնը որ այժմ Ջրամատակարարման Թանգարանն է եւ քարաշէն կաշեգործարանը՝ այժմ՝ պանդոկ (1913)։[58][59][60][61]
Հարաւ-արեւելեան Սելանիկ
ԽմբագրելՀարաւ-արեւելեան Սելանիկը կը տարածուի «Վասիլիսիս Օլկա» պողոտային շուրջը եւ ըլլալով Թերմայիքոս Ծոցին մօտիկը կը կոչուէր նաեւ Էքսոհես Exochès (թարգ․՝ արձակուրդի վայր), որովհետեւ մինչեւ 1920-ին քաղաքին ամենահարուստներուն արձակուրդի բնակարանները հոն կը գտնուէին. օրինակ Villa Allatini, Villa Bianca, Villa Mehmet Kapanci, Villa Modiano, Villa Mordoch եւայլն։[59][61]
Ներկայիս Սելանիկի կեդրոնէն ասդին ընթարձակուած մասերէն մէկն է։
Սելանիկի բնակչութեան թիւին աճը ԻԱ․ դարուն սկիզբին, ըստ մարդահամարներուն․-
Խմբագրել| Տարի | Քաղաքապետութիւն | Քաղաքային Տարածք | Շրջանային Քաղաքատարածք |
|---|---|---|---|
| 2001 | 363 987 | 786 212 | 954 027 |
| 2004 | 386 627 | – | 995 766 |
| 2011 | 325 182 | 824 676 | 1 030 338 |
Ընդհանուր բնակչութիւն
ԽմբագրելՍելանիկի Քաղաքապետութեան կարեւոր տեսարժան վայրերը
Խմբագրել
| 1. Սպիտակ բերդ 2. Արիստոթելիս հրապարակ 3. Սելանիկի նաւահանգիստ 4. Հռոմէական Շուկայ 5. Աքրոփոլ | 6. Սուրբ Գէորգի դամբարան 7. Արիստոթելեան համալսարան 8. Սելանիկի համերգասրահը 9. «Քաֆթանծողլու» մարզադաշտ 10. Սպիտակ Բերդ․ Հնագիտական թանգարան |
Մշակութային քաղաք
Խմբագրել
Սելանիկի կեդրոնը բաւական ընդարձակ է եւ հոն հաւաքուած են շուկայի գլխաւոր մասը, պետական սպասարկութիւնները, տեսարժան վայրերը եւ զբօսայգիները։ Հարուստ է հնագիտական վայրերով եւ յուշարձաններով․ հին յունական, հռոմէական, Հէլլենիստական, բիւզանդական, օսմանեան եւ արդի ժամանակներէն։ Ինչպէս նաեւ՝ թատրոններով (պետական թէ անձնական), համերգասրահներով, պատկերասրահներով, թանգարաններով։ Ասոնցմէ մի քանին, ինչպէս նաեւ Վերին Քաղաքը, ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի Համաշխարհային Ժառանգութեան Ցանկին մաս կը կազմեն։[45]
Յուշարձաններ
ԽմբագրելՄակետոնական Գերեզմաններ
ԽմբագրելՍելանիկի շրջանին մէջ գտնուած Մակետոնական գերեզմանները կը ցուցնեն Հելլենիստական ժամանակներու հարստութիւնն եւ բնակիչներուն գեղարուեստական զգայնութիւնը։[66][67][68]
Հռոմէական շրջան
ԽմբագրելԲ․ - Գ․ դարաշրջանին կառուցուած Հռոմէական Շուկան զոյգ սրահով․ Սիւները քանդակուած են զանազան ներկայացումներով։ Սիւները յժմ կը գտնուին Լուվրի թանգարանը։ Նշանաւոր են հրապարակը, բաղնիքներն եւ երաժշտանոցը․ վերջինը ներկայիս իբրեւ ամրան թատրոն կը գործածուի։ [15]
Ղալերիոս Կայսրին համալիրը
ԽմբագրելԿը բաղկանայ չորս յուշարձաններէ՝ [15]
- Ղալերիոս Կայսրի Բոլորաձեւը 4րդ դար, Rotunda of Galerius
- Ղալերիոս Կասրին Կամարը
- Ղալերիոս Կասրին Պալատը
- Ղալերիոս Կասրին Ձիարձակարանը
Սպիտակ Աշտարակը
Բիւզանդական Սելանիկը
Խմբագրել- Սելանիկի Պաշտպանութեան / ամրացման համար կառուցումներ՝ Բիւզանդական Պարիսպ, Եռանկիւնային Աշտարակը, Եօթնաշտարակը։[70]
- Բիւզանդական շրջանի եկեղեցիներ եւ վանքեր։ Քաղաքը հարուստ է Բիւզանդական շրջանէն կառուցուած եկեղեցիներով եւ վանքերով։[71][70]
- Բիւզանդական բաղնիքը․ միակ պահպանուած բաղնիքը կը գտնուի Վերին քաղաքը (13-րդ դար)։
- Բիւզանդական Ջրամատակարարման Դրութիւնը[72]
Օսմանեան Շրջան
ԽմբագրելՍելանիկի ամրացման համար կառուցումներ՝ Սպիտակ Աշտարակը եւ Վարտարիին ամրոցը (1546)։[70][72]
Օսմանեան Սրբավայրեր․ նորակառոյց մզկիթներ եւ կամ մզկիթի վերացուած եկեղեցիներ։ Սելանիկի Մեծ Հրդեհին ժամանակ, ասոնց մեծամասնութիւնը հրոյ ճրագ դարձաւ․ այժմ կըպահպանուին՝ Hamza Bey Mosque,Yeni Mosque, Alaca Imaret Mosque, Τζαμί του Λεμπέτ։ [70]
Բաղնիքներ․ 1444 կը կառուցուի Սելանիկի առաջին օսմանեան բաղնիքը, Յունաստանի տարածքին ամենամեծը՝ Համամ Պէյը Bey Hamam։ Պահպանուած ուրիշ բաղնիքներ՝ Փասա Համամ Πασά Χαμάμ , Եահուտի Համամ Γιαχουντί Χαμάμ, Ենի Համամ Γενί Χαμάμ։[70]
Յետ Բիւզանդական շրջանի եկեղեցիներ
Խմբագրել18-րդ եւ 19-րդ դարերուն ընթացքին բազմաթիւ եկեղեցիներ կը կառուցուին։ [73]
Օձերու Սիւնը, Էղնանտիա ճամբուն վրայ գտնուող շինութիւն։
Նորագոյն եւ ժամանակակից շրջանի յուշարձաններ
ԽմբագրելԲացի վերոնշեալ ժամանակաշրջաններու յուշարձաններէն, Սելանիկը հարուստ է ճարտարապետական ԺԹ․, Ի․ դարերու եւ ժամանակակից շրջանի կառոյցներով․ բնակարաններ, գործատեղեր, կամարաշարքեր, փակուղիներ, որոնցմէ շատեր՝ Art Nouveau եւ Art Deco ճարտարապետական ոճով։ [58]
Բացօթեայ թանգարան մը
ԽմբագրելՍելանիկը լի ու լի կ՛օգտագործէ իր հարուստ եւ բազմատեսակ մշակութային ժառանգութիւնը։
Տարեկան հերթականութեամբ զանազան եղելութիւններ կը պատահին, օրինակ՝ Սելանիկի Միջազգային Ցուցահանդէսը, Սելանիկի Շարժապատկերի Փառատօնը, Փաստագրային ֆիլմերու փառատօնը, Տիմիդրիա, Գիրքերու փառատօնը եւայլն․։ Ասոնց զուգահեռ տեղի կ՛ունենան նաեւ քաղաքապետութեան եւ կամ Շրջանային Տարաշքաշրջանին կողմէն ծրագրուած զանազան ձեռնարկներ։ [75][45]
-
Տասոս Թատրոնը (թարգմ․ Անտառի թատրոնը)․ -
Սելանիկի Մակետոնական Թատրոնը․ նկար 2004 -
Փեթրիտի Առանձնատուն, կառուցուած 1900 Այժմ՝ Սելանիկի քաղաքապետութեան Մշակութային Տուն, Տիմիդրիա փառատօնի գլխաւոր վայրը․ -
Մասամբ վերակառուցուած Լազարիսթոն վանքը․ այժմ Արդի Արուեստի Թանգարան․ Հիւսիս-արեւմտեան Սելանիկ -
Ք․ա․ 4-րդ դարու վերջաւորութեան պատկանող մրտենիի Ոսկեթագ, Հնագիտական Թանգարան - Հիւսիս-արեւմտեան Սելանիկ -
Սելանիկի ծովափ․ Մեծն Աղեքսանտրի յուշարձանը․ Մեծն Աղեքսանտր իր Վուքեֆալա ձիուն վրայ․ -
Ս․ Սոֆիայի (կամ՝ Ս․ Սոփիա) մայր եկեղեցին -
Ք․Ա․ 187 Փիլլիպոս Ե․ թագաւորին ժայռափոր արձանագրութիւնը․ Սելանիկի հնագիտական թանգարան․ -
Սելանիկի Բիւզանդական Մշակոյթի թանգարանը -
Սելանիկ․ նկար Հռոմէական Շուկայէն -
Պեզեսդենի․ Սելանիկի կերպասեղէնի գոց շուկան -
Ս․ Տիմիթրիի եկեղեցին, 412-413 -
Επταπύργιο թարգմ․՝Եօթնաշտարակը, Սելանիկի Վերին Քաղաքի Սիքէոն շրջանը -
Սելանիկի Նկարչութեան Թանգարանը -
Սելանիկի Ռազմագիտական թանգարանը -
Մակետոնական Պայքարի Թանգարան -
Սելանիկ նաւահանգիստ․ Ճամբորդներու Կայանը -
Լատատիքա թաղամաս․ Սելանիկ․ նկար՝ 2006
.jpg)
_by_Joy_of_Museums.jpg)
Ստորեւ Սելանիկի իտալացի ճարտարապետ Վիդալիանօ Փոզելիի Vitaliano Poselli գործերը․ Սելանիկ ապրեցաւ ու գործեց 1886-1918 թուականներուն։ Նաեւ քաղաքին մէջ ապրեցաւ եւ գործեց ճարտարապետ եւ ճարտարագէտ՝ Փիետրօ Առիկոնի Pietro Arrigoni (1856-1940)
-
Եէնի Ծամի (թարգմ․ Նոր Մզկիթ) -
Ալլադինի առանձնատունը․ հարաւ-արեւելեան Սելանիկ -
Մակետոնիոյ-Թրակիոյ Շրջանային կառավարման շէնքը -
Սելանիկի Դրամատան շէնքը, Սակարանի հրապարակ -
Սպիտակ Առանձնատունը․ Villa Bianca Սելանիկ, ճարտարապետ Փյեդրօ Առիկոնի - Այժմ Սելանիկի Քաղաքապետարանի Պատկերասրահ․ Հարաւ-արեւելեան Սելանիկ
Սնունդը Սելանիկին մէջ
Խմբագրել-
Ֆրափէ սուրճը, հնարուած յոյն պաշտօնիայէ( 1957) Սելանիկին Միջազգային Ցուցահանդէսին ընթացքին -
Պուղացա -
Սելանիկի նշանաւոր Քուլուրի-ն -
Խորիադիքիաղցանը
.jpg)
Զբօսաշրջիկութիւն
ԽմբագրելՎերջին տասնամեակին թափ առած է զբօսաշրջիկութիւնը, տարիէ տարի կը կրկնապատկուին Սելանիկ եւ անոր յարակից շրջանները այցելող զբօսաշրջիկները։ Միայն 2018 թուականին, այցելած են մօտ 3․000․000 միլիոն զբօսաշրջիկներ։[75]
Կրթական Հաստատութիւններ
ԽմբագրելՍելանիկի մէջ կը գործէ Արիստոթելեան Համալսարանը իր բոլոր ճիւղերով՝ Գրական, Գիտական, Բժշկական, Բազմարուեստի, Ճարտարագիտական, Փիլիսոփայական, Մանկավարժական, Համակարգիչի Ճարտարարուեստի, Արուեստագիտութեան, մարզական։ Կան նաեւ քիչ թիւով անձնական համալսարաններ եւ ուսումնարաններ։
Փոխադրական միջոցներ
ԽմբագրելՑամաքային փոխադրամիջոցներ
ԽմբագրելՍելանիկը ունի խիտ, ընդարձակ, իրարու հաղորդակցող լայնածաւալ հանրային փոխադրամիջոցներ։ Արագընթացը՝ métro պատրաստ պիտի ըլլայ 2022-ին։ Իսկ երկաթուղագիծը կը կապէ զայն ամբողջ Յունաստանին հետ եւ նաեւ Պալքանեան երկիրներուն հետ։ Ասոնք կապուած են նաւային եւ օդային փոխադրամիջոցներուն։
Հեծանիւի ճամբաներ
ԽմբագրելՍելանիկը ունի 12 քմ․ երկարութեամբ հեծանիւի ճամբայ։
Նաւային փոխադրամիջոցներ
ԽմբագրելՆաւային փոխադրամիջոցը Սելանիկը կը կապէ Յունաստանի կղզիներուն եւ նաւահանգիստներուն հետ։ Նաեւ կ՛ընդունի մեծ թիւով զբօսանաւեր։
Օդային փոխադրամիջոց
ԽմբագրելՍելանիկի Միջազգային Օդակայանը: Սելանիկի Միջազգային Օդակայանը Διεθνής Κρατικός Αερολιμένας Θεσσαλονίκης (իր ներքին ու արտաքին համաշխարհային ծաւալի թռիչքներով) կը գտնուի քաղաքէն 15քմ․ դէպի հարաւ։
Հիւպատոսարաններ
ԽմբագրելԲոլոր երկիրները որ ունին դեսպանատուն Աթէնքի մէջ, ունին նաեւ համապատասխան Հիւպատոսարանը Սելանիկի մէջ։
Լրատուական միջոցներ
ԽմբագրելՍելանիկին մէջ կը հրատարակուին քաղաքական, մարզական, զանազան նիւթերով օրաթերթեր, պարբերաթերթեր։ Նաեւ կը գործեն ձայնասփիւռի եւ հեռատեսիլի բազմաթիւ կայաններ։
Սելանիկին հետ եղբայրացած քաղաքներ
Խմբագրել| Քաղաք | Երկիր | եղբ․ Թուական |
|---|---|---|
| Հարթֆորտ | ԱՄՆ | 5 - 5 - 1962 |
| Ֆիլիփուփոլի | Պուլկարիա | 27 - 2 - 1984 |
| Մելպուրն | Աւստրալիա | 19 - 3 -1984 |
| Լիմասոլ | Կիպրոս | 30 - 6 - 1984 |
| Լիփսիա | Գերմանիա | 17 - 10 - 1984 |
| Պոլոնիա | Իտալիա | 20 - 10 - 1984 |
| Պրադիսլավա | Սլովաքիա | 23 - 4 - 1986 |
| Քոսդանծա | Ռումանիա | 5 - 9 - 1988 |
| Քոլոնիա | Գերմանիա | 13 - 9 - 1988 |
| Սան Ֆրանցիսքօ | ԱՄՆ | 7 - 8 - 1990 |
| Մարսէյլ | Ֆրանսա | 14 - 2 - 1991 |
| Նիս | Ֆրանսա | 20 - 3 - 1992 |
| Աղեքսանտրիա | Եգիպտոս | 12 - 7 - 1993 |
| Թել Աւիւ | Իսրայէլ | 24 - 11 - 1994 |
| Թյէն Ճին | Չինաստան | 4 - 3 - 2002 |
| Քոլքադա | Հնդկաստան | 21 - 1 - 2005 |
| Քորիցա | Ալպանիա | 14 - 1 - 2005 |
| Պուսան | Հարաւային Քորէա | 8 - 3 - 2010 |
| Տիրախիօ | Ալպանիա | 4 - 4 - 2012 |
Սելանիկը ստորագրած է ուրիշ քաղաքներու հետ նաեւ Բարեկամութեան եւ Գործակցութեան համաձայնագրեր։
Սելանիկի հայկական գաղութը, համառօտ տեղեկութիւններ
ԽմբագրելՏե՛ս բուն արձանագրութիւն՝ Սելանիկի հայկական գաղութը
Շատ հիմ ժամանակներէն, Մակետոնիոյ եւ Թրակիոյ շրջաններուն մէջ ապրած են հայեր։ Անոնց թիւը կ՛աւելնայ ԺԱ․ եւ ԺԵ․ դարերուն, իսկ ԺԸ․ դարուն որոշ տեղեկութիւններ կ՛ունենանք Էջմիածնի Աբրահամ Կաթողիկոսին կողմէն, 1737-ի Յունուարի «Թէքիրտաղու (Ռոտոսթօ-Արեւելեան Թրակիա) Առաջնորդութեան» ղրկած կոնդակին մէջ։ [76]
Սելանիկին մէջ, տեղւոյն հայկական գաղութին կազմութեան մասին արձանագրութիւններ կամ հետքեր կան ԺԸ․ դարէն սկսեալ։ Հայկական համայնքը կը կազմակերպուի ԺԹ․ դարուն վերջաւորութեան։ Ի․ դարասկիզբի առաջին տասնամեակին արդէն կ՛ունենան եկեղեցի եւ ազգապատկան շէնք մը։ [77][78][79]
Փոքր Ասիոյ աղէտին հետեւանքով, յոյներուն հետ 10․000 հաշուող հայ գաղթականներ կը հասնին քաղաքը եւ Մակետոնիոյ եւ Թրակիոյ ուրիշ քաղաքներուն մէջ ալ, ուր արդէն կ՛ապրէին քիչ թիւով հայ ընտանիքներ, կը տեղաւորուին 8 - 9․000 հայ գաղթականներ։
Համայնքին թիւը կ՛աճի եւ հիւսիսային Յունաստանի հայկական համայքները կարգաւորելու համար, Սելանիկին մէջ Մակետոնիոյ եւ Թրակիոյ Թեմը կ՛առաջանայ իր Ազգային թեմական իշխանութեամբ։
Սելանիկի գաղութը բեղուն շրջան մը կը բոլորէ։ Ազգային իշխանութեան կողքին կ՛ունենայ դպրոցներ, հարուստ մամուլ, բարեսիրական եւ մարզական միութիւններ։
Միջպատերազմեան շրջանին եւ Բ․ Համաշխարհային Պատերազմին վերջաւորութեան համայնքին թիւը կը նուազուի ներգաղթի եւ արտագաղթի պատճառով։ Համայնքին թիւը մեծ անկում կը կրէ․ կը նուազի 5/6-ով եւ անմիջական անդրադարձ կ՛ունենայ համայնքի ազգային, կրթական, մարզական եւ մշակութային կեանքին մէջ։
Յունահայերու զանգուածային ներգաղթէն եւ արտագաղթէն ետք, Յունաստանի հայկական գաղութը կը վերակազմուի եւ կը վերածուի 1 թեմի, 15 համայնքներով, (30 Մարտ 1958-ի Յունահայոց Թեմական Ժողովին ընթացքին)։[78][79]
Համայնքին ներկայ վիճակը
ԽմբագրելԽորհրդային Միութեան փլուզումով եւ Հ․Հ․ վերահաստատման առաջին դժուար տարիներուն, մասնաւորաբար 1991 - 2001 թուականներուն, Սելանիկ կը հասնին տնտեսական գաղթականներ։ Այժմ մօտ 15․000 հայեր կ՛ապրին Սելանիկի քաղաքային տարածքաշրջանը, սակայն համայնքին մէջ արձանագրուած են միայն 1․200 հոգի, մնացեալը դժբախտաբար հեռու կը մնայ հայ գաղութին կեանքէն։
1956-էն, եկեղեցւույ կից շէնքին մէջ, կը վերաբացուի հայկական վարժարանը «Մալաքեան-Գասպարեան Ծաղկոց» անունով, սակայն շաբաթօրիայ բնոյթով․ կը գործէ շաբաթ օրերը եւ ունի մօտ 90 աշակերտներ։[78][77][79]
Միութիւններ
ԽմբագրելՆերկայիս աշխուժ ներկայութիւն ունին հետեւեալ միութիւնները՝
- Հայ Գթութեան Խաչին Սելանիկին «Անի» մասնաճիւղը․ հիմնուած 1928, 15 Դեկտեմբեր (Հայ Գթութեան Խաչ․ Հիւսիսային Յունաստանի մէջ Հ․Օ․Մ․ի միաւոր։Հ․Մ․Ը․Մ․ի Սելանիկի մասնաճիւղը․ հիմնուած 1924-ին)։
- «Համազգային» Հայ Կրթական եւ Մշակութային Միութեան Թեսաղոնիկէի (Սելանիկ) «Ղ. Սարեան» մասնաճիւղ․ աշխուժ գործունէութիւն ունի։ Իր հովանաւորութեան տակ կը գտնուի «Մասիս» Պարախումբը, բեղուն աշխատանքով։
- Հ․Յ․Դ․ Երիտասարդական եւ Պատանեկան խումբերը։
- Բարեգործականի Սելանիկի մասնաճիւղ։[80][78][79]
«Թեսաղոնիկէ 97» Եւրոպայի Մշակութային Մայրաքաղաք, «Հայկական Ամիս»
Խմբագրել1997-ին, Սելանիկը կը հանդիսանայ «Եւրոպայի Մշակութային Մայրաքաղաք»ը։ Շնորհիւ քաղաքին Թաղային Մարմնոյ եւ Համազգայինի մասնաճիւղի վարչութեան տարած հետեւողական աշխատանքներուն Թեսաղոնիկէի «Եւրոպայի Մշակութային Մայրաքաղաք»ի կազմակերպիչ յանձնախումբին մօտ, ծրագիրներուն ցանկին մէջ կը ներառնուի «Հայկական Ամիս»ը։ Ելոյթները տեղի կ՛ունենան 1997 Հոկտեմբեր ամսուն բացառիկ յաջողութեամբ։
Աղբիւրներ
Խմբագրել- Թեսաղոնիկէ - Սելանիկ, քաղաքին անունին պատմականը․ Սելանիկի պատմութեան Հիմնարկ, Սելանիկի քաղաքապետութիւն, 1985, էջ՝ 5-21․"Θεσσαλονίκη - Σαλονίκη. Η ιστορία του ονόματος της πόλης", στο "Η Θεσσαλονίκη", Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, Δήμος Θεσσ/νίκης, 1985, σ. 5-21.
- Samuel N. C. Lieu, Dominic Montserrat, From Constantine to Julian: A Source History, 1996, Routledge Կոստանտինէն Յուլիանոսին՝ Պատմական Աղբիւր, 1996, էջ՝ 59
- Explorer (2004) Սելանիկ, էջ 16 - Θεσσαλονίκη
- 2․300 տարի Սելանիկի հիմնումէն - Աթէնքի Կաճառի Արձանագրութիւններ, 1985, հատոր 60, 2-րդ գլուխ, հեղ․ Մ․ Սաքելարիու
- Սելանիկը Ազատ Քաղաք Հռոմէական Կայսրութեան մէջ - Plinius Secundus, Naturalis Historia, Liber IV, 33: "Thessalonice liberae condicionis"
- Սուրբ Պողօսին Կեանքն ու Նամակները, էջ՝ 304-314 - W. J. Conybeare, J. S. Howson, The Life and Epistles of St. Paul, 1987, Wm. B. Eerdmans Publishing,
- Սելանիկի քաղաքային զարգացումը, անոր հիմնումէն մինչեւ Ղալերիոսի ժամանակ․ Հնագիտական Ընկերութիւն, Աթէնք, 1996 M.Vitti, Η πολεοδομική εξέλιξη της Θεσσαλονίκης από την ίδρυσή της ως το Γαλέριο
- Պատահարը ծանօթ իբրեւ՝ «Սելանիկի ջարդը»․ Το γεγονός έχει μείνει στην ιστορία ως «Σφαγή της Θεσσαλονίκης» David Stone Potter, The Roman Empire at Bay: Ad 180-395, - 2004, Routledge էջ՝ 567-570
- Գիտական կոչունքաճառ, հովանաւորութեամբ Մակետոնական Ուսումներու Ընկերութեան․ Ա․ արձանագրութիւններ, էջ 87-95 «Նիղրիդա - Վիսալդիան պատմութեան ընդմէջէն» Նիղրիդա, 1995, Տիմիդրիցայի Կռիւը, 1185թ․, Պետրոս Վլախաքոս․ Πέτρος Βλαχάκος, Η μάχη στο Δημητρίτσι (1185 μ.Χ.), Πρακτικά Α΄ Επιστημονικού Συμποσίου «Η Νιγρίτα – Η Βισαλτία δια μέσου της Ιστορίας» (υπό την αιγίδα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών). Νιγρίτα 1995, σελ. 87-95
- Գ․ Գոցիոփուլոս - Զիլոթիներուն շարժումը, Սելանիկ (1342-1349)․ Աստուածաբանական եւ Ընկերային գիտաշխատութիւն, գլուխ 4․ «Ապստամբութեան Աստուածաբանութիւնը-Ազատագրում եւ Զիլոթիներուն Շարժումը» ,էջ՝ 156-163 եւ գլուխ 5՝ «Քրիստոնէութիւն եւ Ընկերային հարցեր» էջ 164-169, Սելանիկ 1997, Κ. Κωτσιόπουλος, Το κίνημα των Ζηλωτών στην Θεσσαλονίκη (1342-1349): Θεολογική και Κοινωνιολογική διερεύνηση, κεφάλαιο 4 «Η Θεολογία της Επανάστασης–Απελευθέρωσης και το Ζηλωτικό κίνημα» σελ. 156-163 και κεφάλαιο 5 «Χριστιανισμός και Κοινωνικά Προβλήματα» σελ. 164-169, Θεσσαλονίκη (1997)
- «Բիւզանդիոն եւ Վենետիկ» ուսումնասիրութիւն՝ Դիւանագիտական եւ Մշակութային կապեր․ Քեմպրիճի համալսարանի մամուլ, էջ 371։ Byzantium and Venice: A Study in Diplomatic and Cultural Relations. Cambridge University Press. p. 371.
- «Մակետոնիոյ պատմութիւնը», 1354-1833, Ափոսթոլոս Վաքալոփուլոս․ Սելանիկ, 1992, էջ 99։ Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας, 1354-1833, σελ. 99, εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη (1992), σελίδα 99
- Մէջբերում Mark Mazower-ի գիրքէն «Ուրուականներու քաղաքը», Սելանիկ -2006, էջ՝ 75․ - Քաղաքը արագօրէն կը մեծնար ու կը տարածուէր Սպանիայէն եկող գաղթականներով․ 1520 թուականին 30․000 բնակիչներունկէսէն աւելին հրիաները կը կազմէին եւ Սելանիկը դարձած էր Արեւելեան Միջերկրականի գլխաւոր նաւահանգիստներէն մին-։ «Καθώς οι Ισπανοί πρόσφυγες έφταναν στις προβλήτες κατά διαδοχικά κύματα, η πόλη μεγάλωνε αλματωδώς. Το 1520 περισσότεροι από τους μισούς από τους 30.000 κατοίκους της ήταν Εβραίοι και η ίδια είχε μεταβληθεί σε ένα από τα σπουδαιότερα λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου», Mark Mazower, Θεσσαλονίκη, Η πόλη των φαντασμάτων, σελ. 75, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια (2006)
- Ռոզամոնտ Մաք Քիդդըրիք, Քրիստոֆըր Ալլմանտ, Քեմպրիճի նոր Միջնադարեան Պատմութիւնը, էջ 779 - Rosamond McKitterick, Christopher Allmand, The New Cambridge Medieval History, p. 779
- Սեֆարտի հրիաներ․ սպանահրէկան համայնքի պատմութիւն, 14րդ -20րդ դար, Քալիֆորնիոյ Համալսարանի մամուլ, 2000, էջ 8 - Esther Benbassa, Aron Rodrigue, Sephardi Jewry: A History of the Judeo-Spanish Community, 14th-20th Centuries, σελ. 8, University of California Press (2000)
- Richard J. Crampton, A Concise History of Bulgaria, 1997, Cambridge University Press σσ. 75-76 και John Meyendorff, The Orthodox Church: Its Past and Its Role in the World Today, «1871 թ․ Փետրուարին, Սուլթանի հրովարտակով, Պուլկարիոյ ուղղափառ եկեղեցին կ՛անջատուի Պոլսոյ Տիէզերական Կաթողիկոսութենէն [81]Ecumenical Patriarchate of Constantinople (կեդրոնը Ֆանարի, Պոլիս) եւ կը հիմնուի ինքնավար Պուլկարական էկզարքութիւնը Bulgarian Exarchate , որ տարրական կապ կը պահէ Տիէզերական Կաթողիկոսութեան հետ։ 1872թ․ Տիէզերական Կաթողիկոսը Անթիմօ Ե․ եկեղեցական Ժողով կը հրաւիրէ։ Հոն կը դատապարտուի կրօնական ազգայնամոլութիւնը եւ Պուլկարական էկզարքութիւնը հերձուածական կը յայտարարուի։ 1945 թուականին Պուլկարիոյ Եկեղեցին ներողամտութեան դիմուն կը կատարէ Պոլսոյ Տիէզերական Կաթողիկոսութեան Գահին եւ այնուհետեւ կանոնաւոր ընթացքի մէջ կը մտնէ։» 1981, St Vladimir's Seminary Press էջ 153
- «Հայ Դատ» - 11րդ դասարանի պատմութեան դասագիրք․ Երիտ-թուրքերու շարժումը եւ անոնց յեղափոխութիւնը, էջ 16-17, 23-24, հեղինակ՝ Ռուբինա Փիրումեան, Լոս Անճելըս, 1994
- Ամենուն Տարեգիրքը, 1960, Կարօ Գէորգեան, «Հիւսիսային Յունաստանի գաղութը - Թեսաղոնիկէ»
- Ազատ Օր - 1997ի բացառիկ, Հիւսիսային Յունաստանի Թեսաղոնիկէ գաղութը էջ՝ 34-46, Դեկտ․ 31, 1997
Տես նաեւ
ԽմբագրելԾանօթագրութիւններ
Խմբագրել- ↑ archINFORM — 1994.
- ↑ 2,0 2,1 Αποτελέσματα Μόνιμου Πληθυσμού κατά Δημοτική Κοινότητα — Ελληνική Στατιστική Αρχή, 2023.
- ↑ Definition of Thessaloniki
- ↑ Ելեկտ․ Լրատ․էջ՝ Newsit Ահաւասիկ ինչո՞ւ Սելանիկին տուին Թերմայիքոսին Գեղուհին անունը 06.01.2014
- ↑ Wayback Machine PDF Քալիքրաթիս Ծրագիրը․ 2/6/2011, յղուածէ 6/8/2011 Αποκεντρωμένη Διοίκηση Μακεδονίας – Θράκης, η οποία εκτείνεται στα όρια της περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης και Κεντρικής Μακεδονίας, με έδρα την Θεσσαλονίκη. ([The creation of the Decentralized Administration of Macedonia-Thrace, which includes the modern regions of East Macedonia-Thrace and Central Macedonia, with Thessaloniki as capital.)]
- ↑ Ելեկտ․ թերթ Ի Տիատրոմի․ Յունաստանի 2011-ի մարդահամարը
- ↑ Յունաստանի Բնապահպանման Նախարարութեան ուսումնասիրութիւն, Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας. 14-9-2012
- ↑ 8,0 8,1 Ելեկտ․ էջ - Յունաստանի Զբօսաշրջութիւն (յուն․)
- ↑ 9,0 9,1 >ելեկտ․ էջ Մեթէօ Քլապ Պտտելով Յունաստանը meteoclub Ταξιδεύοντας στην Ελλάδα 17 - 6 - 2009
- ↑ «Ելեկ․ էջ, diocles Տիոքլես, Սելանիկի Աշխարհագրական տուեալներ եւ Կլիմա»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2019-12-02-ին։ արտագրուած է՝ 2019-12-02
- ↑ web.archive.org Ռամսարի Դաշինքը Archived 2016-04-09 at the Wayback Machine.
- ↑ Կլիմա եւ ուժգնութիւն Energy and Climate in the Urban Built Environment հեղինակ Demosthenes N. Asimakopoulos էջ՝315-322
- ↑ Սելանիկի համալսարանի Ճարտարագէտներու դպրոցի Երկրաշարժներու Ուսումնասիրական-Գիտաշխատական Կեդրոն - Սելանիկի ցնցումներու պատմականը - PDF
- ↑ Ելեկտ․ Դասարան - E-Learning Methodologies and Computer Applications in Archaeology հեղ․ Politis, Dionysios https://books.google.gr/books?id=TD0D0zYQcJYC&pg=PA171&dq=thessalonica+macedon+parliament&redir_esc=y&hl=en#v=onepage&q=thessalonica%20macedon%20parliament&f=false
- ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 Ancient History, Հին Պատմութիւն, Թեսաղոնիկէ - Thessalonica,Mark Cartwright,1/5/2016 https://www.ancient.eu/Thessalonica/
- ↑ 16,0 16,1 16,2 Ելեկտ․ գիրք - Յունահռոմէական Վճիռներու Գիրքը, The Book of Acts in Its Graeco-Roman Setting, էջ՝ 409, David W. J. Gill, Gempfhttps://books.google.gr/books?id=W-L1DA1ptKQC&pg=PA409&dq=Via+Egnatia&redir_esc=y&hl=en#v=onepage&q=Via%20Egnatia&f=false
- ↑ Ելեկտ․ գիրք - Հռոմէական Կայսրութենէն մինչեւ Կոստանտին, The Roman Empire from Severus to Constantine, Pat Southern https://books.google.gr/books?id=DWiyzw91atgC&pg=PA400&dq=Roman+Empire+tetrarchy+Thessaloniki&redir_esc=y&hl=en#v=onepage&q=Thessalonika&f=false
- ↑ ելեկտ․ գիրք, Բիւզանդական կայսրութեան պատմութիւնը -History of the Byzantine Empire from DCCXVI to MLVII. George Finlay https://books.google.gr/books?id=7D3PAAAAMAAJ&pg=PA316&dq=Thessalonica+second+city+Byzantine+Empire&redir_esc=y&hl=en#v=onepage&q=Thessalonica%20second%20city%20Byzantine%20Empire&f=false
- ↑ ելեկտ․ գիրք,Վաղ միջնադարեան Պալքանները․ 6րդ դարէն - 12րդ դար գիտաուսումնասիրութիւն․ The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth , Century John V. A. Fine, John Van Antwerp Fine https://books.google.gr/books?id=YbS9QmwDC58C&pg=PA140&redir_esc=y
- ↑ 20,0 20,1 Ելեկտ․ գիրք - Բիւզանդիոնը եւ Խաչակիրները, էջ 157-185 Byzantium and the Crusades,Jonathan Harris https://books.google.gr/books?id=PXizk1RZ88wC&pg=PA152&dq=Fourth+Crusade+Thessalonica+1204&redir_esc=y&hl=en#v=onepage&q=Fourth%20Crusade%20Thessalonica%201204&f=false
- ↑ 21,0 21,1 ելեկտ․ գիրք Յունաստանի Պատմութիւն - Խաչակիրներէն՝թուրքերը ․․․ Տրապիզոնի Կայսրութիւն 1204-1461 - 14/08/2011 The History of Greece: From Its Conquest by the Crusaders to Its Conquest by ...։ George Finlay https://books.google.gr/books?id=w54BAAAAQAAJ&pg=PA144&dq=Empire+of+Thessalonica&redir_esc=y&hl=en#v=onepage&q=Empire%20of%20Thessalonica&f=false
- ↑ ելեկտ․ գիրք Բրիտանական թանգարանի Դրամանիշերու ցանկ Վանտալներու, Օսդրողոթներու եւ Լոմպարտներու, Սելանիկի Նիքէայի եւ տրապիզոնի թագաւորութիւններու, Catalogue of the Coins of the Vandals, Ostrogoths and Lombards and of the Empires of Thessalonica, Nicaea and Trebizond in the British Museum - ISBN 9781402189678: Warwick William Wroth, 14/08/2011 https://books.google.gr/books?id=EXJ3gSLOTtAC&pg=PR69&dq=Empire+of+Thessalonica&redir_esc=y&hl=en#v=onepage&q=Empire%20of%20Thessalonica&f=false
- ↑ 23,0 23,1 Ելեկտ․ գիրք - Խաչակիրներ՝ պատմութիւն մը, The Crusades: A History Jonathan Simon Christopher Riley-Smith էջ 222-280 https://books.google.gr/books?id=eDTaOZxvkqAC&pg=PA218&dq=kingdom+of+Thessalonica+vassal&redir_esc=y&hl=en#v=onepage&q&f=false
- ↑ Ելեկ․ գրադարան, Վաղ Միջնադարի Պատմութիւն, A History of the Late Medieval Siege, 1200-1500, Peter Fraser Purton https://books.google.gr/books?id=WaEaIsb1Y6gC&pg=PA244&dq=white+tower+thessaloniki+1430+murat&redir_esc=y&hl=en#v=onepage&q=white%2520tower%2520thessaloniki%25201430%2520murat&f=false
- ↑ Ելեկ․ գրադարան, Սելանիկ եւ Զմիւռնիա, Օսմանեան առուտուրի կեդրոններ, էջ՝ 39-43, 278 Thessalonica and Smyrna trading Ottoman Empire, Professor John R Lampe, John R. Lampe, https://books.google.gr/books?id=OtW2axOSn10C&pg=PA39&dq=Thessalonica+and+Smyrna+trading+Ottoman+Empire&redir_esc=y&hl=en#v=onepage&q=Thessaloniki&f=false
- ↑ Կրետէի Պատմագիտութեան համալսարանի ելեկ․ գրադարան․ Էջ 32-33․ Սելանիկի եւ շրջաններուն գիւղատնտեսութիւնը Թրքական տիրութեան շրջանին, Ցոփոդոս Տիմիդրի, 1912, ելեկտ, արձ/թիւն 5/3/2016, «Τσοποτός Δημήτριος Κ., Γη και γεωργοί της Θεσσαλίας κατά την Τουρκοκρατίαν, Βόλος, 1912, σελ. 32, 33» https://anemi.lib.uoc.gr/php/pdf_pager.php?rec=%2Fmetadata%2F9%2Fc%2F7%2Fmetadata-5a4952d101ffabc80daa73d1e325bda7_1274254188.tkl&do=116498_w.pdf&pageno=22&pagestart=1&width=1031&height=728&maxpage=143&lang=en
- ↑ 27,0 27,1 WAYBACK MACHINE, Ելեկտ․ արխիւ, Սելանիկին Սպիտակ Բերդը (յուն․) https://web.archive.org/web/20120616070759/http://www.lpth.gr/gr/
- ↑ Բրիտանական Հանրագիտարան, 11-րդ հրատարակութիւն, հատոր 15, էջ 151է Եէնիչարիները - Encyclopædia Britannica. Eleventh Edition, vol. 15, p 151.https://archive.org/details/encyclopaediabri15chisrich/page/n8
- ↑ Յունական արաքելական եկեղեցի, Սելանիկ Մայիս - Յուլիս 1821, http://www.apostoliki-diakonia.gr/GR_MAIN/catehism/theologia_zoi/themata.asp?contents=ecclesia_history%2Fcontents_Genos.asp&main=genos&file=7.1.1.htm
- ↑ Մակետոնիոյ հրատարակութիւններ, «Սելանիկը յունական ապստամբութեան ծագման սկիզբներուն » «Σούλης Χρ. Γεώργιος, Η Θεσσαλονίκη κατά τας αρχάς της Ελληνικής Επαναστάσεως. Μακεδονικά, τ. Β', 1953, σ. 583-589» (PDF). Սուլիս Ղիորղոս, 26-4-2015 http://media.ems.gr/ekdoseis/makedonika/makedonika_02/ekd_pemk_02_soulis.pdf
- ↑ Ելեկտ․ գրադարան, Իսլամական Աշխարհի բախումներ եւ նուաճումներ՝ Պատմական Հանրագիտարան,Ուրախ Պատահարը Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia [2 ... , Alexander Mikaberidze էջ 149 https://books.google.gr/books?id=jBBYD2J2oE4C&pg=PA149&dq=The+Auspicious+Incident&redir_esc=y&hl=en#v=onepage&q=The%20Auspicious%20Incident&f=false
- ↑ Ելեկտ․ գրադարան, Թուրքիան-պատմութիւնը եւ զարգացումը, հատոր 2, Սելանիկի վիլայէթը, էջ 92․ Sir James Porter, Sir George Gerard de Hochepied Larpent Turkey: its history and progress: from the journals and ..., Volume 2 https://books.google.gr/books?id=gLFJAAAAMAAJ&pg=PA292&dq=Selanik+Eyaleti&redir_esc=y&hl=en#v=onepage&q=Selanik%20Eyaleti&f=false
- ↑ Ելեկտ․ գրադարան, Թուրքիան 1867 միջազգային ցուցահանդէսին, Սելանիկի Վիլայէթը․էջ 177, Salaheddin Bey, Salaheddin (bey.) La Turquie à l'exposition universelle de 1867 - ) https://books.google.gr/books?id=pvgPAAAAQAAJ&pg=PA177&dq=Selanik+Eyaleti&redir_esc=y&hl=en#v=onepage&q&f=false
- ↑ 34,0 34,1 Ելեկտ; արխիւ, WaybackMachine, Դեկտ․ 26, 2008 Պալքաններուն Երուսաղեմը՝ Սելանիկ, 1856-1919 The Jerusalem of the Balkans Salonica 1856-1919, Dr. Rena Molhohttps://web.archive.org/web/20081226001725/http://www.jmth.gr/web/thejews/pages/pages/history/pages/his.htm
- ↑ Մակետոնիոյ թանգարանի հիմնարկ, Մակետոնիան 17րդ դարէն մինչեւ Յունական Պետութեան հիմնումը․ Իոաննիս Խասիոդիս Η Μακεδονία από τις αρχές του ΙΗ’ αιώνος έως την ίδρυση του ελληνικού κράτους http://www.imma.edu.gr/imma/history/07.html
- ↑ Մակետոնիոյ թանգարանի հիմնարկ, Ազգային պահանջներ, ընհարումներ եւ զարգացումներ Մակետոնիոյ մէջ, Վասիլիս Ղունարիս․ Εθνικές διεκδικήσεις, συγκρούσεις και εξελίξεις στη Μακεδονία, 1870-1912http://www.imma.edu.gr/imma/history/09.html
- ↑ Սելանիկը Թուրքիոյ գերիշխանութեան տակ, PDF Վասիլիս Տիմիդրիատիս http://site.lpth.gr/gr/texts/Dimitriadis_gr.pdf
- ↑ Պրիթանիքա, ելեկտ․ գրադարան - փան Թուրանիզմ/Թուրքիզմ https://www.britannica.com/topic/Pan-Turkism
- ↑ Ելեկտ․ գրադարան, Նորագոյն Յունաստանի համառօտ պատմութիւն, 1821-1945, էջ 103 - A Short History of Modern Greece, 1821-1945 - Edward Seymour Forster https://books.google.gr/books?id=iuo8AAAAIAAJ&pg=PA103&dq=treaty+of+bucharest+1913&redir_esc=y&hl=en#v=onepage&q=treaty%20of%20bucharest%201913&f=false
- ↑ 40,0 40,1 Ելեկտ․ թերթ Alterthess - Զեփըլլին Սելանիկի երկինքին, 22 Ապրիլ 2012, յունարէն, Ζέππελιν υπεράνω της πόλης (1916), Γιάννη Γκλαρνέτατζη http://www.alterthess.gr/content/zeppelin-yperano-tis-polis-1916-toy-gianni-gklarnetatzi
- ↑ Ելեկտ․գրադարան, Յունաստանի նորագոյն շրջանի համառօտ պատմութիւն, Պուքրէշի դաշինքը, էջ 103 - A Short History of Modern Greece, 1821-1945, Edward Seymour Forster, treaty of bucharest 1913 https://books.google.gr/books?id=iuo8AAAAIAAJ&pg=PA103&dq=treaty+of+bucharest+1913&redir_esc=y&hl=en#v=onepage&q=treaty%20of%20bucharest%201913&f=false
- ↑ ելեկտ․ գրադարան, Պալքանեան ճակատը, էջեր 810, 1044, 1076, 1216, 1657 https://books.google.gr/books?id=2YqjfHLyyj8C&pg=PA1044&dq=Macedonian+Salonika+Front+WWI&redir_esc=y&hl=en#v=onepage&q=Salonika%20Front&f=false
- ↑ 43,0 43,1 Ելեկ․ թերթ - Protagon (յուն․) «Հրդեհի մը շնորհիւ ինչպէս Սելանիկը վերածնուեցաւ», Խրսիտինա Դահիաու, 28 Օգոստոս, 2017 https://www.protagon.gr/themata/flashback/44341461826-44341461826
- ↑ Մադիա Ելեկ․ գրադարան,Ματιά, «Թելը - Το νήμα – The thread», (յուն․)by Victoria Hislop https://www.matia.gr/books/vivlia-gia-doro/gift-adults/to-nima-tis-viktoria-chislop-the-thread-by-victoria-hislop.html
- ↑ 45,0 45,1 45,2 45,3 45,4 Ելեկտ․ հաղոր/ջոց՝ Μιχανή του Χρόνου, Քաղաքը քաղաքին տակ․ Սելանիկի բնակիչները կը գտնեն Հին քաղաքը․․ 1917-ի հրդեհէն ետք․․(յուն․ ) https://www.mixanitouxronou.gr/i-poli-kato-apo-tin-poli-deite-ti-kryvotan-kato-apo-kathe-geitonia-tis-thessalonikis-fotografika-ntokoymenta-me-toys-archaiologikoys-thisayroys-poy-apokalypsan-ta-erga-toy-metro-foto/
- ↑ Ելեկ․ գրադարան, Պալքանեան փոքրամասնութիւններուն փոխանակում եւ Յունաստանի վրայ ազդեցութիւնը, Dimitri Pentzopoulos, էջ՝ 97,164,184,227,235 - The Balkan Exchange of Minorities and Its Impact on Greece - https://books.google.gr/books?id=lA WKstorJAEC&pg=PA51&dq=exchange+of+populations+Greece+was+represented+by+Venizelos&redir_esc=y&hl=en#v=onepage&q=Salonica&f=false
- ↑ Ելեկտ․ թերթ Ασβεστοχώρι online, Մայիս 9, 2012 «Թասոս Թուսիս առաջին զոհը Մայիս 9-ի մեծ ցոյցին» http://www.asvestohori.gr/?p=1371 Archived 2015-09-27 at the Wayback Machine.
- ↑ Ելեկտ․ գրադարան, Ժամանակագրութիւն եւ Ցուցակ Բ․ Համաշխ․ Պատերազմին, էջ՝ 40,53,402,433 - Chronology and Index of the Second World War, 1938-1945։ Royal Institute of International Affairs https://books.google.gr/books?id=wCkXWI5p5XcC&pg=PA402&dq=timeline+of+the+German+occupation+of+Greece+Salonika&redir_esc=y&hl=en#v=onepage&q=Salonika&f=false
- ↑ Ելեկտ․գրադարան, Ողջակէզ Holocaust: Հրիաներուն հալածանքը եւ սպանդը Նացիներունն կողմէն - The Nazi Persecution and Murder of the Jews։ Peter Longerich https://books.google.gr/books?id=EWIwDwAAQBAJ&pg=PA391&dq=deportation+jews+thessaloniki+auschwitz&redir_esc=y&hl=en#v=onepage&q=deportation%2520jews%2520thessaloniki%2520auschwitz&f=false
- ↑ Ելեկտ․ արխիւային գրադարան, Ազգային արխիւներու փաստագրութեան կեդրոն․ «Գերմանացիներուն փոխվրէժը Մակետոնիոյ մէջ, 1941-1945»։ Δορδανάς Στράτος աւարտաճառ, 2002 թուական, Սելանիկի Արիստոթելեան Համալսարան, https://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/20569#page/1/mode/2up
- ↑ Ելեկտ․ գրադարան․ Ողջակիզման քարտէսը՝ Martin Gilbert, էջ 152 https://books.google.gr/books?id=pYs5OSnsrHwC&pg=PA152&dq=Salonica&redir_esc=y&hl=en#v=onepage&q=Salonica&f=false
- ↑ Սելանիկը երտասարդութեան մայրաքաղաք, 2014 https://www.youthforum.org/european-youth-capital-winner-thessaloniki-2014 Archived 2019-05-18 at the Wayback Machine.
- ↑ 53,0 53,1 եունեսքօ, ժառանգութեան ցանկ - Սելանիկի հին քրիստոնէական եւ բիւզանդական յուշարձանները, https://whc.unesco.org/en/list/456
- ↑ եւր․ Միութեան Ելեկտ․ արխիւ- մշակութային մայրաքաղաքներու ցանկ https://web.archive.org/web/20111019061617/http://ec.europa.eu/culture/our-programmes-and-actions/doc2485_en.htm
- ↑ Ելեկտ․ արխիւ, , Վիմա օրաթերթ, (յուն․) «Սելանիկ․ 33 տարի մեծ երկրաշարժէն ետք» Χεκίμογλου Αχιλλέας, 20 Յունիս 2011, 15:12 https://web.archive.org/web/20190831013534/https://www.tovima.gr/2011/06/20/society/thessaloniki-33-xronia-apo-ton-megalo-seismo/
- ↑ Association of Greek Regions-Յունաստանի Շրջաններու (անգլ․)Միութիւն, https://www.enpe.gr/en/regions-of-greece
- ↑ ելեկտ․ թերթ՝ Փարալաքսի․ 2-2-2019, Յայտնուեցաւ Սելանիկի կեդրոն-մեկնակետը* (յուն․) *0 մեկնակետ, ուրկէ կը սկսի Ազգային Մայրուղիին քիլօմեթրաչափը https://parallaximag.gr/thessaloniki/apokalyfthike-to-simeio-miden-tis-thessalonikis
- ↑ 58,0 58,1 58,2 58,3 ելեկտ․ էջ, Սելանիկի յուշարձանները http://www.it.uom.gr/project/monuments/page.htm Archived 2007-06-30 at the Wayback Machine.
- ↑ 59,0 59,1 ելեկտ․ թերթ Վորիա, 14-12-2018 «Տնկուեցան Յիշատակի Պուրակին մէջ դարաւոր ձիթենիները» https://www.voria.gr/article/thessaloniki-metafiteftikan-ta-prota-eleodentra-sto-parko-mnimis
- ↑ ելետ․ էջ Սելանիկի Արուեստի Պետական Թանգարան https://www.greekstatemuseum.com/kmst/index.html
- ↑ 61,0 61,1 Համացանցի Արխիւ․WayBack Machine, PDF 12-01-2012, Շրջապտոյտ Սելանիկի Ժառանգութեան https://web.archive.org/web/20120113204658/http://www.thessaloniki.gr/portal/page/portal/DioikitikesYpiresies/PolitistikesYpiresies/DnsiBibliothikwn/TmimaKentrIstorias/PeripatoiKlironomiassthThessaloniki/Thessaloniki.pdf
- ↑ Ելեկտ․ արխիւ wayBackMachine, Յունաստանի 2011-ի մարդահամար https://web.archive.org/web/20131225194213/http://www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE/BUCKET/General/resident_population_census2011.xls
- ↑ Սելանիկի 2001 մարդահամար http://3dim-lagad.thess.sch.gr/index1.html
- ↑ (not translated to hyw) Ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης και η Ελληνική κοινότητά της κατά το 1913
- ↑ https://www.statistics.gr/el/2011-census-pop-hous
- ↑ Ելեկտ․ Թերթ Քաթիմերինի, 16-12-2016, Մակետոնական նշանաւոր դամբան https://www.kathimerini.gr/888187/article/politismos/polh/spoydaio-makedoniko-tafiko-mnhmeio
- ↑ Ելեկտ․ յունական մշակոյթի էջ, Մակետոնական դմբան․ Մաքրիտի Պէի ․http://macedoniantombmacridybey.culture.gr/
- ↑ ելեկտ․ էջ՝ Thessmemory, Սելանիկի Քաղաքատարածքին Մակետոնական Դամբանները, 19-11-2017, Խրիսդոս Ծաֆիրիս http://www.thessmemory.gr/%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%B9%CE%B1-%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B7/%CE%BF%CE%B9-%CE%BC%CE%B1%CE%BA%CE%B5%CE%B4%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%AF-%CF%84%CE%AC%CF%86%CE%BF%CE%B9-%CF%83%CF%84o-%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B5%CE%BF%CE%B4%CE%BF%CE%BC%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CF%83/
- ↑ Ելեկտ․ արխիւ WayBack Machine, Սելանիկի Արուսեակ աստուածուհիին անծանօթ Տաճարը,25-09-2015, Սդելինա Մարղարիդիտու https://web.archive.org/web/20150925142128/http://www.templeofvenus.gr/el/temple/articles/91-o-adnostos-naos-tis-afroditis-thessaloniki
- ↑ 70,0 70,1 70,2 70,3 70,4 70,5 Սելանիկի յուշարձաններու քարտէս PDF https://thessaloniki.gr/wp-content/uploads/2017/02/Thessaloniki-Monuments-Map-GR-Web.pdf
- ↑ Ելեկտ․ էջ․ Սելանիկի պատմական թաղամասի յուշարձաններ 15-2-2013 https://mikrasiatwn.wordpress.com/2013/02/15/%CE%BE%CE%B7%CF%81%CE%BF%CE%BA%CF%81%CE%B7%CE%BD%CE%B7-%CE%BC%CE%B9%CE%B1-%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%B7-%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%B4/
- ↑ 72,0 72,1 Սելանիկի Գանձերը, PDF Փոլիխնի 5-րդ նախակրթարանի աշակերտութեան աշխատութիւն http://users.sch.gr/gpil_gr/thessaloniki-diag/?portfolio=watermills-byzantines-polichni
- ↑ Քալամարիայի 1-ին Միջնակարգ, PDF Սելանիկի յետբիւզանդական եկեղեցիներ եւ արուեստ http://1gym-kalam.thess.sch.gr/sxoleio/programmata/epeaek/epeaek9899.htm
- ↑ Սելանիկի Արիստոթելեան Համալսարան, Yılan Mermer, 2-3-2015, «Սելանիկի մոռցուած յուշարձան մը» https://www.auth.gr/news/press/18348
- ↑ 75,0 75,1 Ելեկտ․ Զբօսաշրջութեան Էջ․Սելանիկ Թրավել, https://thessaloniki.travel/en/ Archived 2019-11-02 at the Wayback Machine.
- ↑ Ելեկտ․ է` qahana (Քահանայ) ԱԲՐԱՀԱՄ Գ ԿՐԵՏԱՑԻ https://www.qahana.am/am/leaders/show/524637444/0 Archived 2020-01-03 at the Wayback Machine.
- ↑ 77,0 77,1 Ելեկտ․ Թերթ՝ Մակետոնիա (յուն․) «Սելանիկի հայկական համայնքը»https://www.makthes.gr/armeniki-koinotita-thessalonikis-me-to-vlemma-strammeno-stis-ipa-243654
- ↑ 78,0 78,1 78,2 78,3 Ելեկտ․ գրադարան, Սելանիկի համայնքին պատմութիւնը,( յուն․)http://ikee.lib.auth.gr/record/126315/files/GRI-2011-6534.pdf
- ↑ 79,0 79,1 79,2 79,3 Ազատ Օր, արխիւ․ «Թեսաղոնիկեան հայ գաղութը՝ անցեալին եւ ներկայիս», (Արտատպուած «Յունահայ Տարեգիրք»էն, «Նոր Օր» - 1927) Գրեց՝ Ա.Յ. ՄԱԿԱՐԵԱՆ https://azator.gr/?p=1012
- ↑ Համազգայինի Սելանիկի «Ղ. Սարեան» մասնաճիւղի անդ․ ժողով, 4-5-2019https://www.hamazkayin.com/news/%D5%B0%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%A6%D5%A3%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6%D5%AB-%D5%A9%D5%A5%D5%BD%D5%A1%D5%B2%D5%B8%D5%B6%D5%AB%D5%AF%D5%A7%D5%AB-%D5%B2-%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%A5%D5%A1%D5%B6/
- ↑ Պոլսոյ Տիէզերական Կաթողիկողութիւնhttps://en.wikipedia.org/wiki/Ecumenical_Patriarchate_of_Constantinople
Արտաքին յղումներ
Խմբագրել- Էղնանտիա ճամբան(անգլերէն)
- Քրոքիու Ռազմավայրի Կռիւը (անգլերէն)
- Յունաստան#Բիւզանդական Կայսրութեան շրջան
- Միջերկրական Ծով#Ստորաբաժանումներ
- Հռոմէական Խաղաղութիւն, PaxRomana (անգլերէն)
- Սավուայի Աննա (անգլերէն)
- Ուրախ Պատահար(անգլերէն)
- Թանզիմադ(ֆր.)
- 1903ի Ապրիլեան Դէպքեր(անգլերէն)
- Մակետոնական Պայքար(անգլերէն)
- Մակետոնական Պայքար(յունարէն)
- Երիտ-թուրքեր(անգլերէն)
- Պալքանեան ա․ պատերազմ(անգլերէն)
- Լոնտոնի Դաշինք, 1913(անգլերէն)
- էլէֆթերիոս Վենիզելոս(ֆր.)
- Թագաւոր Ղիորղոս Ա․(անգլերէն)
- Պուքրէշի Դաշինքը(ֆր.)
- Կոստանտնուպոլսոկ Դաշինք(անգլերէն)
- Լոզանի Դաշնագիր(անգլերէն)
- Սելանիկի Միջազգային Ցուցահանդէսը(անգլերէն)
- Επιτάφιος Դամբանագիրը, Ղիանիս Ռիցոս(յունարէն)
- Բ․ Համաշխարհային Պատերազմ(անգլերէն)
- Բնաջնջման բանակավայրեր(անգլերէն)
- Եւրոպայի Մշակութային Քաղաքներու ցուցակ(անգլերէն)
- Եւրոպայի Երիտասարդութեան Մայրաքաղաք(անգլերէն)
- Աուշվիցի կեդրոնացման կայան
- Սելանիկի Շարժապատկերի Փառատօնը(ֆր.)
- Փաստագրային ֆիլմերու փառատօնը (յունարէն)
- Տիմիդրիա(յունարէն)