Խանիա

Խանիա (յուն․՝ Χανιά), վենետիկեան անուանումը՝ Գանիա (իտալերեն՝ La Canea), հիւսիս-արեւմտեան Կրետէի քաղաք-նաւահանգիստ։ Կը գտնուի Ռեթիմնոյէն մօտաւորպաէս 70 քմ․ դէպի արեւմուտք եւ Իրաքլիոնէն 145 քմ․ դէպի արեւմուտք։ Նաւահանգիստը կը գտնուի Կրետէի ծովուն ափին։ Խանիա քաղաքը համանուն Շրջանային Միաւորին վարչական կեդրոնն է։ Բնակչութիւնը՝ 110 646 մարդ կը հաշուէ (2021-ի մարդահամար)։ Մեծութեամբ կղզիին երկրորդ քաղաքն է։ Տարածքը 12,564 քմ² է։

Քաղաք
Խանիա
յուն․՝ Χανιά
Խանիա
Երկիր	Յունաստան
Տարածութիւն	12,56 քմ²
ԲԾՄ	13 մեթր
Բնակչութիւն	53 910 մարդ
Հեռախօսային ցուցանիշ	2821
Փոստային ցուցանիշ	73100, 73131, 73132, 73133, 73134, 73135, 73136, 73200 եւ 73300
Պաշտօնական կայքէջ	chania.gr

Պատմութիւն

Հնադարին քաղաքի տարածքին կը գտնուէր Քիտոնիա քաղաքը (Մինոասեան քաղաքակրթութիւն)։

Վենետիկեան տիրապետութիւն

Խաչակրութեան չորրորդ արշաւանքէն յետոյ (1204), Կրետէին տիրացած էր Պոնիֆաթիոյ Մոնֆերադիքոսին։ Ան ալ կղզին վաճառեց վենետիկցիներուն 1000 արծաթ մարքի դիմաց։ 1263-ին Ճենովային մալթացի կոմս Էնրիքօ Բեսքաթորէի առաջնորդութեամբ եւ տեղի բնակիչներուն աջակցութեամբ նրանց դուրս մղեցին վենետիկցիները կղզիէն։ Ճենովան կղզիի վրայ իր իշխանութիւնը պահպանեց մինչեւ 1285-ին, երբ վենետիկցիների վերադարձան։

Վենետիկցիներուն օրով, Խանիա քաղաքը դարձաւ կղզիի վարչակազմի ղեկավարին՝ ռեկտորին, նստավայրը։ Քաղաքը տարածաշրջանի զարգացող գիւղատնտեսական կարեւոր առեւտրական կենդոնն էր։ Սկիզբին վենետիկեան կառավարութիւնը խիստ էր եւ ճնշող, սակայն աւելի ուշ կրետացիներուն եւ վենետիկցիներուն միջեւ յարաբերութիւնները բարելաուեցան։ Վենետիկի հետ շփումը կրետական եւ վենետիկեան մշակոյթները իրարմէ ազդուեցան։ Սակայն յոյները պահպանեցին ուղղափառ դաւանանքը։ Քաղաքը կոչուեցաւ Լա Քանիա։ Քաղաքային ամրութիւնները ամրապնդուեցան, իսկ քաղաքին սահմանները ձեռք բերեցին ժամանակին ուրուագիծերը։

1453-ին՝ Կոստանդնուպոլսի անկումէն ետք, շարք մը հոգեւորականներ, վանականներ եւ նկարիչներ ապաստան գտան Կրետէ կղզին։ Հետագայ ժամանակաշրջանին Խանիա քաղաքին մէջ ձեւաւորեցաւ բիւզանդական, վենետիկեան եւ դասական յունական մշակոյթներու խառնուրդը։ Այդ ընթացքին կառուցուեցան կարգ մը կարեւոր շինութիւններ, զարգացան գրաւոր մշակոյթը, երաժշտութիւնն եւ կրթութիւնը։

Օսմանեան տիրապետութիւն

Թուրքերը քաղաքը գրաուեցին 1645-ի օգոստոսի 2-ին՝ երկամսեայ պաշարումէն ետք։ Պաշարման ժամանակ բազմաթիւ զոհեր եղան, յատկապես թուրքերէն։ ։ Թուրք հրամանատարը Պոլիս իր վերադարձին, մահապատժի ենթարկուեցաւ 40 000 մարդու կորուստի պատճառով։

Քաղաքի եկեղեցիների մեծ մասը վերածուեցան մզկիթներու։ Թուրքերը ընդհանրապէս կ՛ապրէին քաղաքի արեւմտեան թաղամասերուն՝ Քասթելի եւ Սբլանծիա, ուր անոնք Դոմինիկեան Սուրբ Նիկոլայի եկեղեցին վերածեցին գլխաւոր մզկիթի («Houghiar Tzamissi»)։ Կառուցեցին նաեւ նոր մզկիթներ, ինչպէս «Kioutsouk Hassan Tzamissi»-ը նաւահանգիստին շրջանը։ Քաղաքին մէջ կառուցեցին նաեւ թրքական բաղնիքներ եւ շատրուաններ։ Կրետէի թուրք փաշայի նստավայրը եւս կը գտնուէր Խանիա։

1821-ին հակաթրքական ապստամբութեան ժամանակ, քաղաքին մէջ բախումներ տեղի ունեցան յոյներուն եւ թուրքերուն միջեւ։ Երկու կողմերն ալ զոհեր ունեցան։ Զոհուածներուն մեծամասնութիւնը քրիստոնեայ էր։ Մելհիսեդեկ Դեսպոտաքիս եպիսկոպոսը ապստամբութեան մասնակցելուն համար ծառի վրայ կախաղան հանուեցաւ։

Խանիա

Հալեպի համաձայնագրէն յետոյ (1878, Սեպտեմբերի 30) քրիստոնեայ բնակչութիւնը աւելի շատ իրաւունքներ ստացաւ։ Սակայն 1889-ին հակաթրքական ելոյթներէն յետոյ յոյների ստացած արտոնութիւններուն մէկ մասը 26 Հոկտեմբերի հրովարտակով չեղեալ յայտարարուեցաւ։ Սակայն խռովութիւնները շարունակուեցան նաեւ 1890-ական թուականներուն ընթացքին։ 1898-ին Օսմանեան կայսրութիւնը Կրետէին ինքնավարութիւն շնորհեց, իսկ 1913-ին կղզին պաշտօնապէս ներառուեցաւ Յունաստանի կազմին մէջ։ Այդ ժամանակաշրջանին բազմաթիւ թուրքեր իրենց ընտանիքներով Թուրքիա վերադարձան։ Մնացած թուրք բնակչութիւնը մնաց Խանիա մինչեւ 1923-ին, երբ Լօզանի դաշնագրով տեղի ունեցաւ յոյն-թրքական բնակչութեան փոխանակութիւնը։

Ժամանակակից շրջան

Խանիա քաղաքը բաժնուած է երկու մասի՝ հին քաղաք եւ նոր քաղաք։ Հին քաղաքը կը գտնուի հին նաւահանգիստի կողքին։ Շրջապատուած էր վենետիկեան հին ամրութիւններով, որոնք կառուցուած են 1538-ին։ Այսօր պահպանուած են արեւելեան եւ արեւմտեան մասերը։ Ժամանակակից քաղաքին կեդրոնը կը գտնուի հին քաղաքին եւ հարաւային հատուածին։

Հին քաղաք

Հակառակ անոր թէ Խանիան ռմբագործուած էր Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, հին քաղաքը, կը համարուի Կրետեի կղզիի ամենագեղեցիկ քաղաքային շրջանը՝ յատկապես վենետիկեան նաւահանգիստի մնացորդները։ Հին քաղաքի կեդրոնական մասը կոչուած է Քասթելի (միջնաբերդ)։ Այն տեղակայուած է փոքրիկ ժայռի վրայ, ծովափին մօտ։ Նաւահանգիստի ափին կը գտնուի Խանիայի եզակի մզկիթների մէկը՝ Քիւչուկ Խասան մզկիթը, ինչպէս նաեւ վենետիկեան արսենալը։

Խանիա քաղաքի նաւահանգիստին կը գտնուի աշխարհի ամենահին փարոսներէն մէկը։ Այժմ ան քաղաքի «այցեքարտն» է եւ խորհրդանիշը։

Նոր քաղաք

Ժամանակից Խանիայի տնտեսութեան հիմքը կը կազմեն գիւղատնտեսութիւնը եւ զբօսաշրջութիւնը։ Քաղաքը կը սպասարկէ «Իոաննիս Դասկալոյեաննիս» օդանակայանը։

Քաղաքին բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւնը Կրետէի բազմարուեստից համալսարանն է, ուր կ՛ուսանին մօտաւորապէս 2.200 ուսանող։ Խանիա կը գտնուին նաեւ Միջերկրածովեան գիւղատնտեսական համալսարանը ու կարգ կը գիտական հաստատութիւններ։

•Է. Վենիզելոսի անուան ազգային հետազօտական հիմնադրամ

•Միջերկրածովեան ճարտարապետական կեդրոն

•Ձիթապտուղի եւ մերձարեւադարձային մշակոյթի ակադեմիա

•«Խրիսոստոմոս» գրական միութիւն

Բնակչութիւնն

Տարի	Բնակչութիւն, մարդ
1991	51 710
2001	55 838
2011	53 910

Տեսարժան վայրեր

•Հին քաղաքին Վենետիկեան արսենալը

•Սամարիա կիրճ, աշխարհագրական կառույց Կրետէ կղզիի արեւմուտքը։ Կը գտնուի Խանիայէն 43 քմ․ հարաւ՝ Օմալոս բարձրաւանդակին։ Կիրճը եւ անոր շուրջը գտնուող տարածքը ներառուած են Լեֆքա Օրի ազգային պուրակին։

•Խանիայի մայր տաճար

•Սուրբ Երրորդութեան տաճար, կը գտնուի քաղաքէն ոչ հեռու։

•Գուվերնետօ վանքը, Աքրոտիրի թերակղզին մէկ ուրիշ վանք է։

•Քիւչուկ Խասան մզկիթ

Թանգարաններ

•Հնաբանական թանգարան

•Բանահիւսութեան թանգարան

•Պատմական արխիւ

•Կրետէի ծովային թանգարան

•Քաղաքային գեղարուեստական պատկերասրահ

•Բիւզանդական եւ հետբիւզանդական հաւաքածոյ

•Էլեֆթերիոս Վենիզելոս տուն

•Ռազմական թանգարան

Յայտնի բնակիչներ

•Նանա Մուսխուրի՝ յոյն երգչուհի

•Էմանուիլ Անտոնիադիս (1791-1863), յունական յեղափոխութեան յայտնի մասնակից, յունական պատմագրութեան մէջ յայտնի է որպէս «անկախ լրագրութեան մարտիկ» եւ լրագրող, որ կանգնած էր յունական անկախ մամուլի ակունքներուն

•Նիքոլաոս Գունելաքիս (1829-1869), յոյն նկարիչ, մեծցաւ եւ ուսանեցաւ Ռուսաստան

•Էլենի Դանիլիդու (1982), յոյն թենիսիստուհի