Կրկէս

Կրկէս (լատիներեն՝ circus), թատերարուեստի տեսակ է, որ կ՛ընդգրկէ մարդկային վարքագիծի կենդանի վերարտադրութեան անսպասելի, խաղային–արտասովոր, հրաշակերպ ու պատրանքային ձեւեր՝ ֆիզիքական արգելքներու յաղթահարում, ուժի եւ հնարամտութեան զուգադրութեամբ, գեղարուեստական կերպարի խորհրդանշական բացայայտումներով։ Կրկէս (Circus) բառը կը նկարագրէ այն տարբեր տեսակի ներկայացումը որ կատարուեր են վերջին 250 տարուայ ընթացքին: (Philip Astley) Ֆիլիբ Ասդլին եղած է նորագոյն կրկէսի «Հայր»-ը, ինքը հիմնեց առաջին կրկէսը 1768-ին Անգլիոյ մէջ:

Ծանուցում կրկէսի 1900 թ.

Կրկէսը՝ իբրեւ մասնագիտական արուեստի տեսակ, զարգացած է Հին Արեւելքի երկիրներուն մէջ, Հին Յունաստանի եւ Հին Հռոմի մէջ։ Չինական կրկէսը ունի բազմադարեան պատմութիւն, ուր կը գերակշռէ լարախաղացութիւնը, ձեռնածուութիւնն ու աճպարարութիւնը։ Նախքան եւրոպական միջնադարեան թատրոնի ձեւաւորումը 4–10–րդ դարեր՝ կրկէսը եղած է թատերական արուեստի հիմնական տեսակ եւ կոչուած է թատրոն։ 12–16–րդ դարերուն, Եւրոպայի կրկէսը աստիճանաբար անջատուած է թատերական արուեստէն, դարձած է արուեստի ինքնուրոյն տեսակ եւ պահպանուած է մինչեւ մեր օրերը։

Կրկէս կը կոչուին նաեւ կրկէսային ներկայացումներու համար նախատեսուած շէնքերը։ Հին Հռոմի մէջ այդ նպատակին կը ծառայէին ամֆիթատրոնները (Ք.Ա. 75–80)։ Մինչեւ 18–րդ դար, կրկէսային խումբերը շրջաքայած են «անիւներու» վրայ, անցած են քաղաքէ- քաղաք, աւանէ աւան. հրապարակներու վրայ հանդէս եկած են լարախաղացներ, աճպարարներ, կենդանավարժեր, ու ծաղրածուներ։

Մշտական կրկէսի առաջին յատուկ շենքերը կառուցուած են Լոնտոնի մէջ՝ 1780-ին, Փարիզ՝ 1791-ին, Սուրբ Փեթերսպուրկ՝ 1822-ին, Մոսկուա՝ 1853-ին, Պեռլին՝ 1856-ին եւ այլուր։ Անկախ կրկէսի շէնքի չափերէն՝ քարուսելին չափը միշտ նոյնն է՝ 13–14 մ. տրամագիծով։ Կրկէսի յատուկ շենքերը, որոնք կը կառուցուին մեծ քաղաքներուն մէջ, ունին ամֆիթատրոնով շրջափակուած գմբէթածածկ ասպարէզ, արուեստագէտներու սենեակներ, կենդանիներու վարժեցման եւ խնամքի բաժիններ, փորձասրահներ եւ այլն։

Աստիճանաբար վերահաստատուած են հին խաղաձեւերը՝ մարմնամարզութիւնը, ըմբշամարտը, աճպարարութիւնը, ձեռնածուութիւնը, հեծանիւախաղերը, կենդանավարժեցումը, մնջախաղը եւ այլն։

Ստուգաբանութիւն

14-րդ դարուն առաջին անգամ վկայուած է անգլերէնով, ինչպէս գիտենք կրկէս բառը ծագում ունի լատիներէն circus բառէն, ինքնին տառափոխութիւնն է հունական κρίκος (krikos) բառին, որը նշանակում է «Շրջան» կամ «օղակ», De Spectaculis գրքի մէջ վաղ քրիստոնեական գրող Դերդուլիանոսը պնդած է, որ առաջին կրկէսային խաղերէն բեմադրածեն Սիրք աստվածուհու հոր արեւու Աստուծոյ Հելիոսի պատուին:

Պատմութիւն

Sells Brothers Circus Սէլլս Եղբայրներու Կրկէսը

Շարժանկար կրկէս է 1954 թ.

Ժամանակակից եւ մշտական կրկէսի գաղափարը մեծ գագաթնակէտ է տարբեր տեսակի արարներու որ զուարճանք կը պարգեւէ։ Սակայն կրկէսի պատմութիւնը բարդ է, պատմաբաններու անհամաձայնութեան պատճառով անոր ծագման հետ կապուած: Շատերու համար, կրկէսի պատմութիւնը սկիզբ արած է անգլիացի Ֆիլիբ Ասդլիի (Philip Astley) կողմէ, իսկ ուրիշներու համար կրկէսի ծագումը վերագրուած է աւելի հին ժամանակահատուածի, Հռոմիական ժամանակներուն: Ներկայացումները յառաջիկայ յիսուն տարիներու ընթացքին զգալիօրէն զարգացած են, ինչպէս նաեւ լայնածաւալ թատերական մէնամարտութեան առանձնայատկութիւնը դառնալով աշխարհահռչակ հատկութիւն: Աւանդական ձեւով, բեմահարթակի վրայ կը ներկայացուի բազմազան արարներ, որոնք հիմնական կը ներկայացնէին պարային արուեստի արարներ դասական երաժշտութեամբ, որը մշակուած է 19-րդ դարուն եւ շարունակուած է դառնալով գրեթէ համընդհանուր հիմնական ոճը 1970-ականներու:

Ներկայացման ոճը փոխուած է Ասդլիի (Astley)-ի ժամանակներէն: Առաջին ժամանակակից կրկէսները ներկայացուած են բացօդեայ կառոյցներու մէջ սահմանափակ ծածկուած նստատեղերով: Ժամանակակից կրկէսները ստեղծուած են վերականքնելու կրկէսի աւանդութիւնը որը մնացած է 1980-ական թուականներէն, երբ շատ մը խումբեր կը ներկայացնէին մարդկային հմտութիւններ որը միջոց եղաւ զարգացնելու ներկայացման արուեստի նոր ձեւեր եւ ոճեր:

Ծագում

Հին Հռոմի մէջ, կրկէսը կը կարուցուեր ցուցադրելու ձիերու մրցոյթներու, բեմամի վրայ մենամարտութիւններ, սուսերամարտիկներու կռիւներ եւ ցուցադրութիւնը մարզուած կենդանիներու հետ: Հռոմի Կրկէսները նման էին հին հունականին, թէեւ կրկէսները ծառայածեն տարբեր նպատակնիեու եւ տարբեր ուրուագծերով եւ կառուցուածքներով, կրկէսները ողողուած էին ջուրով: Հռոմէական կրկէսի շէնքերը եղած են, ոչ թե շրջանակձեւ, այլ ուղղանկիւն կիսաեզրափակիչ շրջանաձեւ ծայրերով: Ստորին նստարանները հատկացուած էին պաշտաւոր մարդկանց համար, կաին նաեւ տարբեր հատուածներ խաղի մասնակցին եւ իր ընկերներուն համար: Կրկէսը եղած է միակ հանրային վայրը, որտեղ տղամարդիկ եւ կանայք չէին առանձնացուեր: Կարգ մը կրկէսային պատմաբաններ են , Ճորճ Սբէղդ (George Speaight) ան հայտարարած է " ներկայացումները կարող են տեղի ունեցել մեծ ամփիթատրոներու վրայ, որոնք կոչված են հռոմեացիներուն կողմէ «կրկէսներ», բայց սխալ է ժամանակակից կրկէսները նոյնը համարել: Հռոմի առաջին կրկէսը եղած է Մաքսիմում Կրկէսը, Բալադին եւ Աւենդինէ Բլուրներուն մէջ: Ան կարուցուեցաւ միապետութեան ժամանակաշրջանին, սկզբնական կառոյցը ամբողջովին փայտէ եր: Մի քանի անգամ վերակառուցուելէ ետք, վերջնական Մաքսիմում Կրկէսը կ՛ընդգրկէր 250,000 նստատեղի, ան կառուցուածէր քարեր է, 400 մ երկայնք եւ 90 մ լայնք ունէր: Հաջորդ կարեւոր կրկէսը Ֆլամինիուս Կրկէսն է (Circus Flaminius) եւ Նէրօնիս Կրկէսը (Circus Neronis): Որոշ ժամանակ հետո Հռոմի անկումէ ետք, մեծ կրկէսային շենքերը որպէս զուարճանքի կեդրոններ չէին ծառայէր: Փոխարենը, շրջիկ կրկէսներ հիմնուեցան ողջ Եւրոպայի քաղաքներուն մէջ:

Հայ իրականութեան մեջ մասնագիտական թատրոն–կրկէսը՝ «Արամեան թատրոնը», հիմնադրուած է 1846-ին, Կոստանդնոպոլսեցի՝ Յովհաննէս Գասպարեանի ջանքերով։