Կրկէս

Կրկէս (լատիներեն՝ circus), թատերարուեստի տեսակ է, որ կ'ընդգրկէ մարդկային վարքագիծի կենդանի վերարտադրութեան անսպասելի, խաղային–արտասովոր, հրաշակերպ ու պատրանքային ձեւեր՝ ֆիզիքական արգելքներու յաղթահարում, ուժի եւ հնարամտութեան զուգադրութեամբ, գեղարուեստական կերպարի խորհրդանշական բացայայտումներով։

Ծանուցում կրկէսի 1900 թ.

Կրկէս (Circus) բառը կը նկարագրէ այն տարբեր տեսակի ներկայացումը, որ կատարուեր են վերջին 250 տարուան ընթացքին:

Ֆիլիբ Ասդլին (Philip Astley) եղած է նորագոյն կրկէսի «Հայր»-ը, ինքը հիմնած է առաջին կրկէսը 1768-ին, Անգլիոյ մէջ:

Կրկէսը, իբրեւ մասնագիտական արուեստի տեսակ, զարգացած է Հին Արեւելքի երկիրներուն մէջ, Հին Յունաստանի եւ Հին Հռոմի մէջ։ Չինական կրկէսը ունի բազմադարեան պատմութիւն, ուր կը գերակշռէ լարախաղացութիւնը, ձեռնածուութիւնն ու աճպարարութիւնը։ Նախքան եւրոպական միջնադարեան թատրոնի ձեւաւորումը, 4–10–րդ դարերուն կրկէսը եղած է թատերական արուեստի հիմնական տեսակ եւ կոչուած է թատրոն։ 12–16–րդ դարերուն, Եւրոպայի կրկէսը աստիճանաբար անջատուած է թատերական արուեստէն, դարձած է արուեստի ինքնուրոյն տեսակ եւ պահպանուած է մինչեւ մեր օրերը։

Կրկէս կը կոչուին նաեւ կրկէսային ներկայացումներու համար նախատեսուած շէնքերը։ Հին Հռոմի մէջ այդ նպատակին կը ծառայէին ամֆիթատրոնները (Ք.Ա. 75–80)։ Մինչեւ 18–րդ դար, կրկէսային խումբերը շրջագայած են «անիւներու» վրայ, անցած են քաղաքէ- քաղաք, աւանէ աւան. հրապարակներու վրայ հանդէս եկած են լարախաղացներ, աճպարարներ, կենդանավարժեր ու ծաղրածուներ։

Մշտական կրկէսի առաջին յատուկ շենքերը կառուցուած են Լոնտոնի մէջ՝ 1780-ին, Փարիզ՝ 1791-ին, Սեն Փեթերսպուրկ՝ 1822-ին, Մոսկուա՝ 1853-ին, Պեռլին՝ 1856-ին եւ այլուր։

Անկախ կրկէսի շէնքի չափերէն՝ կարուսելին չափը միշտ նոյնն է՝ 13–14 մ. տրամագիծով։ Կրկէսի յատուկ շենքերը, որոնք կը կառուցուին մեծ քաղաքներուն մէջ, ունին ամֆիթատրոնով շրջափակուած գմբէթածածկ ասպարէզ, արուեստագէտներու սենեակներ, կենդանիներու վարժեցման եւ խնամքի բաժիններ, փորձասրահներ եւ այլն։

Աստիճանաբար վերահաստատուած են հին խաղաձեւերը՝ մարմնամարզութիւնը, ըմբշամարտը, աճպարարութիւնը, ձեռնածուութիւնը, հեծանիւախաղերը, կենդանավարժեցումը, մնջախաղը եւ այլն։

Ստուգաբանութիւն

14-րդ դարուն առաջին անգամ վկայուած է անգլերէնով, ինչպէս գիտենք կրկէս բառը ծագում ունի լատիներէն circus բառէն, ինքնին տառափոխութիւնն է հունական κρίκος (krikos) բառին, որ կը նշանակէ «Շրջան» կամ «օղակ», De Spectaculis գիրքին մէջ վաղ քրիստոնէական գրող Դերդուլիանոսը պնդած է, որ առաջին կրկէսային խաղերէն բեմադրած են Սիրք աստվածուհիի հօր արեւու Աստուծոյ Հելիոսի պատուին:

Պատմութիւն

Sells Brothers Circus Սէլլս Եղբայրներու Կրկէսը

Շարժանկար կրկէս է 1954 թ.

Ժամանակակից եւ մշտական կրկէսի գաղափարը մեծ գագաթնակէտ է տարբեր տեսակի արարներու, որ զուարճանք կը պարգեւէ։ Սակայն կրկէսի պատմութիւնը բարդ է, պատմաբաններու անհամաձայնութեան պատճառով, անոր ծագման հետ կապուած: Շատերու համար, կրկէսի պատմութիւնը սկիզբ առած է անգլիացի Ֆիլիփ Ասդլիի (Philip Astley) կողմէ, իսկ ուրիշներու համար կրկէսի ծագումը վերագրուած է աւելի հին ժամանակահատուածի, հռոմէական ժամանակներուն:

Ներկայացումները յաջորդ յիսուն տարիներու ընթացքին զգալիօրէն զարգացած են, ինչպէս նաեւ լայնածաւալ թատերական մենամարտութեան առանձնայատկութիւնը դառնալով աշխարհահռչակ յատկութիւն: Աւանդական ձեւով, բեմահարթակի վրայ կը ներկայացուի բազմազան արարներ, որոնք գլխաւորաբար կը ներկայացնէին պարային արուեստի արարներ՝ դասական երաժշտութեամբ, որ մշակուած է 19-րդ դարուն եւ շարունակուած է դառնալով գրեթէ համընդհանուր հիմնական ոճը 1970-ականներու:

Ներկայացման ոճը փոխուած է Ասդլիի (Astley) ժամանակներէն: Առաջին ժամանակակից կրկէսները ներկայացուած են բացօդեայ կառոյցներու մէջ, սահմանափակ ծածկուած նստատեղերով:

Ժամանակակից կրկէսները ստեղծուած են վերականգնելու կրկէսի աւանդութիւնը, որ մնացած է 1980-ական թուականներէն, երբ շատ մը խումբեր կը ներկայացնէին մարդկային հմտութիւններ, որ միջոց եղաւ զարգացնելու ներկայացման արուեստի նոր ձեւեր եւ ոճեր:

Ծագում

Հին Հռոմի մէջ, կրկէսը կը կառուցուէր ցուցադրելու ձիերու մրցոյթներու, բեմի վրայ մենամարտութիւններ, սուսերամարտիկներու կռիւներ եւ ցուցադրութիւնը մարզուած կենդանիներու հետ: Հռոմի կրկէսները նման էին հին յունականին, թէեւ կրկէսները ծառայած են տարբեր նպատակներու եւ տարբեր ուրուագիծերով եւ կառուցուածքներով, կրկէսները ողողուած էին ջուրով: Հռոմէական կրկէսի շէնքերը եղած են ո՛չ թէ շրջանակաձեւ, այլ ուղղանկիւն կիսաեզրափակիչ շրջանաձեւ ծայրերով: Ստորին նստարանները յատկացուած էին պաշտօնաւոր մարդկանց համար, կային նաեւ տարբեր հատուածներ խաղի մասնակիցին եւ իր ընկերներուն համար: Կրկէսը եղած է միակ հանրային վայրը, ուր տղամարդիկ եւ կանայք չէին առանձնացուեր:

Կարգ մը կրկէսային պատմաբաններէն են Ճորճ Սբէյդ (George Speaight), որ յայտարարած է " ներկայացումները կրնան տեղի ունեցած ըլլալ մեծ ամփիթատրոներու վրայ, որոնք կոչուած են հռոմէացիներուն կողմէ «կրկէսներ», բայց սխալ է ժամանակակից կրկէսները նոյնը համարել: Հռոմի առաջին կրկէսը եղած է Մաքսիմում կրկէսը, Բալադին եւ Աւենդինէ բլուրներուն մէջ: Անիկա կառուցուեցաւ միապետութեան ժամանակաշրջանին. սկզբնական կառոյցը ամբողջովին փայտէ էր: Քանի մը անգամ վերակառուցուելէ ետք, վերջնական Մաքսիմում կրկէսը կ'ընդգրկէր 250,000 նստատեղի, ան կառուցուած էր քարերով, 400 մ. երկայնք եւ 90 մ. լայնք ունէր:

Յաջորդ կարեւոր կրկէսը Ֆլամինիուս կրկէսն է (Circus Flaminius) եւ Նէրոնիս կրկէսը (Circus Neronis): Որոշ ժամանակ յետոյ Հռոմի անկումէն ետք, մեծ կրկէսային շէնքերը որպէս զուարճանքի կեդրոններ չէին ծառայէր: Փոխարէնը, շրջիկ կրկէսներ հիմնուեցան ողջ Եւրոպայի քաղաքներուն մէջ:

Հայ իրականութեան մեջ մասնագիտական թատրոն–կրկէսը՝ «Արամեան թատրոնը», հիմնադրուած է 1846-ին, Կոստանդնուպոլսեցի՝ Յովհաննէս Գասպարեանի ջանքերով։