Յիսուս

Յիսուս (հին յուն․՝ Ἰησοῦς Iēsûs, եբր.՝ ישו‎ Yēšū́a, ինչպէս նաեւ Յիսուս Նազովրեցի կամ Յիսուս Քրիստոս, ոչ վաղ քան ՔԱ6 եւ ոչ ուշ քան ՔԱ4, Բեթղեհէմ, Հորդանանական Հուդեա, Հռոմէական Կայսրութիւն - 3 Ապրիլ 33, Գողգոթա, Հրէաստան, Երուսաղէմ, Հռոմէական Կայսրութիւն), քրիստոնէութեան գլխաւոր անձը, առաջին դարու կրօնական քարոզիչ եւ կրօնական առաջնորդ։

Ըստ Աստուածաշունչին, Յիսուս Աստուծոյ Որդին է եւ Հին Կտակարանին մէջ խոստացուած Օծեալը՝ «Մեսիան»։

Գրեթե բոլոր ժամանակակից ուսումնասիրողները կ'ըսեն, թէ Յիսուսը պատմական անձնաւորութիւն է։ Ան Յովհաննէս Մկրտիչի կողմէ մկրտուած Գալիլիացի հրեայ էր, որ յետագային սկսած է իր սեփական ծառայութիւնը՝ իր ուղերձը բանաւոր քարոզելով, եւ յիշատակուած է որպէս «րապպի» (ուսուցիչ)։ Յիսուսը բանավիճած է այլ հրեաներու հետ՝ ինչպէս ճշմարիտ կերպով հետեւիլ Աստուծոյ, իրականացուցած է մարդոց բժշկումներ, սորվեցուցած է առակներով եւ իր շուրջը հաւաքած՝ հետեւորդներ։ Ան ձերբակալուած է եւ յանձնուած՝ հրէական ատեանին, ապա՝ հռոմէական իշխանութիւններուն եւ Հրէաստանի (յուդա) հռոմէական կառավարիչ Պիղատոս Պոնտացիի հրամանով դատապարտուած մահուան, խաչելութեան միջոցով։

Յիսուսը ծնած է Սուրբ Հոգիէն` Մարիամ կոյսէն, գործած՝ հրաշքներ, հիմնած եկեղեցին, մահացած խաչի վրայ, մարդկութեան մեղքերուն քաւութեան համար, յարութիւն առած մեռելներէն եւ համբարձած երկինք, ուրկէ ան պիտի վերադառնայ (տե՛ս նաեւ Նիկիոյ հաւատի հանգանակ)։ Քրիստոնեաները կը հաւատան, որ Յիսուս Քրիստոս իր մահուան միջոցով հնարաւորութիւն տուած է իրեն հաւատացող մարդոց մաքրուիլ մեղքերէն եւ հաշտուիլ Աստուծոյ հետ։ Քրիստոնեաներու մեծամասնութիւնը կ'երկրպագէ Յիսուսին որպէս Աստուծոյ Որդիի։

Յիսուսի ծնունդը սովորաբար կը նշուի Դեկտեմբեր 25-ին (որոշ արեւելեան եկեղեցիներու կողմէ` Յունուարի սկիզբները, Հայ առաքելական եկեղեցւոյ կողմէ` Յունուար 6-ին` Յիսուսի մկրտութեան տօնի հետ միասին) եւ որպէս տօն յայտնի է Սուրբ ծնունդ անունով։ Անոր խաչելութիւնը կը յարգուի Աւագ Ուրբաթ օրը, իսկ յարութիւնը կը նշուի Զատիկին։

Լայնօրէն կիրառուող ՔՀ ժամանակաշրջանի օրացոյցը (լատիներէն՝ «anno Domini» ՝«Տիրոջ տարի»), եւ անոր համարժէք այլընտրանքը ( մ.թ.) կը հիմնուի Յիսուսի ծննդեան մօտաւոր թուականին վրայ։

Յիսուս կը յիշատակուի նաեւ ոչ քրիստոնէական կրօններուն եւ նոր կրօնական շարժումներուն մէջ։ Իսլամութեան մէջ Յիսուսը (անունը սովորաբար կը տառադարձուի Իսա) կը համարուի Աստուծոյ կարեւոր մարգարէներէն մէկը եւ «Մեսիա»։ Մուսուլմանները կը հաւատան, որ ան մարգարէ, որ ծնած է կոյսէն, բայց իրեն չեն համարեր Աստուծոյ Որդի։ Ըստ Ղուրանի՝ Յիսուսը խաչուած, սպաննուած է առերեւոյթ, իսկ իրականութեան մէջ ֆիզիքապէս համբարձած է երկինք` Աստուծոյ մօտ։ Յուդայականութիւնը կը մերժէ, որ Յիսուսը հրեաներու սպասուած օծեալն է (մեսիա)՝ ըսելով, թէ ան չի համապատասխաներ օծեալի մասին Հին Կտարակարանի մարգարէութիւններուն, օժտուած չէ աստուածային բնութեամբ եւ յարութիւն չէ առած։

Անուան ստուգաբանութիւն

Յիսուսի ժամանակաշրջանին հրեաները կը կրէին միայն մէկ անուն, որուն կը յաջորդէր հօր կամ հարազատ քաղաքին անունը

Ժամացոյցի սլաքին հակառակ աջ վերեւից` «Յիսուս» անուան եբրայերէն, արամեերէն, յունարէն, լատիներէն եւ անգլերէն գրութիւնները

։ Այսպիսով Նոր Կտակարանին մէջ Յիսուսը սովորաբար կ'անուանեն Յիսուս Նազովրեցի (օրինակ ՝ Մարկոսի 10 :47): Նազարէթ քաղաքին մէջ Յիսուսի հարեւանները զինք կ'անուանեն «հիւսնի որդի, Մարիամի որդի եւ Յովսէփի, Յակոբոսի, Սիմոնի եւ Յուդայի եղբայր» (Մարկոս 6:3), «հիւսնի որդի» (Մատթէոս 13:55), կամ «Յովսէփի որդի» (Ղուկասի 4:22)։ Յովհաննէսի աւետարանին մէջ Փիլիպպոս առաքեալը զինք կ'անուանէ «Նազարէթ քաղաքէն Յովսէփի որդի» (Յովհաննէս 1:45)։

Հայերէնի մէջ «Յիսուս» անունը ծագում առած է յունարէնէն՝ Ἰησοῦς (Iesous)։ Յունական ձեւը հրէական (Yeshua) աւելի հին (Yehoshua) տարբերակն է կամ անգլերէն «Joshua»։ Yeshua անունը հաւանաբար օգտագործուած է Հրէաստանի մէջ, Յիսուսի ծննդեան ժամանակաշրջանին։ Մ. թ. I դարուն Յովսէփոս Փլավիոսի աշխատութիւններուն մէջ, որոնք գրուած են յունարէն՝ նոյն լեզուով, ինչ որ Նոր Կտակարանը, Յիսուս անունը (i.e. Ἰησοῦς) կը գործածուի առնուազն 12 անգամ՝ տարբեր մարդոց նկատմամբ։ «Յիսուս» անուան ստուգաբանութիւնը Նոր Կտակարանին մէջ կը տրուի որպէս «Աստուած փրկութիւն է»։

Քրիստոնէութեան տարածման սկիզբէն քրիստոնեաները Յիսուսը կ'անուանէին «Յիսուս Քրիստոս»։ «Քրիստոս» բառը կոչում կամ պաշտօն է, ոչ թէ անուն ։ Ծագում առած է յունարէն Χριστός (Քրիստոս) բառէն, թարգմանուած է եբրայերէն մաշիախ (משיח) բառէն, որ կը նշանակէ «օծեալ»։ Աստուածաշնչեան յուդայականութեան մէջ սրբագործուած իւղը կը գործածուի մարդոց, առարկաները օծելու համար՝ որպէս անոնց կրօնական սրբագործման մաս (տե′ս Ղեւտական 8:10–12)։

Քրիստոնեաները Յիսուսը անուանեցին Քրիստոս, քանի որ կը հաւատային անոր «Օծեալ» ըլլալուն, որու գալուստը մարգարէացուած է Հին Կտակարանին մէջ։ Քրիստոսը կը դիտուի որպէս անուն՝ «Յիսուս Քրիստոսի» մաս։ «Քրիստոնեայ» եզրոյթը (կը նշանակէ՝ Յիսուսի հետեւորդներ) կը կիրառուի առաջին դարէն ցայսօր ։

Կանոնական աւետարաններ

3-րդ դարու հունական պապիրուս Ղուկասի աւետարանից տեքստով

Յիսուս Քրիստոսի մասին տեղեկութիւններու հիմնական աղբիւրն են Նոր Կտակարանի գիրքերը եւ յատկապէս աւետարանները։ Չորս աւետարանները (Մատթէոսի, Մարկոսի, Ղուկասի, Յովհաննէսի), ժամանակային տարբեր հատուածներէն սկսելով, կը պատմեն Յիսուս Քրիստոսի ծննդեան, կեանքի, առաքեալներու ընտրութեան, քարոզչութեան, սուրբ վարքի, հրաշքներու, բժշկումներու, պայծառակերպութեան, մեռելներ յարուցանելու մասին, կը ներկայացնեն Յիսուսի առակները, պատուիրանները, կը նկարագրեն չարչարանքները, կը խօսին Վերջին ընթրիքի, այսինքն՝ հաղորդութեան խորհուրդի հաստատման, մահուան մատնուելու, խաչուելու, թաղուելու, յարութիւն առնելու, համբարնալու, երկրորդ անգամ զօրութեամբ երկիր վերադառնալու եւ այլնի մասին։ Չորս աւետարաններն ալ արձանագրած են Յիսուսի կեանքի այն դրուագները, որոնք ըստ աւետարանիչներուն՝ մարգարէացուած էին եւ կը կատարուէին մէկ առ մէկ՝ իրականացնելով մարդու փրկութեան Աստուծոյ ծրագիրը։

Նոր Կտակարանի այլ մասեր եւս կը պարունակեն տեղեկութիւններ անոր կեանքի առանցքային դրուագներու, օրինակ՝ Վերջին ընթրիքի մասին (տե՛ս Կորնթացիներ 11։23)։ Առաքեալներու գործեր գիրքին մէջ առկայ տեղեկութիւնները (Գործք առաքելոց 10:37 եւ Գործք առաքելոց 19) կը վերաբերին Յիսուսի վաղ շրջանի ծառայութեան եւ Յովհաննէս Մկրտիչի կողմէ անոր գալստեան աւետման։

Վաղ քրիստոնէական պարականոն որոշ աւետարաններու մէջ (Թովմասի,Պետրոսի, յուդայի աւետարաններ, Յակոբի «ապոկրիֆոն» եւ այլ ապոկրիֆ գրուածքներ) կան Յիսուսի կեանքի եւ ուսուցման նկարագրութեան առանձին դրուագներ, որոնք կը բացակային Նոր Կտակարանին մէջ։ Ուսումնասիրողներու կարծիքով պարականոն աւետարանները գրուած են կանոնական աւետարաններէն աւելի ուշ եւ նուազ արժանահաւատ են։

Կանոնական աւետարանները չորսն են․ անոնցմէ իւրաքանչիւրը գրուած է տարբեր հեղինակի կողմէ։ Աւետարաններու հեղինակները անանուն են, սակայն աւանդաբար կը վերագրուին Յիսուսի հետ սերտօրէն կապուած չորս աւետարանիչներուն՝ Մարկոսին՝ Պետրոսի ընկերակիցը, Մատթէոսին` Յիսուսի տասներկու աշակերտներէն մէկը, Ղուկասին՝ Պօղոսի ուղեկիցը, որ կը յիշատակուի քանի մը նամակներու մէջ եւ Յովհաննէսին՝ Յիսուսի «սիրելի» աշակերտը։

Աւետարաններու ուսումնասիրութեան կարեւոր մէկ մասն է անոնց գրական ժանրային պատկանելիութեան հարցը։ «Արդեօ՞ք աւետարանի հեղինակները գրած են վէպեր, առասպելներ, պատմութիւններ կամ կենսագրականներ, որոնք մեծ ազդեցութիւն ունեցած են եւ ինչպէ՞ս պէտք է մեկնաբանուին անոնք։ Վերջերս կատարուած ուսումնասիրութիւնները ցոյց կու տան, որ աւետարաններու ժանրը պէտք է տեղայնացնել հին կենսագրութեան տիրոյթին մէջ»։ Այն տեսակէտը, որ աւետարանները հնագոյն կենսագրութեան տեսակ են, ներկայիս ընդունուած է ուսումնասիրողներէն շատերու կողմէ։

Նոր Կտակարանին մէջ ամէն ինչ չէ որ կը համարուի պատմական առումով արժանահաւատ ։ Որոշ ուսումնասիրողներ կը համարեն, որ աւետարանները կու տան Յիսուսի կեանքի հաւաստի նկարագրութիւն , ուրիշներ կ'ըսեն, թէ անոնց միջոցով կարելի է տալ Յիսուսի կեանքի միայն ուրուագիծը ։ Ըստ լայն գիտական համաձայնութեան` Համատես աւետարանները (Մատթէոս, Մարկոս եւ Ղուկաս), Յովհաննէսի աւետարանին համեմատ, առաւել հաւաստի տեղեկութիւններ կը պարունակեն Յիսուսի կեանքին մասին ։

Ըստ Մարկանի առաջնութեան տեսութեան` առաջինը գրուած է Մարկոսի աւետարանը (մ. թ. 60-75), անոր հետեւած է Մատթէոսի աւետարանը (մ. թ. 65-85), ապա Ղուկասի աւետարանը (65-95) եւ Յովհաննէսի աւետարանը (75-100)։ Որոշ ուսումնասիրողներու կարծիքով, Մատթէոսը եւ Ղուկասը իրենց աւետարանները գրելու համար օգտուած են Մարկոսի աւետարանէն եւ այսպէս կոչված Q (գերմաներէն՝ quelle` աղբիւր) աղբիւրէն, որ երկու հեղինակներն ալ օգտագործած են ։ Մատթէոսը, Մարկոսն ու Ղուկասը յայտնի են որպէս «համատես (սինոպտիկ) աւետարանիչներ»։ Անոնց աւետարանները նման են իրար իրենց բովանդակութեամբ, պատմութեամբ, պայմանաւորուածութեամբ, լեզուով եւ առանձին հատուածներու կառուցուածքով։ Ըստ որոշ ուսումնասիրողներու՝ Համատես աւետարաններու եւ Յովհաննէսի աւետարանին միջեւ գրական ուղղակի առնչութիւններ գտնել հնարաւոր չէ։ Յովհաննէսի աւետարանին մէջ համատես աւետարաններու կողմէ փաստուած Յիսուսի երկրային կեանքի որոշ դրուագներու նկարագրութիւնը կամ կը բացակայի (Յիսուսի մկրտութիւն, Յիսուսի փոխակերպում) կամ էապէս կը տարբերի համատես աւետարաններուն մէջ ներկայացուած տարբերակէն (Տաճարի մաքրման տեսարան, առաքեալներու հետ փոխյարաբերութիւններ եւ այլն)։

Կը սկսի Յիսուսի մկրտութեամբ կամ կոյսէն ծնունդով	Կը սկսի արարչութեան, ոչ թէ ծննդեան պատմութեամբ
Յովհաննէս Մկրտիչի մկրտութեամբ	Մկրտութիւնը կ'ենթադրուի, բայց չի յիշատակուիր
Կ'ուսուցանէ առակներու եւ ասացուածքներու միջոցով	Կ'ուսուցանէ երկար ելոյթներու միջոցով
Կ'ուսուցանէ Աստուծոյ արքայութեան մասին եւ շատ քիչ` իր մասին	Կ'ուսուցանէ գլխաւորաբար իր մասին
Կը խօսի աղքատներու եւ ճնշուածներու մասին	Ոչինչ կ'ըսէ աղքատներու եւ ճնշուածներու մասին
Կը մասնակցի մէկ Զատկական տօնի	Կը մասնակցի երեք կամ չորս Զատկական տօնի.
Տաճարի մաքրումը ուշ տեղի կ'ունենայ	Տաճարի մաքրումը կանուխ տեղի կ'ունենայ
Յիսուսը կը կատարէ նոր ուխտը վերջին ընթրիքի ժամանակ	Յիսուս կը լուայ աշակերտներուն ոտքերը

Համատես աւետարանիչներէն իւրաքանչիւրը շեշտը կը դնէ Յիսուսի երկրային կեանքին եւ գործունէութեան տարբեր կողմերու վրայ։ Ըստ Մարկոսի` Յիսուսը Աստուծոյ Որդին է, եւ անոր հզօր գործերը կը վկայեն Աստուծոյ թագաւորութեան գոյութեան մասին։ Ան անխոնջ հրաշագործ մշակ է, Աստուծոյ եւ մարդու ծառան։ Այս կարճ աւետարանը համեմատաբար քիչ կ'անդրադառնայ Յիսուսի խօսքերուն կամ ուսմունքին։ Մատթէոսի աւետարանը կ'ընդգծէ, որ Յիսուս կը կատարէ Աստուծոյ կամքը, ինչպէս ցոյց տրուած է Հին Կտակարանին մէջ եւ ան է Եկեղեցւոյ Տէրը։ Ան Դաւիթի որդին է՝ «թագաւոր» եւ «օծեալ»։ Ղուկաս կը ներկայացնէ Յիսուսը որպէս աստուածամարդ փրկիչ, որ կը կարեկցի կարիքաւորներուն։ Ան մեղաւորներու եւ մերժուածներու ընկերն է, որ եկած է փնտռելու եւ փրկելու կորուսեալները։ Այս աւետարանին մէջ զետեղուած են Յիսուսի ամէնասիրած առակները՝ «Բարի սամարացին» եւ «Անառակ որդին»։ Յովհաննէսի աւետարանի նախաբանին մէջ Յիսուսը կը ներկայացուի որպէս աստուածային խօսքի մարմնացում։ Յիսուսը ոչ միայն աւելի մեծ է, քան անցեալի որեւէ մարգարէ, այլեւ աւելի մեծ է, քան որեւէ մարգարէ կրնայ ըլլալ։ Ան ո՛չ միայն Աստուծոյ խօսքեր կ'ըսէ, այլ ինքն է Աստուծոյ խօսքը ։ Յովհաննէսի աւետարանին մէջ Յիսուսը հրապարակայնօրէն կը բացայայտէ իր աստուածային էութիւնը։ Այստեղ ան «Կեանքի հացն» է, «Աշխարհի լոյսը», «Ճշմարիտ որթատունկը» եւ այլն։ Նոր Կտակարանի հեղինակները շատ չեն հետաքրքրուած Յիսուսի երկրային կեանքի ժամանակագրութեամբ, անոր կեանքի դրուագներու եւ պատմական ընթացիկ իրադարձութիւններու համապատասխանեցմամբ ։ Յովհաննէսի աւետարանի 21։25 գլխուն մէջ կը նշուի, որ աւետարանները չեն յաւակնիր ներկայացնել Յիսուսի կեանքի իրադարձութիւնները սպառիչ կերպով։

Այս առումով ուշագրաւ է, որ աւետարանները իրենց բովանդակութեան մօտ մէկ երրորդը կը նուիրեն [Յիսուս Քրիստոսի] կեանքի վերջին` Զատկական շաբաթին։ Չնայած աւետարանները բաւականաչափ մանրամասութիւններ չեն պարունակեր Յիսուսի կեանքին հետ կապուած, ճշգրիտ թուականներու գծով ժամանակակից ուսումնասիրողներու պահանջները բաւարարելու համար, սակայն անոնցմէ կարելի է որոշակի պատկերացում կազմել եւ ուրուագծել Յիսուսի երկրային կեանքի պատմութիւնը։

Կեանքի վաղ տարիներ, ընտանիք եւ զբաղմունք

12–ամյա Յիսուսը տաճարում, պատկերված Հենրիխ Հոֆմանի կողմէ, 1884

Ըստ Նոր Կտակարանի` Յիսուս Քրիստոս ծնած է կոյս Մարիամէն՝ Սուրբ Հոգիի միջոցով, ինչպէս Մարիամին աւետած էր «Տիրոջ հրեշտակը» (Մատթ. 1.18–23)։ Անոր անունը դրուած է Յիսուս՝ «աստուածային նախասահմանութեամբ»։ Ինչպէս կը հաշուէ Մատթէոս աւետարանիչ իր ազգաբանութեան մէջ (Մատթ. 1)՝ Աբրահամէն՝ «հաւատքի հօրմէն» մինչեւ Քրիստոս կայ 42 սերունդ։ 42-րդը Քրիստոսն է՝ Դաւիթ թագաւորի սերունդէն։ Ընդունուած կարծիքն այն է, որ Յիսուս ծնած է մ.թ. 1 թուականին (որով կը սկսի մեր թուարկութիւնը)։ Այլ հաշուարկներու համաձայն՝ ան ծնած է մ.թ.ա. 4 թուականին, Հերովդէս Մեծի մահէն անմիջապէս առաջ։

Մատթէոսի եւ Ղուկասի աւետարաններուն մէջ նշուած է, որ Յիսուս իր մանկութիւնը անցուցած է Գալիլիայի Նազարէթ քաղաքին մէջ, ուր ապրած է իր ընտանիքին հետ։

Անոր ընտանիքի անդամներն էին՝ մայրը՝ Մարիամը, եղբայրները՝ Յակոբոսը, Յովսէն (կամ Յովսէփոսը), Յուդան, Սիմոնը եւ անանուն քոյրերը, որոնք կը յիշատակուին աւետարաններուն եւ այլ աղբիւրներու մէջ։

Մարկոսի աւետարանին մէջ կ'ըսուի, որ Յիսուս տարաձայնութիւններ ունէր իր ընտանիքի անդամներուն եւ հարեւաններուն հետ ։ Յիսուսի մայրն ու եղբայրները կ'երթան իր մօտ (Մարկոս 3։31-35), քանի որ մարդիկ կ'ըսէին, թէ նա խելագարուած է (Մարկոս 3։21)։ Յիսուս կը պատասխանէ, որ իր հետեւորդներն են իր իսկական ընտանիքը։ Յովհաննէսի աւետարանին մէջ Մարիամ կը հետեւի Յիսուսին խաչելութեան ժամանակ եւ կը տանջուի անոր համար (Յովհաննէս 19։25-27):

Աւետարանները կը նշեն, որ Յիսուս գիտէր կարդալ եւ մեկնաբանել Հին Կտակարանի գիրքերը, բանավիճիլ անոնց իմաստին շուրջ, սակայն այդ անպայմանօրէն չի նշանակեր, որ ան ստացած է կանոնակարգուած կրօնական ուսուցում։

Ծնելէն յետոյ, երբ Յիսուս, հրէական օրէնքի համաձայն, կը բերուի Երուսաղէմի տաճար, Սիմոն անունով մէկը կը դիմէ Մարիամին, ըսելով, որ Յիսուսը «պիտի կանգի որպէս հակառակութեան նշան, իսկ քու հոգիի միջով ալ սուր պիտի անցնի, որպէսզի բազում սրտերու խորհուրդներ յայտնի դառնան» (Ղուկաս 2։28-35)։

Երուսաղէմ կատարած մէկ այլ ճամբորդութեան ընթացքին, երբ Յիսուս կը կորչի, ծնողները զինք կը գտնեն տաճարին մէջ վարդապետներու մէջ նստած՝ անոնց լսելով եւ հարցեր տալով, եւ ամէնքը, որ կը լսէին զինք, կը զարմանային իր իմաստութեամբ եւ պատասխաններով։ Եւ երբ Մարիամ կ'ըսէ, որ փնտռած են զինք, Յիսուս կը պատասխանէ, որ «ինքը պէտք է ըլլայ իր հօր տան մէջ» (Ղուկաս 2։41-52);

Մկրտութիւն եւ փորձութիւններ

Շուրջ երեսուն տարեկանին (Ղուկ. 3.23) Յիսուս ինքզինք կը յայտնէ աշխարհին եւ շուրջ երեք տարի կ'աւետէ մարդոց Աստուծոյ փրկութեան ու երկինքի արքայութեան «բարի լուրը»։ Յիսուսի մկրտութեան պատմութեան Համատես աւետարաններուն մէջ կը նախորդեն Յովհաննէս Մկրտիչի մասին տեղեկութիւնները ։ Անոնք կը վկայեն, որ Յովհաննէսը մեղքերու թողութեան համար ապաշխարութիւն կը քարոզէ՝ խրախուսելով աղքատներուն ողորմութիւն տալը (Ղուկաս 3։11): Ան կը մկրտէ մարդիկը Յորդանան գետին մէջ՝ Փերիայի մօտ եւ կը կանխագուշակէ (Ղուկաս 3։16) մէկուն յայտնուիլը «որ աւելի զօրաւոր է իրմէ»։ Աւելի ուշ Յիսուս Յովհաննէսը կը բնութագրէ որպէս «Եղիա, որ պիտի գար» (Մաթ․11-14,Մարկ․9։13-14), մարգարէ, որ խոստացած էր յայտնուիլ մինչ «Տիրոջ մեծ եւ սարսափելի օրը» (Մաղաքիա 4.5)։

Մարկոսի աւետարանին մէջ, երբ Յովհաննէսը կը մկրտէ Յիսուսը եւ ան դուրս կիւ գայ ջուրէն, ապա կը տեսնէ Սուրբ Հոգին աղաւնիի կերպարանքով եւ կը լսէ երկինքէն եկող ձայնը, որ կը յայտարարէ, թէ ան է Աստուծոյ Որդին (Մարկոս,1.9-11)։ Սա աւետարաններուն մէջ նկարագրուող երկու իրադարձութիւններէն մէկն է, ուր երկինքէն լսուող ձայնը Յիսուսը կ'անուանէ Որդի։ Յաջորդը տեղի կ'ունենայ փորձութեան ժամանակ։ Հոգին կը տանի զինք անապատ, ուր ան կը փորձուի Սատանային կողմէ (Մարկ․1։12-13)։ Մատթէոսի աւետարանին մէջ ալ Յիսուսի մկրտութիւնը համանման է։ Այստեղ, մինչ Յիսուսը մկրտելը, Յովհաննէս Մկրտիչ կը բողոքէ՝ ըսելով․ «Ես պէտք է քեզմէ մկրտուիմ» (Մատթ․3։14)։ Յիսուս կը յանձնարարէ շարունակել մկրտութեամբ «կատարել արդարութիւնը» (Մատթ․3։15)։ Մատթէոս կը մանրամասնէ երեք փորձութիւնները, զորս Սատանան կ'առաջարկէ Յիսուսին անապատին մէջ (Մատթ․4։3-11)։ Ղուկասի աւետարանին մէջ, երբ բոլորը կը մկրտուին եւ Յիսուս կ'աղօթէ, Սուրբ Հոգին աղաւնիի կերպարանքով կ'իջնէ իր վրայ (Ղուկ․3։21-22)։ Յովհաննէսը անուղղակիօրէն կը ճանչնայ Յիսուսը եւ կ'ուղարկէ իր հետեւորդները հարցնելու անոր մասին (Ղուկ․7։18-23)։ Յիսուսի մկրտութիւնը եւ փորձութիւնները քարոզչական ծառայութեան նախապատրաստման հիմք կը հանդիսանան։

Յովհաննէսի աւետարանը չ'անդրադառնար Յիսուսի մկրտութեան եւ փորձութիւններուն։ Այստեղ Յովհաննէս Մկրտիչը կը վկայէ, որ ինք տեսած է Հոգիին իջնելը Յիսուսին վրայ (Յովհ․1։32)։ Յովհաննէսը բոլորի ներկայութեամբ կը յայտարարէ Յիսուսը որպէս զոհաբերութեան Աստուծոյ գառ եւ Յովհաննէսի հետեւորդներէն ոմանք կը դառնան Յիսուսի աշակերտները ։ Այս աւետարանին մէջ Յովհաննէսը կը հերքէ, որ ինքը Եղիան է (Յովհ․1։21)։ Մինչ Յովհաննէս Մկրտիչի ձերբակալութիւնը, Յիսուս նոյնպէս մկրտելու պատուէր կու տայ իր աշակերտներուն (Յովհ․3.22-24) եւ անոնք աւելի շատ մարդ կը մկրտեն, քան Յովհաննէսը (Յովհ․4։1)։

Հանրային ծառայութիւն

Համատես աւետարանիչները կու տան Յիսուսի ծառայութեան երկու հիմնական աշխարհագրական ուղենիշեր։ Առաջինը ինկած է Հրէաստանէն հիւսիս՝ Գալիլիայի մէջ, ուր Յիսուս յաջող քարոզչութիւն կը վարէ, իսկ երկրորդը՝ Երուսաղէմի մէջ, ուր Յիսուս կը մերժուի ու կը սպաննուի։ Յատկանշական է, որ Յիսուս ինքզինք որպէս «օծեալ» ճանչցողներուն կ'արգիլէ խօսիլ ատոր մասին, այդ կարգին նաեւ այն մարդոց, որոնց կը բուժէ դեւերէն։ Յովհաննէսը շեշտը կը դնէ Յիսուսի ծառայութեան՝ Երուսաղէմի մէջ եւ անոր մօտակայքը տեղի ունեցող դրուագներու նկարագրութեան վրայ։ Յիսուսի աստուածային ինքնութիւնը բացայայտօրէն կը յայտարարուի եւ շատերու կողմէ կը ճանչցուի։

Ուսումնասիրողները Յիսուսի ծառայութիւնը կը բաժնեն քանի մը փուլերու։ Գալիլիայի ծառայութիւնը կը սկսի, երբ Յիսուս Յուդայի անապատին մէջ սատանային կողմէ փորձուելէն յետոյ կը վերադառնայԳալիլիա։ Յիսուս կը քարոզէ Գալիլիոյ մէջ եւ անոր մօտակայքը (Մատթ․4։18-20)։ Յիսուսի առաջին աշակերտները, որոնք յետագային պիտի դնեն վաղ եկեղեցիներու հիմքը, կը միանան իրեն եւ կը սկսին ճամբորդել իր հետ։ Այս շրջանը կը ներառէ Լեռան Քարոզը՝ Յիսուսի առանցքային զրոյցներէն մէկը , ինչպէս նաեւ փոթորիկի հանդարտեցումը, 5,000 մարդ կերակրելը, ծովուն վրայ քալելը եւ շարք մը այլ հրաշքներ եւ առակներ։ Անիկա կ'աւարտի Պետրոսի հետ երկխօսութեամբ եւ Կերպարանափոխմամբ։

Երուսաղէմ ճանապարհորդութեան ընթացքին, Յիսուս, իր Փերիայի մէջ ծառայութեան ժամանակ, կը վերադառնայ Յորդանանի այն ափը, ուր մկրտուած է (Յովհ․10։40-42)։ Երուսաղէմի մէջ իր ծառայութեան եզրափակիչ փուլը կը մեկնարկէ Ծաղկազարդի Կիրակին՝ Յիսուսի յաղթական մուտքով քաղաք ։ Համատես աւետարաններուն մէջ այդ շաբթուան ընթացքին Յիսուսը դրամափոխները կը վռնտէ Երկրորդ Տաճարէն եւ կը մատնուի Յուդայի կողմէ։ Այս շրջանի գագաթնակէտն է Վերջին ընթրիքը եւ Հրաժեշտի զրոյցը ։

Աշակերտներ եւ հետեւորդներ

Յիսուսը խոսում է իր տասներկու աշակերտների հետ, պատկերված է Ջեյմս Տիսոյի կողմէ

Իր քարոզչութիւնը սկսելէ առաջ Յիսուս կ'ընտրէ տասներկու առաքեալներ։

Յովհաննէսի աւետարանին մէջ Յիսուսի առաջին երկու առաքեալները Յովհաննէս Մկրտիչի աշակերտներէն էին։ Երբ Յովհաննէս Մկրտիչ կը տեսնէ Յիսուսը եւ զինք կ'անուանէ «Աստուծոյ գառ», երկուքը կը լսեն այդ եւ կը հետեւին Յիսուսին։

Ըստ Մարկոսի եւ Մատթէոսի աւետարաններուն` Յիսուսի առաջին չորս աշակերտները ձկնորսներ էին, որոնք անմիջապէս կը համաձայնին ձգել իրենց ցանցերն ու նաւակները եւ հետեւիլ իրեն (Մատթ․4.18-22)։ Ի յաւելումն տասներկու առաքեալներուն, երբ Յիսուս կը քարոզէ դաշտին մէջ, մեծ թիւով մարդիկ կու գան տեսնելու եւ լսելու իրեն (Ղուկ․ 6.17)։ Յիսուս իր 70-72 աշակերտներուն նախօրօք կ'ուղարկէ բոլոր այն քաղաքներն ու վայրերը, ուր ինք պիտի երթար (Ղուկ․ 10.1-16)։ Անոնք հրահանգ կը ստանան բուժել հիւանդները եւ աշխարհի մէջ տարածել Աստուծոյ արքայութեան գալստեան լուրը։

Ուսուցում եւ հրաշքներ

Քրիստոսը եւ հարուստ երիտասարդ կառավարիչը նկարիչ՝Հենրիխ Հոֆման,1889

Համատես աւետարաննեն մէջ Յիսուս յաճախ կ'ուսուցանէ Աստուծոյ արքայութեան մասին առակներով։ Աստուծոյ թագաւորութիւնը Յիսուսի ծառայութեան մէջ կը բնութագրուի որպէս անմիջական եւ արդէն ներկայ իրողութիւն։ Յիսուսը Աստուծոյ թագաւորութիւն կը խոստանայ բոլոր անոնց, որոնք կ'ընդունին իր ուսուցումը (Մարկ․10.13–27)։ Յիսուս կը խօսի Աստուծոյ Որդիին մասին, որ պիտի գայ հաւաքելու ընտրեալները։ Ան կոչ կ'ընէ մարդոց ապաշխարել իրենց մեղքերը եւ ամբողջովին նուիրուիլ Աստուծոյ։

Երբ Յիսուսին կը հարցնեն, թէ ո՞րն է ամէնամեծ պատուիրանը, Յիսուսը կը պատասխանէ․ «Սիրէ′ քու Տէր Աստուածդ ամբողջ սրտովդ, ամբողջ անձովդ եւ բոլոր մտքերովդ։ Երկրորդն ալ ասոր նման․ Սիրէ′ ընկերդ անձիդ պէս» (Մաթ․ 22.37-39)։ Յիսուսի այլ բարոյական պատուիրաններն են՝ սիրել թշնամիները, ձեռնպահ մնալ ատելութենէն եւ հեշտասիրութենէն, ներել այն մարդոց, ովքեր մեղք գործած են ձեր դէմ եւ այլն (Մաթ․ 5։44)։

Յովհաննէսի աւետարանին մէջ Յիսուսի ուսմունքը կը ներկայացուի ո՛չ որպէս իր սեփական քարոզը, այլ որպէս աստուածային յայտնութիւն։ Օրինակի համար Յովհաննէս Մկրտիչ կը նշէ (Յովհ․ 3.34) «Ան, որուն Աստուած ուղարկած է, կը խօսի Աստուծոյ բառերով, քանի որ Աստուած հոգին չափով չի տար»։ Յիսուս կ'ըսէ․ «Իմ վարդապետութիւնը իմս չէ, այլ զիս ուղարկողինն է» (Յովհ․ 7.16)։ Ան նոյնը կը հաստատէ նաեւ այլ տեղ մը (Յովհ․14.10). «Չէ՞ք հաւատար, որ ես Հօր մէջ եմ եւ Հայրս ալ իմ մէջ։ խօսքերը,որ ես կ'ըսեմ, իմ անձէն չեմ ըսեր, այլ Հայրը, որ իմ մէջ կը բնակի, ան է որ կը գործէ այդ գործերը»։

Յիսուսը բուժում է բորոտին, միջնադարեան խճանկար Մոնրեալե տաճարից

Առակները յաճախ կը պարունակեն խորհրդանիշ եւ սովորաբար կը կապեն ֆիզիքական աշխարհը հոգեւորին հետ։ Որոշ առակներ ինչպէս «Անառակ որդիին վերադարձը» (Ղուկ․15.11-32) համեմատաբար պարզ են, սակայն կան առակներ, որոնք շատ բարդ են, խոր եւ խճճուած, ինչպէս օրինակ՝ «Սերմացանի առակը» (Մարկ․4. 26-29)։ Երբ Յիսուսին աշակերտները կը հարցնեն՝ ինչո՞ւ առակներով կը խօսի մարդոց հետ, ան կը պատասխանէ, որ ի տարբերութիւն միւս մարդոց, ընտրեալ աշակերտներուն տրուած է իմանալու երկնային թագաւորութեան գաղտնիքները․ «Ով որ ունի, անոր կը տրուի եւ կ'աւելնայ, եւ ով որ չունի, ունեցածն ալ կ'առնուի իրմէ» (Մատթ․13.10-17)։

Աւետարանական պատմութիւններուն մէջ Յիսուս իր ծառայութեան մեծ մասը կը նուիրէ հրաշքներ գործելու եւ յատկապէս հիւանդներ բուժելու։ Հրաշքները կը դասակարգուին երկու հիմնական խումբերու՝ բուժական հրաշքներ եւ բնութեան հրաշքներ։ Բուժական հրաշքները կը ներառեն ֆիզիքական հիւանդութիւններու բուժումը։ Բնութեան հրաշքները կը ցուցադրեն Յիսուսի զօրութիւնը բնութեան վրայ եւ կը ներառեն ջուրի` գինիի դառնալը, ջուրին վրայէն քալելը, փոթորիկի հանդարտեցումը եւ այլն։ Յիսուս կը նշէ, որ իր հրաշքները աստուածային աղբիւրէն են։ Երբ Յիսուսի հակառակորդները զինք կը մեղադրեն, թէ ան դեւերը կը հանէ Բէեղզեբուղի միջոցով, ան կը պատասխանէ, որ այդ կ'ընէ «Աստուծոյ ոգիով» (Մատթ․12։28)։ «Եւ եթէ ես Բէեղզեբուղով կը հանեմ դեւերը, ձեր որդիները ինչո՞վ կը հանեն. ատոր համար անոնք կ'ըլլան ձեր դատաւորները։ Բայց եթէ ես Աստուծոյ Հոգիով կը հանեմ դեւերը, ուրեմն Աստուծոյ արքայութիւնը հասած է ձեր վրայ»։

Որեւէ մեղք, նոյնիսկ Աստուծոյ կամ մարդու որդիին դէմ կը ներուի, սակայն ան որ բարութիւնը կը վիրաւորէ կամ Սուրբ Հոգին` չի ներուիր։ Ան իր մեղքը պիտի կրէ յավերժ։ Այնուամենայնիւ համատես աւետարաններուն մէջ, երբ Սադուկեցիներն ու Փարիսեցիները Յիսուսին կ'ըսեն, որ ցոյց տայ հրաշքի նշան եւ ապացուցէ իր իշխանութիւնը, Յիսուս կը հրաժարի` ըսելով․ «Չար եւ շնացող ազգը նշան կը խնդրէ եւ նշան չի տրուիր իրեն, Յովնան մարգարէի նշանէն բացի»։

Յիսուսի հրաշագործութեան բնութագրիչ յատկանիշն այն է, որ ան հրաշքներ կը գործէ ազատ, երբեք չի հարցներ եւ չընդունիր վարձատրութեան որեւէ ձեւ :

Աւետարանական այն հատուածները, որոնք կը պարունակեն Յիսուսի հրաշագործութիւնները եւ հրաշքները, յաճախ նաեւ ուսմունքի հատուածներ կը ներառեն եւ ինքնին կը դարձնեն ուսուցման տարրերէն մէկը։ Հրաշքներէն շատերը կ'ուսուցանեն հաւատքի կարեւորութիւնը։ Օրինակի համար՝ «Տասը բորոտներու մաքրումը» եւ «Ղազարոսի դուստրի յարութիւնը» հրաշագործութիւններուն մէջ ցոյց կը տրուի հաւատի շնորհիւ անոնց բժշկուիլը։

Յիսուսի՝ որպէս «Քրիստոս» հռչակում եւ պայծառակերպութիւն

Յիսուսի Պայծառակեպութիւնը , պատկերված Կարլ Բլոխի կողմէ 19-րդ դարուն

Բոլոր համատես աւետարաններուն մէջ կը յիշատակուի երկու կարեւոր իրադարձութիւններու՝ Պետրոսի խոստովանութեան եւ Յիսուսի պայծառակերպութեան մասին։ Այս երկու իրադարձութիւնները Յովհաննէսի աւետարանին մէջ կը բացակայեն ։ Իր խոստովանութեան մէջ Պետրոս կ'ըսէ Յիսուսին․ «Դուն Քրիստոսն ես, կենդանի Աստուծոյ որդին»։ Յիսուս կը հաստատէ, որ Պետրոսի խոստովանութիւնը աստուածային ճշմարտութիւնը կը բացայայտէ։ Խոստովանութենէն յետոյ Յիսուս կ'ըսէ իր աշակերտներուն իր մօտակայ մահուան եւ յարութիւն առնելու մասին (Մատթ․ 16.21, Մարկոս 8.31, Ղուկաս 9.22)։

Պայծառակեպութեան դրուագին մէջ (Մատթ․ 17.1–9, Մարկոս, 9. 2–8, եւ Ղուկաս 9. 28–36), Յիսուս Պետրոսին եւ երկու այլ առաքեալներու կը տանի անանուն լեռը, ուր ան կ'այլակերպուի իրենց առջեւ եւ իր դէմքը կը փայլի արեւի պէս, իսկ զգեստները կը դառնան պայծառ սպիտակ ։ Լուսաւոր ամպ մը կը յայտնուի անոնց շուրջ եւ ամպերէն եկող ձայնը կ'ըսէ․ «Սա՛ է իմ Սիրելի Որդին, որ ունի իմ բարեհաճութիւնը. իրեն լսեցէ՛ք» (Մատթ․17:1–9)։

Զատկի շրջան

Յիսուս Քրիստոսի կեանքը (ըստ քրիստոնեաներու՝ «փրկագործ տնօրինութեան երկրաւոր շրջանը») կ'աւարտի հռոմէական կառավարիչ Պիղատոս Պոնտացիի կողմէ իր խաչելութեան միջոցով մահուան դատապարտութեամբ։ Քրիստոնեաները կը հաւատան, որ խաչելութեան յաջորդած շաբթուայ առաջին օրը (Կիրակի) տեղի ունեցած է Յիսուսի յարութիւնը։ Ըստ Նոր Կտակարանի գիրքերուն՝ յարութիւն առնելէն յետոյ Յիսուս յայտնուած է իր աշակերտներուն «քառասուն օրերու ընթացքին երեւալով անոնց եւ խօսելով Աստուծոյ արքայութեան մասին»։

Յիսուսի կեանքի վերջին շաբթուան նկարագրութիւնը (յաճախ Զատկի կամ Զատկական շրջան կը կոչուի), կը ներառէ կանոնական աւետարաններու պատմութիւններու մօտ մէկ երրորդը՝ սկսած Յիսուսի յաղթական մուտքով Երուսաղէմ եւ աւարտած անոր խաչելութեամբ ։

Յիսուսը Երուսաղէմի մէջ

Ժան Լեոն Ժերոմի Հաղթական մուտք Երուսաղէմ նկարը

Համատես աւետարաններուն մէջ վերջին շաբաթը Երուսաղէմի մէջ Գալիլիայէն սկսեալ, Պերէայով եւ Հրէաստանով անցնող ճամբորդութեան աւարտն է ։ Յիսուս աւանակի քուռակին նստած կը մտնէ Երուսաղէմ՝ կատարելով Զաքարիա մարգարէի գրքէն օծեալի աւանակի մարգարէութիւնը, ուր հրեաներու համեստ թագաւորը այդպէս կը մտնէ Երուսաղէմ։ Մարդիկ ճանապարհի երկայնքով իր առջեւ կը փռեն իրենց զգեստները եւ ծառերէն ճիւղեր (կ'ենթադրուի՝ արմաւենիի ճիւղեր) եւ կը փառաբանէ անոր մուտքը Երուսաղէմ։

Ապա Յիսուս Երուսաղէմի տաճարէն (այսպէս կոչուած՝ Երկրորդ տաճար) կը վտարէ լումայափոխները՝ մեղադրելով զանոնք, թէ անոնք տաճարը վերածած են իրենց առեւտուրին համար «աւազակային» որջի։ Այդ ժամանակ Յիսուս կը մարգարէանայ գալիք կործանումներու մասին՝ ներառեալ կեղծ մարգարէներ, պատերազմներ, երկրաշարժներ, երկնային անկարգութիւններ, հաւատացեալներու հալածանքներ եւ անտանելի տառապանքներ (Մարկոս 13. 1–23)։ Ան կ'ըսէ, որ խորհրդաւոր «Մարդու Որդին» կ'ուղարկէ հրեշտակները երկրի բոլոր կողմերէն հաւատացեալները հաւաքելու (Մարկոս 13. 24–27}})։ Յիսուս կը նախազգուշացնէ, որ այս հրաշքները տեղի կ'ունենան լսողներու կեանքի ընթացքին ։ Յովհաննէսի աւետարանին մէջ Տաճարի մաքրումը տեղի կ'ունենայ Յիսուսի ծառայութեան սկիզբը (Յովհ 2:13–16)։

Յիսուս հակասութեան մէջ կը մտնէ հրեայ աւագներուն հետ, երբ անոնք կասկածի տակ կ'առնեն իր հեղինակութիւնը եւ կը քննադատէ զանոնք՝ անուանելով երեսպաշտ ։ Յուդա Իսկարիովտացին՝ Յիսուսի տասներկու առաքեալներէն մէկը, գաղտնի գործարք կը կնքէ հրեայ երէցներու հետ՝ համաձայնելով անոնց մատնել Յիսուսը 30 արծաթէ դրամի դիմաց։

Յովհաննէսի աւետարանին մէջ կը պատմուի երկու այլ տօներու մասին, որոնք Յիսուսը անցուցած եւ ուսուցանած է Երուսաղէմի մէջ, նախքան Զատկական Շաբաթի տարին (Յովհ 7:1–10:42)։ Յովհաննէսի աւետարանը կը պարունակէ Բեթանիոյ մէջ (Երուսաղէմի մօտ գտնուող գիւղ) Յիսուսի կողմէ Ղազարոսին մեռելներէն յարութիւն տալու պատմութիւնը։ Այս հզօր նշանը կ'ուժեղացնէ իշխանութիւններուն հետ եղած լարուածութիւնը , որոնք կ'որոշեն սպաննել զինք (Յովհ 11)։ Ապա Յիսուս կը կատարէ իր յաղթական մուտքը Երուսաղէմ։ Յիսուսին դիմաւորող ուրախ ամբոխը ալ աւելի կը գրգռէ իր նկատմամբ հրեայ վերնախաւի թշնամանքը ։ Յովհաննէսի աւետարանին մէջ Յիսուսը Երուսաղէմի տաճարը կը մաքրէ իր աւելի վաղ Երուսաղէմ կատարած զատկական այցելութեան ժամանակ։ Ապա Յովհաննէս կը պատմէ Յիսուսի եւ աշակերտներու Վերջին Ընթրիքի մասին։

Վերջին ընթրիք

Ժուան դը Խուանեսի Վերջին Ընթրիք նկարը

Վերջին ընթրիքը վերջին ճաշն է, որ Յիսուս նախքան խաչելութիւնը կը կիսէ Երուսաղէմի մէջ իր 12 առաքեալներուն հետ։ Վերջին Ընթրիքը յիշատակուած է չորս կանոնական աւետարաններուն մէջ։ Վերջին ընթրիքին մասին անդրադարձներ կը պարունակէ նաեւ Պօղոս առաքեալի առաջին նամակը Կորնթացիներուն (11.23–26)։ Ընթրիքի ընթացքին Յիսուս կը կանխագուշակէ, որ իր առաքեալներէն մէկը կը մատնէ զինք։ Չնայած առաքեալներէն իւրաքանչիւրը կը հաւաստիացնէ, որ ինքը երբեք չի դաւաճաներ, Յիսուս կը կրկնէ, որ մատնիչը կ'ըլլայ ներկաներէն մէկը Մատթէոս26. 23–25 եւ Յովհաննէս 13. 26–27 մասնաւորապէս կը ճանչնայ Յուդան որպէս դաւաճան։

Համատես աւետարանին մէջ Յիսուս կը վերցնէ հացը, կ'օրհնէ, կը կտրէ զայն եւ կու տայ աշակերտներուն ըսելով․ «Այս է իմ մարմինը, որ կը տրուի ձեզի համար»։ Այնուհետեւ կը վերցնէ գինիով լի բաժակը, գոհութիւն կը յայտնէ եւ կու տայ աշակերտներուն։ Երբ բոլորը կը խմեն, կ'ըսէ․ «Այս է Նոր Ուխտի իմ արիւնը, որ կը թափի շատերու համար»։ Յովհաննէսի աւետարանին մէջ Վերջին ընթրիքի ընթացքին հացի եւ գինիի ծիսակարգի նկարագրութիւնը կը բացակայում է Յովհաննէս 6:22–59։

Չորս աւետարաններուն մէջ ալ Յիսուս կը կանխագուշակէ, որ Պետրոսը մինչեւ յաջորդ առաւօտ աքլորականչը երեք անգամ կ'ուրանայ զինք։ Ղուկասի եւ Յովհաննէսի աւետարաններուն մէջ կանխագուշակումը տեղի կ'ունենայ Ընթիրքի ընթացքին (Ղուկաս 22.34, Յովհաննէս 22.34)։ Մատթէոսի եւ Մարկոսի մօտ կանխագուշակումը տեղի կ'ունենայ Ընթրիքէն յետոյ։ Յիսուս նաեւ կը կանխագուշակէ, որ իր բոլոր աշակերտները կը լքեն զինք (Մատթէոս 26.31–34, Մարկոս 14.27–30)։ Յովհաննէսի աւետարանը միակն է, որ կը պարունակէ ընթրիքէն յետոյ ոտնլուայի արարողութեան նկարագրութիւնը ։ Յովհաննէսը նաեւ կը ներկայացնէ Յիսուսի երկար քարոզը, որ կը նախապատրաստէր աշակերտները (հիմա առանց Յուդայի) իր հեռանալուն Գլուխ 14–17։ Յովհաննէսի աւետարանին մէջ այս հատուածը յայտնի է որպէս «հրաժեշտի ճառասացութիւն» եւ նշանակալի է որպէս քրիստոնէութեան դաւանաբանութեան աղբիւր։

Գեթսեմանէի այգիին մէջ. մատնութիւն եւ ձերբակալութիւն

յուդայի համբոյրը եւ Յիսուսի ձերբակալութիւնը, Կարավաջո, 1602

Համատես աւետարանիչներուն մօտ Վերջին ընթրիքէն յետոյ Յիսուս իր աշակերտներուն հետ կ'երթայ Գեթսեմանէի այգի, ուր կ'աղօթում է իր յառաջիկայ փորձութիւններու «բաժակը» իրմէ հեռացուելու համար՝ վերջը աւելցնելով «բայց ոչ թէ ինչպէս ե՛ս կը կամենամ, այլ՝ ինչպէս դո՛ւն կը կամենաս» (Մարկոս 14.36)։ Ապա Յուդան կու գայ քահանայապետերու, դպիրներու եւ երէցներու կողմէ ուղարկուած զինուած ամբոխի հետ։ Ան կը համբուրէ Յիսուսը՝ ատով մատնացոյց ընելով ամբոխին իր ինքնութիւնը, որմէ ետք Յիսուսին կը ձերբակալեն։ Փորձելով կանգնեցնել զանոնք՝ Յիսուսի անանուն աշակերտներէն մէկը թուրով կը կտրէ ամբոխէն մէկուն ականջը։ Յիսուսի ձերբակալութենէն յետոյ աշակերտները կը թաքնուին, իսկ Պետրոսը հարցաքննութեան ժամանակ երեք անգամ կ'ուրանայ, որ կը ճանչնայ Յիսուսը։ Երրորդ ուրացումէն յետոյ Պետրոսը կը լսէ աքաղաղի կանչը, կը յիշէ Յիսուսի կանխագուշակումը իր ուրացման մասին եւ դառնութեամբ կ'արտասուէ։

Յովհաննէսի աւետարանին մէջ (18.1–11) խաչելութենէն խուսափելու համար Յիսուսի աղօթքի դրուագը կը բացակայի ։ Յիսուսը ձերբակալողներուն մէջ կ'առանձնացուին հռոմէացի զինուորները եւ Տաճարի պահակազօրը։ Համբոյրով մատնուած ըլլալու փոխարէն, Յիսուս կը հռչակէ իր ինքնութիւնը եւ երբ այդ կ'ընէ, զինուորներն ու սպասաւորները կ'իյնան գետին։ Աւետարանը թուր գործածած աշակերտը կը նոյնականացնէ Պետրոսին հետ, զոր Յիսուս կը կշտամբէ ատոր համար։

Դատավարութիւն Սինեդրիոնի մէջ, Հերովդէս եւ Պիղատոս

Ecce homo! Անթոնիօ Սիսերի 1871 թուականի նկարը․ Պիղատոս Պոնտացի Յիսուսը կը ներկայացնէ ամբոխի դատին

Հարցաքննութեան ընթացքին Յիսուս շատ քիչ կը է խօսի, պաշտպանութեան իրաւունքէն չ'օգտուիր եւ քահանաներու հարցերուն կու տայ անուղղակի եւ հակիրճ պատասխաններ՝ դրդելով սպասաւորներէն մէկը ապտակել զինք։ Մատթ․ 26.62 գլխուն մէջ Յիսուսի լռութիւնը կը ստիպէ Կայիափային հարցնել իրեն․ «Պատասխան պիտի չտա՞ս, քու մասիդ ի՞նչ ամբաստանութիւն կ'ընեն անոնք ։ Մարկոս 14.61 գլխուն մէջ, երբ քահանայապետը կը հարցնէ Յիսուսին «Դո՞ւն ես Քրիստոսը՝ Օրհնեալի որդին», Յիսուս կը պատասխանէ․ «Ես եմ» եւ կը մարգարէանայ Աստուծոյ Որդիի գալստեան մասին։ Այդ կը հրահրէ Կայիափան բարկութենէն իր շորերը պատռել եւ Յիսուսը մեղադրել զԱստուած անպատուելու մէջ։ Մատթէոսի եւ Ղուկասի աւետարաններուն մէջ Յիսուս կը պատասխանէ աւելի երկիմաստ․ «Դուն այդպէս ըսիր»։ Մատթ․ 26.64 եւ Ղուկաս 22.70 գլուխներուն մէջ ան կ'ըսէ․ «Դուն ըսիր, որ ես եմ» ։

Այնուհետեւ հրեայ երէցները Յիսուսին կը տանին նահանգի հռոմէական կուսակալ Պոնտացի Պիղատոսի ատեան եւ կը խնդրեն կուսակալէն դատապարտել Յիսուսը մահուան՝ զԱստուած անպատուելու, հրէական ազգը մոլորեցնելու, կայսեր հարկ տալը արգիլելու, Հռոմի դէմ խռովութիւն հրահրելու, կախարդութեան, ինքն իրեն Քրիստոս՝ հրեաներու թագաւոր հռչակելու, Աստուծոյ Որդին եւ աշխարհի փրկիչը ըլլալու մեղադրանքներով։ «Թագաւոր» բառի գործածումը Յիսուսի եւ Պիղատոսի զրոյցին մէջ կեդրոնական տեղ կը գրաւէ։

Յովհ․ 18.36 գլխուն մէջ Յիսուս կը յայտարարէ․ «Իմ թագաւորութիւնը այս աշխարհէն չէ», բայց չի ժխտեր, որ հրեաներու թագաւորն է։ Ղուկաս 23.7–15 գլխուն մէջ Պիղատոսը կը հասկնայ, որ Յիսուս Գալիլիացի է եւ կը գտնուի Հերովդէս Անտիպասի իշխանութեան ներքոյ կ'ուղարկէ Յիսուսը Հերովդէսի դատին , բայց Յիսուսը ոչինչ չի պատասխանում Հերովդէսի հարցերին։ Հերովդէսը եւ նրա զինուորները անարգում են նրան, թագաւորավայել թանկարժեք զգեստներ հագցնում եւ հետ ուղարկում Պիղատոսի մօտ , որ ան ալ հրեայ քահանայապետներուն եւ իշխաններուն կ'ըսէ, որ ինքը «այս մարդուն մէջ չէ գտած մէկը այն յանցանքներէն, որոնցմով դուք զինք կ'ամբաստանէք» ։

Պահպանելով այդ ժամանակներու զատկական կարգը՝ Պիղատոս կ'արտօնէ ազատ արձակել ամբոխին կողմէ ընտրուած մէկ բանտարկալ։ Ան մարդոց հնարաւորութիւն կու տայ ընտրութիւն կատարել Յիսուսի եւ Բարրաբա (בר-אבא) կոչուող մարդասպանին միջեւ։ Երէցների կողմէ հրահրուած ամբոխը (Մատթէոս 27.20) կը նախընտրէ ազատ արձակել Բարրաբան եւ խաչել Յիսուսը։ Պիղատոսը եբրայերէն նշան կը գրէ «Յիսուս Նազովրեցի, հրեաներու թագաւոր» որպէսզի փակցնեն Յիսուսի խաչին (Յովհ․ 19.19–20), ապա կ'ուղարկէ զինք խաչելութեան։ Մինչ Գողգոթա խաչելու տանիլը, զինուորները զինք կը ծեծեն եւ կը ծաղրեն։

Խաչելութիւն եւ թաղում

Բիետրօ Պերուջինոյի Խաչելութիւն նկարը, 1482

Յիսուսի խաչելութիւնը նկարագրուած է բոլոր կանոնական աւետարաններուն մէջ։ Դատավարութենէն յետոյ Յիսուսին կ'առաջնորդեն դեպի Գողգոթա։ Կանոնական երեք աւետարաններուն մէջ նշուած է, որ ճանապարհի որոշ հատուած անոր փոխարէն խաչափայտը կը կրէ Սիմոն Կիւրենացին ։ Ղուկ․ 23.27–28 գլխուն մէջ Յիսուս իրեն հետեւող կանանց բազմութեան կ'ըսէ, որ չլան իր վրայ, այլ լան իրենց եւ իրենց երեխաներուն վրայ ։ Գողգոթայի մէջ Յիսուսին կ'առաջարկեն ըմպել քացախ, որ սովորաբար կու տային խաչելութեան դատապարտուածներուն, ցաւերը մեղմացնելու նպատակով։ Ըստ Մատթէոսի՝ ան կը հրաժարուի ատկէ։

Զինուորները, Յիսուսին խաչելէն յետոյ վիճակ ձգելով, կը բաժնեն անոր զգեստները։ Յիսուսի գլխավերեւը, խաչին վրայ Պիղատոսը փակցնել կու տայ երբայերէն, յունարէն եւ լատիներէն լեզուներով հետեւեալ արձանագրութիւնը․ «Յիսուս Նազովրեցի՝ հրեաներու թագաւոր»։ Զինուորները եւ անցորդները կը ծաղրեն զինք։ Յիսուսի երկու կողմը խաչելութեան հանուած էին երկու չարագործ, որոնցմէ մէկը, ըստ Ղուկասի աւետարանի, կը նախատէր Յիսուսը, իսկ միւսը՝ կը պաշտպանէր զինք՝ խնդրելով Յիսուսին յիշել զինք, երբ գայ իր «թագաւորութեամբ» ։ Վերջինիս Յիսուս կ'ըսէ․ «Այսօր դուն ինծի հետ դրախտին մէջ կ'ըլլաս» (Ղուկաս 23.43)։ Յովհաննէսի աւետարանին մէջ մայրը՝ Մարիամը եւ սիրելի աշակերտը խաչելութեան ժամանակ Գողգոթայի վրայ էին։ Յիսուս կը պատուիրէ սիրելի աշակերտին հոգ տանիլ մօրը (Յովհաննէս 19.26–27)։

Մահը արագացնելու նպատակով հռոմէացի զինուորները կը կտրեն երկու գողերուն սրունքները, բայց չեն կտրեր Յիսուսինը, քանի որ ան արդէն մահացած էր (Յովհաննէս 19.33)։ Յովհաննէս 19.34 գլխուն մէջ զինուորներէն մէկը գեղարդով կը խոցէ անոր կողը եւ ջուրն ու արիւնը կը հոսին դուրս ։ Համատես աւետարաններուն մէջ, երբ Յիսուսի մահուան պահուն կը պատռուի Երուսաղէմի տաճարի վարագոյրը։ Մատթէոս 27.51–54 գլխուն մէջ տեղի կ'ունենայ երկրաշարժը, որմէ ետք գերեզմաններ կը բացուին։ Մատթէոսի եւ Մարկոսի աւետարաններուն մէջ իրադարձութիւններէն սարսափած հռոմէացի հարիւրապետը կը հաստատէ, որ Յիսուս Աստուծոյ Որդին է։

Նոյն օրը Յովսէփ Արիմաթեացին Պիղատոսի թոյլտուութեամբ եւ Նիկոդեմուսի օգնութեամբ կ'իջեցնէ Յիսուսի մարմինը խաչէն, կը փաթթէ զայն մաքուր պատանքի մէջ եւ կը թաղէ վեմի մէջ փորուած նոր գերեզմանին մէջ ։ Մատթէոս 27.62–66 գլխուն մէջ Յիսուսի մահուան յաջորդող օրը քահանայապետերը կը խնդրեն Պիղատոսին հսկողութիւն սահմանել գերեզմանին վրայ եւ անոր թոյլտուութեամբ կը կնքեն մուտքը ծածկող վեմը։

Յարութիւն եւ համբարձում

Յիսուս Քրիստոսի երեւալը Մարիա Մագդաղենացիին․ Ալեքսանդր Իվանով (1835)

Մարիա Մագդաղենացին (Յովհաննէսի աւետարանին մէջ մենակ, սակայն համատես աւետարաններուն մէջ այլ կանանց հետ) Կիրակի առաւօտեան կ'երթայ Յիսուսի գերեզմանը եւ կը զարմանայ զայն դատարկ տեսնելով։ Չնայած Յիսուսի խօսքերուն՝ աշակերտները չէին կրնար ըմբռնել, որ ան կրկին յարութիւն պիտի առնէ։

• Մատթէոսի աւետարանին մէջ գերեզմանին մօտ պահակներ կային։ Երկինքէն իջած հրեշտակները կը բանան գերեզմանը։ Պահակները վախէն կ'ուշաթափուին։ Յիսուս կ'երեւայ Մարիամ Մագդաղենացիին եւ «միւս Մարիամին» անոնց՝ գերեզման այցելելէն յետոյ։ Ապա Յիսուս Գալիլիայի մէջ կը յայտնուի մնացած տասնմէկ առաքեալներուն եւ կը յանձնարարէ անոնց Հօր, Որդիի եւ Սուրբ Հոգիի անունով մկրտել բոլոր ազգերը:
• Մարկոսի աւետարանին մէջ Մարիամ Մագդաղենացիի հետ կը յիշատակուին Սաղոմէն եւ Յակոբոսի մայր Մարիամը (Մարկոս 16.1)։ Գերեզմանին մէջ սպիտակ շորերով երիտասարդը (հրեշտակը) անոնց կ'ըսէ, որ Յիսուս կը հանդիպի իր աշակերտներուն հետ Գալիլիայի մէջ, ինչպէս ըսած է անոնց (Մարկոս 14.28).
• Ղուկասի աւետարանին մէջ Մարիամը եւ այլ կանայք գերեզմանին մէջ կը հանդիպին երկու հրեշտակներու, բայց տասնմէկ առաքեալները չեն հաւատար անոնց պատմութեան (Ղուկաս 25.1–12)։ Յիսուս կ'երեւայ իր երկու հետեւորդներուն Էմմաուսի մէջ։ Ան կ'երեւայ նաեւ Պետրոսին։ Նոյն օրը Յիսուս կ'երեւայ նաեւ իր առաքեալներուն Երուսաղէմի մէջ (Ղուկաս 24:13–43)։ Ան խորհրդաւոր կը յայտնուի եւ կ'անհետանայ, կ'ուտէ եւ թոյլ կու տայ դպչիլ իրեն՝ ապացուցելով որ ինքը հոգի չէ։ Ան կը կրկնէ իր յանձնարարութիւնը՝ իր ուսմունքը հասցնել բոլոր ազգերուն (Ղուկաս 24.51)։
• Յովհաննէսի աւետարանին մէջ Մարիամ Մագդաղենացին սկիզբը մինակ է, բայց Պետրոսը եւ «սիրելի աշակերտը» եւս կու գան եւ կը տեսնեն դատարկ գերեզմանը։ Յիսուս կ'երեւայ Մարիամին գերեզմանին մօտ։ Աւելի ուշ ան կ'երեւայ բոլոր առաքեալներուն, կը փչէ անոնց վրայ եւ կու տայ անոնց մեղքերը ներելու ուժ։ Աշակերտներուն երկրորդ այցի ժամանակ ան կասկածող աշակերտին կ'ապացուցէ, որ ինքը միսէ եւ արիւնէ է։ Աշակերտները կը վերադառնան Գալիլիա, ուր անոնց կրկին կ'երեւայ Յիսուսը։ Ան կը կատարէ այնպիսի հրաշքներ, ինչպիսիք են Գալիլիայի ծովուն մէջ 153 ձուկ բռնելը, որմէ յետոյ Յիսուս կը խրախուսէ Պետրոսին ծառայել իր հետեւորդներուն ։

Յիսուսի համբարձումը երկինք նկարագրուած է Ղուկաս 24.50–53, Գործք Առաքելոց 1.1–11 գլուխներուն մէջ եւ կը յիշատակուի Տիմոթէոս 3.16 գլխուն մէջ։ Գործք Առաքելոցին մէջ յարութենէն քառասուն օր յետոյ աշակերտներու ներկայութեամբ «ան երկինք վերացաւ եւ ամպը ծածկեց զինք աշակերտներուն աչքերէն»։ 1 Պետրոս 3.22 կը հաստատէ, որ Յիսուս «գացած է երկինք եւ Աստուծոյ աջ կողմն է»։

Գործք Առաքելոցը կը նկարագրէ Յիսուսի համբարձումէն յետոյ քանի մը անգամ երեւալը։ Գործք7.55 գլխուն մէջ Ստեփանոսը կը նայի դեպի երկինք եւ կը տեսնէ «Յիսուսը կանգնած Աստուծոյ աջ կողմը» ինչպէս իր մահէն առաջ։ Դամասկոսի ճանապարհին Սողոսը կը դառնայ քրիստոնեայ՝ տեսնելով կուրցնող լոյս եւ լսելով ձայն, որ կ'ըսէր «Ես Յիսուսն եմ, որուն դուն կը հալածես» (Գործք 9.5)։ Գործք 9.10–18 գլխուն մէջ Յիսուս տեսիլքի միջոցով կը պատուիրէ Դամասկոսի մէջ բնակող Անանիային բուժել Սողոսը։ Յայտնութիւն Յովհաննէսի գիրքին մէջ կը նկարագրուի Յիսուսի յայտնութիւնը՝ կապուած աշխարհի վերջին օրերուն հետ։

Վաղ քրիստոնէութիւն

Յիսուսի համբարձման պահուն անոր հետեւորդները, ինչպէս կը նկարագրուի Գործք Առաքելոցի առաջին գլուխներուն մէջ, բոլորը հրեաներ էին կա′մ ծնունդով, կա′մ դաւանափոխութեամբ, որու համար կ'օգտագործուի աստուածաշնչեան «նորադարձ» եզրոյթը եւ պատմաբանները զայն կ'անուանեն հրէական քրիստոնէութիւն։ Աւետարաններու վաղ շրջանի ուղերձները տարածուած են բանաւոր կերպով եւ հաւանաբար արամերէնով, բայց գրեթէ անմիջապէս նաեւ յունարէնով։ Նոր Կտակարանի Գործք առաքելոցին եւ Թուղթ առ Գաղատացիսին մէջ կը նշուի, որ առաջին քրիստոնէական համայնքը կեդրոնացուած էր Երուսաղէմի մէջ եւ անոր առաջնորդներուն կարգին էին Պետրոսը, Յիսուսի եղբայր Յակոբոսը եւ Յովհաննէս առաքեալը։

Պօղոս առաքեալը դաւանափոխութենէն յետոյ կը ստանայ «հեթանոսներու առաքեալ» կոչումը։ Պօղոսի ազդեցութիւնը քրիստոնեաներու մտածելակերպին վրայ աւելի էական կը համարուի, քան Նոր Կտակարանի որեւէ այլ հեղինակի ազդեցութիւնը։ Առաջին դարու վերջը քրիստոնէութիւնը ներսէն եւ դուրսէն կը սկսի ճանչցուիլ որպէս յուդայականութենէն առանձին կրօն, որ կատարելագործուած է եւ յետագայ զարգացում ստացած՝ 70 թ. Երուսաղէմի տաճարի կործանումէն յետոյ յետագայ հարիւրամեակներու ընթացքին։

Նոր Կտակարանի եւ առաջին դարու այլ քրիստոնեայ գրողներու բազմաթիւ մէջբերումներու օրինակով կարելի է տեսնել, որ վաղ քրիստոնեաները հրէական Աստուածաշունչը՝ որպէս կրօնական գիրք, գլխաւորապէս կ'օգտագործեն եւ կը կարդային գլխաւորաբար յունարէն կամ արամերէն թարգմանութիւններով։

Վաղ քրիստոնեաները գրած են բազմաթիւ կրօնական աշխատութիւններ՝ ներառեալ Նոր Կտակարանի կանոնին մէջ ներառուածները։ Կանոնական գրութիւնները, որոնք դարձած են Յիսուսի պատմութիւնը եւ քրիստոնէութեան սրբազան գրութիւնները հասկանալու համար պատմաբաններու կողմէ օգտագործուած գլխաւոր աղբիւրներ, հաւանաբար գրուած են մ.թ. 50-120 թուականներու ընթացքին։

Պատմական Յիսուսի կերպարը՝ ըստ ժամանակակից ուսումնասիրողներու

18-րդ դարէն սկսեալ կ'առանձնացուին պատմական Յիսուսի վերաբերեալ երեք առանձին գիտական որոնումներ՝ իւրաքանչիւրը տարբեր յատկանիշներով եւ հիմնուած տարբեր հետազօտական գործիքակազմի վրայ, որոնք յաճախ կը զարգանային տուեալ որոնման ժամանակ անոնք կիրառելու ընթացքին։ Մինչ գիտական համակարծութիւնը Յիսուսի պատմական գոյութեան եւ անոր կեանքի ընդհանուր ուրուագիծի հարցով երթալով աւելի մեծ տարածում կը գտնէ , տարբեր ուսումնասիրողներու կողմէ առաջ քշուած Յիսուսի կեանքի եւ կերպարի վերաբերեալ վարկածները յաճախ մեծապէս կը տարբերին իրարմէ, ինչպէս նաեւ աւետարանական պատումներուն մէջ անոր կեանքի նկարագրութենէն։

Յիսուսի կեանքի պատմական վերակազմութեան վերաբերեալ մօտեցումները կը տատանուին 19-րդ դարու մաքսիմալիստական մօտեցումներէն, ուր աւետարանական պատումները երբ հնարաւոր է ստոյգ կը համարուին մինչեւ 20-րդ դարու մինիմալիստական մօտեցումներ, որոնց մէջ Յիսուսի մասին շատ քիչ բան ընդունուած էր որպէս պատմական։ 1950 թուականին պատմական Յիսուսի որոնման երկրորդ փուլը նոր թափ կը ստանայ, մինիմալիստական մօտեցումները կը խամրին եւ 21-րդ դարուն մինիմալիստները գիտական հետազօտողներու շրջանին փոքրամասնութիւն կը կազմեն։ Չնայած հաւատն առ աւետարաններու անսխալութիւն չէր կրնար հաստատուիլ պատմագիտութեան կողմէ՝ 1980 թուականներէն սկսեալ շատ ուսումնասիրողներ այն կարծիքին են, որ պատմական նշանակութիւն ունեցող քանի մը փաստերէն բացի, Յիսուսի կեանքի որոշ դրուագներ եւս կարելի է «պատմականօրէն հաւանական» համարել։ Պատմական Յիսուսի մասին ժամանակակից գիտական հետազօտութիւնները կը կեդրոնանան առաւել հաւանական տարրերու յայտնաբերման վրայ։

Յուդան եւ Գալիլիան առաջին դարուն

Մ․թ․ 6 թուականին Հրէաստանը, Իդումեան եւ Սամարիան Հռոմէական կայսրութեան ենթակայ թագաւորութենէն կը վերածուին կայսերական նահանգի, որ կը ստանայ Հրէաստան անունը։ Երկիրը կը ղեկավարուէր հռոմէական նահանգապետի, որոշ կարճատեւ շրջաններուն՝ ենթակայ թագաւորին կողմէ։ Նահանգապետը կառավարումը կ'իրականացնէր ծովափնեայ Կեսարիա քաղաքէն՝ ձգելով Երուսաղէմի ներքին գործերու կառավարումը Իսրայէլի քահանայապետին։

Որպէս բացառութիւն՝ նահանգապետը Երուսաղէմ կու գար կրօնական տօնակատարութիւններու ժամանակ, երբ կրօնական եւ հայրենասիրական ոգեւորութիւնը անկարգութիւններ եւ ապստամբութիւններ կ'առաջացնէր։ Յուդայի եւ Գալիլիայի հրէաբնակ տարածքները շրջապատուած էին հեթանոսաբնակ տարածքներով, սակայն հռոմէական օրէնքն ու սովորոյթները թոյլ կու տային հրեաներուն օրինականօրէն եւ մշակութային առումով հետեւիլ իրենց ուրոյն կրօնին եւ օրէնքներուն։ Գալիլիան համեմատաբար աւելի զարգացած էր եւ աղքատութիւնը քիչ տարածում ունէր, ինչ որ կ'ապահովէր հասարակական կարգի խաղաղ ընթացքը։

Սա հելլենիստական յուդայականութեան ժամանակաշրջանն էր, որ միաւորած էր հրեաների կրօնական աւանդոյթները հելլենիստական Յունաստանի մշակոյթի տարրերուն հետ։ Մինչեւ Հռոմէական կայսրութեան անկումը եւ Արեւմտեան Միջերկրածովեան մուսուլմանական նուաճումները, հելլենիստական յուդայականութեան գլխաւոր կեդրոնները կը գտնուէին Աղեքսանդրիայի (Եգիպտոս) եւ Անտիոքի (այժմ Հարաւային Թուրքիա) երկու գլխաւոր յունական քաղաքային բնակավայրերու մէջ՝ Միջին Արեւելքի եւ հիւսիսային Ափրիկէի մէջ՝ երկուքն ալ հիմնադրուած մ․թ․ա․ 4-րդ դարու վերջը՝ Աղեքսանտր Մակեդոնացիի նուաճումներէն յետոյ։

Հելլենիստական յուդայականութիւնը գոյութիւն ունէր Երուսաղէմի մէջ նաեւ Երկրորդ Տաճարի ժամանակաշրջանին, երբ հակասութիւն կար հելլենականութեան ջատագովներու եւ աւանդապաշտներու միջեւ։ Հրէական Աստուածաշունչը աստուածաշնչեան եբրայերէնէն եւ աստուածաշնչեան արամերէնէն կը թարգմանուի հրէական յունարէնի («կոյնէ»)։

Հրեաները իրենց հաւատքն ու կրօնական պրակտիկան կը հիմնէին Աստուածաշունչի «Օրէնքի» գիրքերուն վրայ․ հինգ գիրքեր, որոնք, ինչպէս կ'աւանդուէր, Աստուծոյ կողմէ տրուած են Մովսէսին։ Երեք նշանաւոր կրօնական կուսակցութիւններն էին փարիսեցիները, Էսենները եւ Սադակեցիները։ Այս երեք կուսակցութիւնները միասին միայն բնակչութեան մէկ փոքր մասն կը ներկայացնէին։ Հրեաներէն շատերը կ'ըսէին, որ Աստուած ազատեր է զիրենք հեթանոս կառավարիչներէն, ընդհուպ մինչեւ հռոմէացիների դէմ պատերազմի միջոցով։

Աղբիւրներ

Նոր Կտակարանն ուսումնասիրող գիտնականները դժուարութիւններու կը հանդիպին կանոնական աւետարանները վերլուծելու ընթացքին։ Աւետարանները ժամանակակից իմաստով կենսագրութիւններ չեն հանդիսանար եւ տարբեր հեղինակներ կը մեկնաբանեն Յիսուսի աստուածաբանական նշանակութիւնը եւ կ'անդրադառնան անոր հանրային գործունէութեան՝ անտեսելով կեանքի շատ մանրամասնութիւններ։ Ուսումնասիրողները աւետարաններուն կը վերաբերին որպէս տեղեկութիւններու ոչ յուսալի աղբիւրներու, քանի որ աւետարանիչներուն նպատակը Յիսուսը փառաբանելն է։ Չնայած այս իրողութեան՝ Յիսուսի կեանքին մասին սկզբնաղբիւրներն աւելի լաւ վիճակի մէջ են, քան օրինակ՝ Ալեքսանդր Մեծի կեանքի մասին մեզի հասած աղբիւրները ։ Գիտնականները կ'օգտագործեն շարք մը չափանիշներ, ինչպէս օրինակ անկախ վկայման չափանիշը, ներդաշնակուածութեան չափանիշը եւ ընդհատութեան չափանիշը՝ իրադարձութիւններու պատմականութիւնը գնահատելու համար ։ Իրադարձութիւններու պատմականութիւնը նաեւ կախուած է աղբիւրներու վստահելութեան աստիճանէն․ աւետարանները Յիսուսի կեանքի՝ ո՛չ անկախ եւ ոչ ալ հետեւողական արձանագրութիւններ են։ Մարկոսի աւետարանը, որ ամենայն հաւանականութեամբ ամէնավաղ գրուած աւետարաններէն է, տասնամեակներ շարունակ համարուած է պատմականօրէն առաւել ստոյգ աղբիւրը։ Յովհաննէսի աւետարանը, որ վերջին գրուած աւետարանն է, զգալիօրէն տարբեր է Հհամատես աւետարաններէն եւ ընդհանուր առմամբ կը համարուի աւելի քիչ յուսալի, թէեւ շատ մը գիտնականներ կը խոստովանին, որ անիկա կրնայ պարունակել աւելի հին նիւթի շերտ՝ նոյնքան պատմականօրէն արժէքաւոր, որքան համատես աւետարանները կամ նոյնիսկ անկէ առաւել։

Թովմասի ոչ կանոնական աւետարանը կրնայ ըլլալ Յիսուսի առակներու եւ աֆորիզմներու անկախ աղբիւր։ Օրինակ՝ Թովմասը կը հաստատէ, որ Յիսուս օրհնած է աղքատներն ու անոր այս ասոյթը շրջանառուած է ինքնուրոյն կերպով՝ նախքան Q աղբիւրին մէջ նմանատիպ այլ ասոյթներու հետ փոխկապակցուիլը ։

Վաղ ոչ քրիստոնէական աղբիւրները, որոնք կը հաստատեն Յիսուսի պատմական գոյութիւնը, կը ներառեն Յովսէփի եւ Տակիտոսի աշխատութիւնները։

Ոչ քրիստոնէական աղբիւրները արժէքաւոր են երկու առումով։ Առաջին՝ անոնք ցոյց կու տան, որ նոյնիսկ քրիստոնէութեան նկատմամբ չեզոք կամ թշնամական տրամադրուած անհատներն ու խումբերը երբեք չեն ցուցաբերեր որեւէ կասկած, որ Յիսուսը իրօք գոյութիւն ունեցած է։ Երկրորդ՝ անոնք ցոյց կու տան Յիսուսի մօտաւոր պատկերը, որ համատեղելի է քրիստոնէական աղբիւրներուն մէջ ներկայացուող պատկերին հետ, համաձայն որու Յիսուսը ուսուցիչ է, ունի հրաշագործի հեղինակութիւն, Յակոբոս անունով եղբայր եւ մահացած է բռնի մահով։

Ժամանակագրութիւն

Աւետարանները քանի մը ուղենիշներ կը պարունակեն Յիսուսի ծննդեան թուականին վերաբերեալ Մատթէոս 2.1 գլխուն մէջ Յիսուսի ծնունդը փոխկապակցուած է մօտաւորապէս մ. թ .ա. 4 թ. մահացած Հերովդէս Մեծի իշխանութեան, Ղուկասի 1.5ին մէջ նշուած է, որ Հերովդէսը գահակալած է Յիսուսի ծնունդէն ոչ շատ առաջ։ Ատոր հետ մէկտեղ՝ Ղուկասի աւետարանը Յիսուսի ծնունդը նաեւ կը կապէ Կվիրինիուսի մարդահամարին հետ, որ տեղի ունեցած է մօտ տաս տարի անց՝ մ.թ. 6 թուականին ։ Ղուկաս 3.23 գլխուն մէջ նշուած է, որ Յիսուս եղած է «երեսուն տարեկան» իր քարոզչութիւնը սկսած ատեն, որ, համաձայն Գործք 10.37–38 գլխուն, կը նախորդէր Յովհաննէս Մկրտիչի քարոզչութեան։ Ղուկաս 3.1–2 գլխուն մէջ նշուած է, որ Յիսուսի հրապարակային քարոզչութիւնը սկսած է հռոմէական կայսր Տիբերիոսի գահակալման 15-րդ տարին ( մ․թ․ 28 կամ 29 թուականներ)։ Համաձայնեցնելով աւետարանական տեղեկութիւնները պատմական տուեալներու հետ եւ օգտագործելով տարբեր այլ մեթոտներ՝ ուսումնասիրողներէն շատերը Յիսուսի ծննդեան թուականը կը յանգեցնեն մ․թ․ա․ 6-4 թուականներուն, բայց ոմանք կ'առաջարկեն Յիսուսի ծննդեան թուականի՝ աւելի լայն շրջանակի վարկածներ{{efn|For example, John P. Meier states that Jesus' birth year is c. 7/6 BC, while Finegan favors c. 3/2 BC.։

Յիսուսի քարոզչութեան տեւողութիւնը որոշուած է համաձայն քանի մը տարբեր մօտեցումներու ։ Այդ մօտեցումներէն մէկը հիմնուած է Ղուկաս 3.1–2, Գործք 10.37–38 տուեալներուն եւ Տիբերիուսի գահակալութեան տարիներուն վրայ, եւ որպէս Յիսուսի քարոզչութեան սկիզբ թուական կը նշէ 28-29 թուականները ։ Միւս մօտեցումը հիմնուած է Յովհաննէս 2.13–20 գլխուն մէջ տաճարի մասին պնդման վրայ, որու համաձայն՝ Յիսուսի քարոզչութիւնը սկսած է այն ժամանակ, երբ Երուսաղէմի տաճարը կը գտնուէր կառուցման 46-րդ տարին (համաձայն Յովսէփոս Ֆլավիոսի վկայութեան՝ տաճարի վերականգնման աշխատանքները սկսած էին Հերովդէս Մեծ արքայի գահակալութեան 18-րդ տարիին)։ Այս մօտեցմամբ Յիսուսի քարոզչութեան սկիզբը թուագրուած է մօտաւորապէս մ․թ․ 27-29 թուականներով ։ Մէկ այլ մեթոտ հիմնուած է Յովհաննէս Մկրտիչի մահուան եւ Հերովդէս Անտիպասի եւ Հերովդիադէի ամուսնութեան թուականներուն վրայ՝ ըստ Յովսէփոսի գրուածքներուն եւ Մատթէոս 14.4 եւ Մարկոս 6.18 գլուխներու տուեալներուն։ Հաշուի առնելով, որ գիտնականներէն շատերը Հերովդէսի եւ Հերովիդադէի ամուսնութիւնը կը թուագրեն 28-35 թուականներով, այդ Յիսուսի քարոզչութեան սկիզբի թուագրման հարցով կը յանգեցնէ մօտաւորապէս 28-29 թուականներուն ։

Ուսումնասիրողներէն շատերը համակարծիք են, որ Յիսուս մահացած է 30 կամ 33 թուականներու միջեւ ինկած ժամանակաշրջանին։ Աւետարանները կը նշեն, որ իրադարձութիւնը տեղի ունեցած է Հրէաստանի հռոմէական կուսակալ Պիղատոսի՝ 26-36 թուականներու կառավարման շրջանին։ Պօղոսի՝ դէպի քրիստոնէութիւն դարձի թուականը (մօտ 33–36 թուականներ)՝ խաչելութեան թուագրման համար վերին շեմն է։ Պօղոսի դարձի եւ քարոզչութեան սկիզբի թուականը կարելի է որոշել Գործք առաքելոց եւ Պօղոսի նամակներու վերլուծութեան միջոցով։ Աստղագէտները կը փորձեն գտնել խաչելութեան ճշգրիտ թուականը՝ վերլուծելով լուսնային շարժումները ու հաշուելով հրէական Զատիկի (Փեսախ) պատմական թուականները, քանի որ տօնակատարութեան հիմք ծառայած է լուսնա-արեգակնային հրէական օրացոյցը։ Այս մեթոտի միջոցով ստացուած աւելի ընդունելի տարեթիւերն են 30 թուականի Ապրիլի 7-ը եւ 33 թուականի Ապրիլի 3-ը (երկուքն ալ Յուլեան օրացոյցով )։

Իրադարձութիւններու պատմական ընթացք

Ընտանիք

Բազմաթիւ ուսումնասիրողներ համակարծիք են, որ Յովսէփը՝ Յիսուսի հայրը, մահացած է նախքան Յիսուսի հանրային քարոզչութեան սկիզբը։ Բոլոր աւետարաններուն մէջ Յովսէփը չի յիշատակուիր Յիսուսի քարոզչութեան ընթացքին։ Յովսէփի մահուան հանգամանքը կը բացատրէ, թէ ինչո՞ւ Մարկոսի աւետարանի 6։3 համարին մէջ Յիսուսի հարեւանները զինք կ'անուանեն Մարիամի որդի (տղաքը սովորաբար ճանչցուած են իրենց հայրերով)։

Ըստ ուսումնասիրողներ Թիսենի եւ Մերցի՝ բացառիկ քարիզմատիկ առաջնորդները, ինչպիսին Յիսուսն էր, յաճախ տարաձայնութիւններ կ'ունենան իրենց ընտանիքներու անդամներուն հետ։ Մարկոսի աւետարանին մէջ Յիսուսի ընտանիքը կու գայ իր մօտ՝ վախնալով որ ան խելագարուած է (Մարկոս 3:20–34)։ Այս դրուագը շատ ուսումնասիրողներու կողմէ արժանահաւատ կը համարուի, քանի որ կ'ենթադրուի, որ քիչ հաւանական է որ վաղ քրիստոնեաները զայն յօրինած կ'ըլլան։ Յիսուսի մահէն յետոյ իր ընտանիքի շատ անդամներ կը միանան քրիստոնէական շարժման։ Յիսուսի եղբայր Յակոբոսը կը դառնայ Երուսաղէմի եկեղեցւոյ առաջնորդ:

Ըստ Գեզա Վերմեսի, կոյսէն Յիսուսի ծննդեան վարդապետութիւնը կը բխի աստուածաբանական զարգացումէ, եւ ո՛չ թէ պատմական իրադարձութիւններէն։ Չնայած իշխող կարծիքին, որ Համատես աւետարաններու հեղինակները կը յենէին միմեանց վրայ, այլ ուսումնասիրողներ կարեւոր կը համարեն, որ կոյսէն ծնիլը կը յիշատակուի երկու տարբեր աւետարաններուն մէջ՝ Մատթէոսի եւ Ղուկասի։

Սանդերսն կ'ըսէ, որ Յիսուսի ծագումնաբանութիւնը պատմականօրէն ոչ վաւեր է, քանի որ աւետարանիչներու նպատակն է ցոյց տալ, որ Յիսուսը եղած է համընդհանուր հրէական փրկիչ։ Ամէն պարագայի, ըստ որոշ ուսումնասիրողներու, երբ Յիսուսի՝ կոյսէն ծնելու վարդապետութիւնը ճանաչում գտաւ, անիկա փոխարինեց նախկին աւանդոյթը, ըստ որու ան սերած էր Դաւիթէն Յովսէփի միջոցով։ Ղուկաս կը հաղորդէ, որ Յիսուս Յովհաննէս Մկրտիչի արիւնակիցն է, բայց բազմաթիւ ուսումնասիրողներու կարծիքով այդ կապը մտացածին է։

Մկրտութիւն

Ժամանակակից ուսումնասիրողներու մեծ մասը Յիսուսի մկրտութիւնը եւ խաչելութիւնը պատմական փաստ կը համարէ։ Ուսումնասիրողները մկրտութեան վաւերականութեան հարցով կը հիմնուին անմեղութեան կանխավարկածին վրայ՝ նշելով, որ քիչ հաւանական է, որ վաղ քրիստոնեաները յօրինած են մկրտութեան դրուագը, քանի որ Յովհաննէս Մկրտիչի մօտ կը մկրտուէին ապաշխարողներն ու մեղաւորները, իսկ Յիսուս՝ ըստ քրիստոնէական վարդապետութեան, առանց մեղքի է Ըստ Թեյսենի եւ Մերզի՝ Յիսուս ոգեշնչուած էր Յովհաննէս Մկրտիչով եւ վերցուցած է անոր ուսմունքի շատ մը տարրեր։

Քարոզչութիւն Գալիլիայի մէջ

Գիտնականներէն շատերու կարծիքով Յիսուս իր ամբողջ կեանքը անցուցած է Գալիլիայի եւ Յուդայի տարածքին մէջ եւ չէ քարոզած կամ ուսուցանած այլ տեղեր։ Անոնք համակարծիք են, որ Յիսուս բանավիճած է հրեայ կրօնական վերնախաւին հետ Աստուծոյ թեմայով, կատարած է որոշ բժշկութիւններ, ներկայացուցած է իր ուսմունքը առակներու միջոցով եւ հետեւորդներ ունեցած։ Յիսուսի հրեայ ընդդիմախօսները իր ուսմունքը համարած են սկանտալային, քանի որ ան կը ճաշէր մեղաւորներու հետ, կ'եղբայրանար կանանց հետ։

Ուսումնասիրողներէն` Սանդերսը արժանահաւատ չի համարեր, որ Մովսէսի օրէնքի մեկնաբանութեան հետ կապուած տարաձայնութիւնները կրնային հրէական իշխանութիւններուն մօտ Յիսուսը սպաննելու ցանկութիւն առաջացնել ։ Նա կ'ուսուցանէր հրէական օրէնքի մասին՝ որոնելով ատոր ճիշդ նշանակութիւնը, երբեմն ի հակադրութիւն այլ աւանդոյթներու։ Յիսուս օրէնքին կեդրոնը կը դնէ սէրը եւ այդ օրէնքին հետեւիլը կը համարէ անհրաժեշտութիւն։ Յիսուսի բարոյական ուսմունքի հիմքը ուրիշները ներելն ու չդատելն էր, թշնամիները սիրելն էր եւ աղքատներուն հոգ տանիլն էր ։ Ըստ Ֆանքի եւ Հովերի կարծիքին՝ Յիսուսին բնորոշ է բարատոքսալ կամ անսպասելի շրջասութիւնները, ինչպէս անոր խորհուրդներէն մէկն է․ երբ կը զարնեն մէկ այտին, դարձնել նաեւ միւս այտը (Ղուկաս 6:29)։

Աւետարանները Յիսուսի ուսուցումը կը նկարագրեն յստակ սահմանուած դրուագներով, ինչպէս Լեռան քարոզը Մատթէոսի աւետարանին մէջ կամ Քարոզ դաշտին մէջ՝ Ղուկասի աւետարանին մէջ։ Ըստ Գերդ Թիսենի եւ Անեթ Մերզի կարծիքին՝ այս դրուագները կը ներառեն Յիսուսի բուն ուսմունքները, բայց տեսարանները յօրինուած են համապատասխան աւետարանիչներու կողմէ, որպէսզի ստեղծեն այս ուսմունքները, որոնք նախապէս գրառուած էին առանց համաթեքսթի ։ Թէեւ Յիսուսի հրաշքները կը տեղաւորուին հին ժամանակներու սոցիալական համաթեքսթին մէջ, ան սահմանած է զանոնք այլ կերպ։ Առաջինը` ան զանոնք մեծապէս կը պայմանաւորէ բժշկուողներու հաւատքով։ Երկրորդ՝ ան զանոնք կը կապէ ժամանակի աւարտի մարգարէութեան հետ։

Յիսուսի կողմէ 12 աշակերտներու ընտրութիւնը, ըստ ուսումնասիրողներու, վախճանաբանական ուղերձ է։ Երեք համատես աւետարաններուն մէջ նշուած է տասներկու առաքեալ, թէեւ Ղուկասի անուններուն ցանկը կը տարբերի Մատթէոսի եւ Մարկոսի անուններու ցանկէն՝ ենթադրելով որ քրիստոնեաները տարակարծիք էին բոլոր աշակերտներու ինքնութեան գծով։ Տասներկու աշակերտները կրնային ներկայացնել Իսրայէլի 12 ցեղերը, որոնք պիտի վերականգնուէին Աստուծոյ արքայութեան հաստատումէն յետոյ։ Յիսուսի երկրորդ գալստեան ժամանակ աշակերտները պէտք է դառնային Իսրայէլի 12 ցեղերու առաջնորդներ եւ դատաւորներ (Մատթէոս 19:28, Ղուկաս 22:30).։ Ըստ Բարտ Էրմանի՝ Յիսուսի խոստումը, որ Տասներկուքը կ'առաջնորդեն Իսրայէլի ցեղերը, պատմական է, քանի որ Տասներկուքին մէջ կը մտնէ նաեւ Յուդա Իսկարիովտեցին։ Ըստ ուսումնասիրողներու` Մարկոսի աւետարանին մէջ աշակերտները յաճախ բացասական գոյներով պատկերուած են։ Մինչ այլք երբեմն կը պատասխանեն Յիսուսին լիակատար հաւատքով, անոր աշակերտները յաճախ շփոթուած են եւ կասկածամիտ։ Աշակերտները շատ պարագաներու որպէս ֆոն կը ծառայեն Յիսուսի եւ այլ կերպարներու համար։ Սակայն Սանդերսը կ'ըսէ, որ աշակերտներու թերութիւնները Մարկոսի աւետարանին մէջ հաւանաբար չափազանցուած են, եւ ընդհակառակը, աշակերտները իսկականէն աւելի դրական ներկայացուած են Մատթէոսի եւ Ղուկասի աւետարաններուն մէջ ։

Սանդերս կ'ըսէ, որ Յիսուսի առաքելութիւնը ապաշխարանքի հրաւիրելու մէջ չէր, չնայած ան կը խոստովանէր, որ այդ կարծիքը տարածուած չէ։

Դեր

Յիսուս հանդէս կու գայ որպէս վախազդու կերպար, «Մարդու Որդի», որ շուտով փառքով պիտի գայ երկինքէն՝ հաւաքելու ընտրեալները (Մարկոս 13:24–27, Մատթէոս 24:29–31, Ղուկաս 21:25–28)։ Ան ինքզինք կ'անուանէ «մարդու որդի» խօսակցականի մէջ նաեւ «մարդ» իմաստով, սակայն ուսումնասիրողները վստահ չեն, թէ արդեօք ան ինքզի՞նք նկատի ունի, երբ կը խօսի երկնային Մարդու Որդիին։ Պօղոս առաքեալը եւ այլ վաղ քրիստոնեաներ կը նոյնացնեն «Մարդու Որդուն» յարութիւն առած Յիսուսի հետ։

Քրիստոս կամ «Մեսիա», «օծեալ» անուանումըկը վկայէ, թէ Յիսուսի հետեւորդները կը հաւատային զինք՝ օծեալ Դաւիթ թագաւորի ժառանգը ըլլալուն, որմէ որոշ հրեաներ կ'ակնկալէին, որ պիտի փրկէ Իսրայէլը։ Աւետարանները կը վերաբերին իրեն ո՛չ միայն որպէս պարզ «օծեալի», այլ որպէս խոստացուած «օծեալի» կամ «Քրիստոսի»։ Վաղ յուդայականութեան մէջ այս տիտղոսի բացարձակ ձեւը չի հանդիպիր, այլ միայն այնպիսի արտայայտութեան ձեւով, ինչպէս օրինակ «անոր օծեալը»։

Հրէական մեսիանական աւանդոյթը կը ներառէր բազմաթիւ ձեւեր, որոնցմէ քանի մը հատը կեդրոնացած էր «Մեսիայի» կերպարին վրայ, իսկ միւսները՝ ոչ։ Հիմնուելով քրիստոնէական աւանդութեան վրայ՝ Գերդ Թեյսենը առաջ կը քշէ այն տեսութիւնը, որ Յիսուս ինքզինք կը դիտարկէր մեսիանական (փրկչական) աւանդութեան համաթեքսթին մէջ, բայց «Մեսիայի» կոչման չէր յաւակներ ։ Իսկ Բարթ էրմանը կը գտնէ, որ Յիսուս ինքզինք «մեսիա» կը համարէր, թէկուզ այն իմաստով, որ ան պիտի ըլլայ Աստուծոյ ստեղծած նոր քաղաքական կարգի գլուխը բայց ոչ այն իմաստով ինչպէս յետագային ընդունուեցաւ քրիստոնէական վարդապետութեան մէջ:

Զատիկ եւ խաչելութիւն

Մօտ 30 թուականին Յիսուս եւ իր հետեւորդները կ'երթան Գալիլիայէն Երուսաղէմ Զատիկը նշելու։ Յիսուս յուզում կը բարձրացնէ Երուսաղէմի տաճարին մէջ , որ հրէական կրօնական եւ քաղաքական իշխանութիւններու կեդրոնն էր։ Սանդերսը ատիկա կը կապէ Յիսուսի այն մարգարէութեան հետ, որ Տաճարը ամբողջովին պիտի քանդուի։ Յիսուս վերջին ընթրիքը կ'ունենայ աշակերտներուն հետ, որ քրիստոնէական գինիի եւ հացի հաղորդութեան խորհուրդի սկիզբը կը դնէ։ Այս խորհուրդի հարցով աւետարաններու տուեալները չեն կրնար ամբողջովին համապատասխան ըլլալ եւ անհնարին է իմանալ, թէ ինչն էր Յիսուսի նպատակը, սակայն ըստ երեւոյթին ընթրիքը կը խորհրդանշէ գալիք Աստուծոյ արքայութիւնը։ Յիսուս հաւանաբար կը սպասէր, որ իրեն պիտի սպաննն եւ հնարաւոր է՝ յոյս ունէր, որ Աստուած պիտի միջամտէ։

Աւետարանները կ'ըսեն, որ Յիսուս մատնուած է իր աշակերտներէն մէկուն կողմէ եւ ուսումնասիրողները այս աւանդոյթը իրականութեան համապատասխան կը համարեն։ Հաւաստի կը համարուի նաեւ այն փաստը, որ Յիսուս մահապատիժի է ենթարկուած է Հրէաստանի հռոմէական կուսակալի Պիղատոս Պոնտացիի հրամանով։ Տաճարի սադակեցի քահանայապետները ուզած են Յիսուսին մահապատիժի ենթարկել ո՛չ այնքան կրօնական քարոզչութեան, այլ առաւելապէս անոր քաղաքական հայեացքներուն համար։ Անոնք Յիսուսը կը դիտարկէին որպէս սպառնալիք կայունութեան համար, յատկապէս երբ ան յուզում առաջացուց Երուսաղէմի տաճարին մէջ ։ Այլ գործօններ, որոնցմէ էր անոր յաղթական մուտքը Երուսաղէմ, կրնային նպաստել այս որոշման։ Շատ ուսումնասիրողներ Յիսուսի խաչելութիւնը կը համարեն իրականութեան համապատասխանող փաստ, քանի որ վաղ քրիստոնեաները դժուար թէ հնարած ըլլային իրենց առաջնորդի նման տանջալի մահը։

Լեզու, ազգային պատկանելիութիւն եւ արտաքին տեսք

Յիսուսի կրօնական պատկանելութիւնը արվեստում եղել է մշակութային պայմանների ազդեցութեան տակ

Յիսուս մեծցած է Գալիլիայի մէջ եւ անոր քարոզչութեան մեծ մասը այնտեղ անցած է։ Լեզուները, որոնք առաջին դարուն կը գործածուէին Գալիլիայի եւ Յուդայի մէջ, հրէապաղեստինեան արամերէնը, եբրայերէնը եւ յունարէնն էին՝ արամերէնի առաւել տարածուածութեամբ։ Ըստ առաւել տարածուած կարծիքի, Յիսուս մեծ մասամբ ուսանած է արամերէնով։

Ժամանակակից ուսւոմնասիրողները համաձայն են, որ Յիսուս եղած է առաջին դարու Պաղեստինի հրեայ։ «Ioudaios»ը յունական Նոր կտակարանին մէջ եզրոյթ է, որ ըստ համաթեքսթի կրնայ նշանակել կրօն (յուդայականութիւն), ազգային պատկանելութիւն (հրեայ) կամ երկուքը միասին ։

Նոր Կտակարանին մէջ չի տրուիր Յիսուսի արտաքին տեսքի որեւէ նկարագրութիւն. աւետարաններու հեղինակները անտարբեր են ռասայական յատկանիշներու նկատմամբ եւ չեն անդրադառնար իրենց կողմէ նշուող մարդոց դիմագիծերուն։ Յիսուս իր դիմագիծերով, հաւանաբար, չէր առանձնանար իր ժամանակի սովորական հրեաներէն եւ համաձայն որոշ ուսումնասիրողներու, իր թափառական եւ ճգնակեաց կեանքի շնորհիւ ունէր մկանոտ կազմուածք։

«Քրիստոս՝ որպէս առասպել» տեսութիւն

«Քրիստոս՝ որպէս առասպել» տեսութիւն է այն մասին, որ Յիսուս երբեք գոյութիւն չէ ունեցած եւ, եթե անգամ գոյութիւն ունեցած է, ապա անիկա որեւէ առնչութիւն չէ ունեցած քրիստոնէութեան հիմնադրման եւ աւետարաններուն մէջ ներկայացուող կերպարին հետ։ Այս տեսութեանը յարող ուսումնասիրողները կ'ըսեն, որ Յիսուսի ծննդեան եւ անոր կեանքի տարբեր դրուագներուն վերաբերող պատումները ունին այնքան շատ առասպելական տարրեր, որ ինքը՝ Յիսուսը առասպել է։ Պրունօ Պաուըրը (1809–1882) կը գտնէ, որ առաջին աւետարանը գրական ստեղծագործութիւն էր, որ ստեղծած է, այլ ոչ թէ նկարագրած Յիսուսի պատմութիւնը։ Ըստ Ալպերթ Կալտոֆի (1850–1906)` Յիսուս հասարակական շարժման եւ մեսիանական-փրկչական սպասումներու միախառնման ծնունդ է ։ Չնայած այս տեսութեան յարող հեղինակներու փաստարկներուն, որոնք կասկածի տակ կը դնեն պատմական Յիսուսի գոյութեան փաստը, պատմաքննադատական աստուածաշնչեան գիտութեան մէջ հաստատուն կը մնայ այն կարծիքը, որ տուեալ տարածքին մէջ եւ տուեալ ժամանակաշրջանին պատմական Յիսուսը մարդ իսկապէս գոյութիւն ունեցած է։

Հեռանկարներ

Քրիստոնէութիւն

Երրորդութիւնը քրիստոնէական հաւատն է, որ աստուածը մէկ աստուած է երեք անձերում․ Հայր աստուած, Որդի Աստուած (Յիսուս) եւ Սուրբ Հոգի

Յիսուսը Ալֆայի եւ Օմեգայի հետ նամակները 4-րդ դարու հռումեական կատակոմբաներում

Յիսուսի մասին քրիստոնէական տեսակետները հիմնուած են տարբեր աղբիւրներու վրայ՝ ներառեալ համատես աւետարանները եւ նոր կտակարանեան նամակները, ինչպէս՝ Պօղոսի նամակները եւ Յովհաննէսի գրուածքները։ Այս գրուածքները կ'ուրուագծեն քրիստոնեաներու` Յիսուսի մասին ունեցած հիմնական համոզմունքները, այդ կարգին անոր աստուածային, մարդկային, երկնային կեանքի, ինչպէս նաեւ այն մասին, որ ան է Քրիստոսը՝ Աստուծոյ Որդին։ Չնայած ընդհանուր հիմքը ոչ բոլոր քրիստոնէական դաւանութիւններու վարդապետութիւններն են իրար կը համընկնին եւ երկու՝ Արեւելեան (ուղղափառ) եւ Արեւմտեան (կաթոլիկ) ուղղութիւններու ուսմունքներու տարբերութիւնները քրիստոնէութեան մէջ կը պահպանուին դարեր շարունակ ։

Նոր Կտակարանին մէջ կ'ըսուի, որ Յիսուսի յարութիւնը քրիստոնէական հաւատի հիմքն է (1 Կորնթացիներ 15:12–20)։ Քրիստոնեաները կը հաւատան, որ Յիսուսի զոհաբերական մահուան եւ յարութեան շնորհիւ մարդիկ կրնան հաշտուիլ Աստուծոյ հետ եւ ատով իսկ արժանանալ փրկութեան եւ յավերժական կեանքի խոստման։

Յիշելով Յովհաննէս Մկրտչի՝ Յիսուսի մկրտութեան յաջորդ օրը ըսուած խօսքերը՝ քրիստոնէութեան հետեւորդները երբեմն Յիսուսը կ'անուանեն Աստուծոյ Գառ, որուն խաչած են Աստուծոյ ծառայի իր դերը կատարելու համար։ Այսպիսով Յիսուս կը դիտուի որպէս առաջին եւ վերջին Ադամ, որու հնազանդութիւնը կը հակադրուի Ադամի անհնազանդութեան ։

Քրիստոնեաներէն շատեր կը հաւատան, որ Յիսուս ե՛ւմարդ է, ե՛ւ Աստուծոյ որդին։ Երրորդութիւնն ընդունող քրիստոնեաները կը հաւատան, որ Յիսուս Խորհրդանիշ է, Աստուծոյ մարմնացում եւ Աստուծոյ Որդի, այսինքն՝ միանգամայն աստուածային եւ միանգամայն մարդկային է։ Այնուամենայնիվ, ոչ բոլոր քրիստոնեաները կ'ընդունին Երրորդութեան վարդապետութիւնը։ Երրորդութիւնը չընդունող քրիստոնէական խումբերն են՝ Յիսուս Քրիստոսի Վերջին Օրերու Սուրբերու Եկեղեցին, Եհովայի վկաները եւ Ունիդարիսդները։

Իսլամ

The name Jesus son of Mary written in Islamic calligraphy followed by Peace be upon him

Յիսուսը (սովորաբար կը թարգմանուիʾĪsā ) իսլամի կեդրոնական կերպարներէն է եւ կը համարուի Աստուծոյ (Ալլահի) նախագուշակ եւ մարգարէ, որ ուղարկուած է Իսրայէլի որդիներուն (Bani Isra'il) ուղեկցելու նոր աւետարանով (իսլամութեան մէջ կը կոչուի Ինճիլ)։ Մուսուլմանները Նոր Կտակարանի աւետարանները կը համարեն ոչ հաւաստի եւ կը հաւատան, որ Յիսուսի նախնական ուղերձը կորսուած կամ վերափոխուած է եւ որ Մուհամմատը եկած է աւելի ուշ՝ զայն վերահաստատելու համար։ Հաւատը՝ Յիսուսի նկատմամբ (եւ Աստուծոյ կողմէ ուղարկուած բոլոր մարգարէներուն) պարտադիր պայման կը համարուի մուսուլման ըլլալու համար։ Ղուրանին մէջ Յիսուսի անունը 25 անգամ աւելի յաճախ կը նշուի, քան Մուհամմատինը եւ կ'ընդգծէ, որ Յիսուս մահկանացու է, որ նման է միւս բոլոր մարգարէներուն եւ աստուածային կերպով ընտրուած էր Աստուծոյ ուղերձը տարածելու համար։ Չնայած Ղուրանին մէջ կը հաստատուի Յիսուսի՝ կոյս Մարիամէն ծնիլը, սակայն չի համարուիր ո՛չ Աստուծոյ մարմնացում եւ ո՛չ ալ Աստուած։ Իսլամութեան մէջ, ինչպէս բոլոր մարգարէները, Յիսուսն ալ կը համարուի մուսուլման։

Ղուրանին մէջ կը նկարագրուի հրեշտակներու աւետումը Մարիամին, որ ան պէտք է ծնի Յիսուսը՝ մնալով կոյս։ Այն կուսածնութիւնը կը համարէ հրաշք, որ կատարուած է Աստուծոյ կամքով։ Ղուրանին մէջ (21:91 and 66:12) կը նշէ, որ Աստուած իր հոգին փչած է Մարիամի վրայ մինչ ան մաքրաբարոյ էր։ Յիսուսը կ'անուանեն «Աստուծոյ Հոգի», քանի որ ան ծնած է Սուրբ Հոգիի միջնորդութեամբ, բայց այդ հաւատը չ'ենթադրեր անոր նախագոյութիւնը։

Որպէսզի օգնէ հրեայ ժողովուրդին, Յիսուս Աստուծոյ թոյլտուութեամբ հրաշքներ գործելու կարողութիւն կը ստանայ, բայց ո՛չ իր ուժի շնորհիւ։ Իր քարոզչութեան շնորհիւ Յիսուս կը դիտուի որպէս Մուհամմատի նախագուշակ։ Մուսուլմաններուն համար ատիկա համբարձում է եւ ո՛չ թէ խաչելութիւն, որ Յիսուսի կեանքի գլխաւոր իրադարձութիւնն է։ Շատ հրեաներ կը հաւատան, որ Յիսուսը պիտի վերադառնայ եւ յաղթէ Հակաքրիստոսին (Ատ-Տաճալին)՝ սպաննելով զայն Լուդին մէջ։

Ահմատիայի մուսուլմանական համայնքին մէջ կան Յիսուսի մասին քանի մը տարաբնոյթ ուսմունքներ։ Ահմատացիները կը հաւատան, որ ան հասարակ մահկանացու էր, որ վերապրած է իր խաչելութիւնը եւ մահացած՝ բնական մահով մօտ 120 տարեկան հասակին՝ Քաշմիրի մէջ՝ Հնդկաստան եւ թաղուած է Ռոզա Պալի մէջ։

Պահայի

Ըստ Պահայի հաւատի` Յիսուսը Աստուծոյ մարմնացումն է, միջնորդ Աստուծոյ եւ մարդկութեան միջեւ, ուղարկուած է որպէս բանբեր եւ կ'արտացոլէ Աստուծոյ որակները եւ յատկութիւնները։ Պահայի գաղափարները կ'ընդունին Քրիստոսի երկակի բնոյթը՝ աստուածային եւ մարդկային։ Պահայիները Յիսուսը կ'ընդունին որպէս Աստուծոյ Որդի։

Պահաուլան՝ Պահայի հաւատի հիմնադիրը կը սորվեցնէ, որ Աստուած Իր Էութեամբ անճանաչելի է։ Այդ կը նշանակէ, որ մենք պէտք չէ փորձենք ստեղծել Աստուծոյ մտովի պատկերը` պատկերացնելով Զինք, օրինակ, մարդու պատկերով։ Ընդհանրապէս, ակնյայտ է, որ արարման ուժի մէջ չէ հասկնալ իր արարիչը։ Օրինակ` սեղանը չի կրնար հասկնալ այդ սեղանը սարքող հիւսնի բնոյթը։ Հիւսնի գոյութիւնը բոլորովին անըմբռնելի է անոր շինած առարկաներուն համար։

Պահաուլան, որպէսզի բացատրէ, թէ ինչպէս Աստուծոյ յայտնիչները կը յարաբերակցին իրար հետ, իսկ անոնցմէ իւրաքանչիւրը Աստուծոյ հետ, կը բերէ հետեւեալ օրինակը։ Աստուած` ըլլալով կեանքի միակ աղբիւրը տիեզերքի մէջ, կը նմանի արեւին` երկրի վրայ կեանքի միակ աղբիւրին։ Աստուծոյ ոգին եւ յատկութիւնները կարելի է համեմատել արեւի ճառագայթներուն հետ, իսկ Աստուծոյ յայտնիչը` հայելիի։ Եթէ կայ քանի մը հայելի եւ ատօնք բոլորն ուղղուած են դէպի արեւը, ապա այդ միակ արեւն ալ կ'արտացոլայ իւրաքանչիւր հայելիի մէջ։ Միեւնոյն ժամանակ հայելիները կը տարբերին մէկը միւսէն ձեւով եւ իրար հետ չեն կապուած։ Այդպէս ալ Աստուծոյ յայտնիչները` տարբերելով իրարմէ իրենց անհատական գիծերով, իրենց մէջ կ'արտացոլան միակ Աստուծոյ ոգին եւ յատկութիւնները։

Յիսուս Քրիստոսի մասին Հայ եկեղեցւոյ վարդապետութիւնը

Յիսուս Քրսիտոսի բարձրաքանդակը (Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցի, X դար)

Ըստ Հայոց եկեղեցւոյ քրիստոսաբանութեան՝ Յիսուս Քրիստոսը մէկն է «Սուրբ Երրորդութենէն», Հայր Աստուծոյ եւ Սուրբ Հոգիի համագոյակիցը, Աստուծոյ Միածին Որդին եւ անժամանակ Ծնունդը, Աստուած՝ Աստուծմէ, նախայաւիտեան Բանը, որ մարդոց փրկութեան համար ճշմարտապէս մարդացաւ Կոյս Մարիամէն։ Մարմնացեալ Աստուծոյ Որդին, ճշմարիտ Աստուած ու ճշմարիտ Մարդը, Աստուծոյ օծեալը եւ աշխարհի Փրկիչը, որու սուրբ մարդեղութեամբ հաստատուեցաւ Եկեղեցւոյ թագաւորութիւնը։ Ան, որ չարչարուեցաւ, խաչուեցաւ, երրորդ օրը յարութիւն առաւ մեռելներէն, նոյն մարմնով համբարձաւ երկինք եւ նստեցաւ Հօր աջ կողմը՝ ազատագրելով մարդը մեղքի դատապարտուածութենէն եւ ցոյց տալով փրկութեան ճանապարհը։ Յանուն իրեն Աստուած երկիր ուղարկեց Սուրբ Հոգին՝ Մխիթարիչը, Աստուծոյ Հոգին, որ կ'եկեղեցագործէ աշխարհի մէջ Հոգեգալուստի օրուընէ եւ առաջին աշխարհամատուռը՝ եկեղեցին (Վերնատունը) հաստատելէն ի վեր՝ մինչեւ Քրիստոսի Երկրորդ գալուստը՝ զօրութեամբ եւ բազում փառքով։ Յիսուս Քրիստոսին հաւատալով՝ մարդը կ'արդարանայ Աստուծոյ առջեւ, արդարանալով՝ կը փրկուի, փրկուելով՝ կը սրբացուի Սուրբ Հոգիի կնիքով եւ կ'ընդունի յաւիտենական կեանքի աւետիսը։ Մինչեւ Յիսուս Քրիստոսի Երկրորդ գալուստը, որ խոստացուած է աւետարաններով եւ Յովհաննէսի յայտնութեամբ, քրիստոնեայ եկեղեցին կը գտնուի Սուրբ Հոգիի յայտնութեան շրջանին։

Աշխարհ գալով մարդու փրկութեան համար՝ Յիսուս Քրիստոսը ոչ միայն միջնորդ եւ բարեխօս եղաւ Աստուծոյ եւ մարդու միջեւ, այլեւ նոր փոխյարաբերութիւն մը հաստատեց անոնց միջեւ։ Ան ադամորդին մեղքի ծառայութենէն ազատելու եւ անոր ճշմարիտ աստուածճանաչողութեան առաջնորդելու համար իր տնօրինական գործունէութեամբ իրականացուց երեք կարեւոր պաշտօններ՝ մարգարէական, քահանայական եւ թագաւորական։ Ինչպէս Հին Կտակարանին մէջ այս երեք պաշտօններու գործադրումով միջնորդութիւն կը կատարուէր Աստուծոյ եւ «ընտրեալ ժողովուրդի» միջեւ, այնպէս ալ Նոր Կտակարանին մէջ Աստուծոյ եւ մարդու միջեւ խախտուած ուխտը կը նորոգուի՝ Յիսուսի կողմէ այս երեք պաշտօններու սիրայօժար յանձնառութեամբ։ Ասոր շնորհիւ կը վերականգնուի մարդու՝ Աստուծոյ Որդի կոչուելու բարձր պատիւը։ Եթէ Հին Կտակարանին մէջ մարգարէն հանդես կու գար աստուածային ճշմարտութիւնը վկայելու, քահանայապետը զոհ կը մատուցէր ժողովուրդի մեղքերու քաւութեան համար, թագաւորը կը դատէր ու կը պաշտպանէր ընտրեալ ժողովուրդի իրաւունքները, ապա Նոր Կտակարանին մէջ միջնորդութեան այս երեք պաշտօնները լիալիր կատարելութեամբ կը կենսագործուին Քրիստոսի տնօրինութեան շնորհիւ։ Ան որպէս յայտնութենական ճշմարտութիւն՝ Նոր Ուխտ կը հաստատէ ու կ'իրականացնէ Աստուծոյ եւ մարդու միջեւ (Մարգարէութիւն), որպէս հաշտութեան աննման զոհ մէկընդմիշտ կը քաւէ մարդու մեղքը եւ կը հաշտեցնէ Աստուծոյ հետ (Քահանայութիւն) եւ որպէս Թագաւոր կը հաստատէ իր ամէնայաղթ տիրապետութիւնը (Թագաւորութիւն)։

Տես նաեւ

• Քրիստոնէութիւն
• Աստուածաշունչ
• Նիկիական հանգանակ
• կրօնական աւանդոյթների հիմնադիրների ցանկ
• Յիսուսի մասին գրքերի ցանկ
• Մարդոց ցանկ, ովքեր հավակնում են Յիսուսը լինել
• Արիոսականութիւն
• Քրիստոլոգիա
• Նիկիայի Ա տիեզերական ժողով 325 թուական