Փաւստոս Բիւզանդ

Փաւստոս Բուզանդ կամ Փաւստոս Բիւզանդ, գրաբար՝ Փաւստոս կամ Փօստոս Բիւզանդացի (ծննդեան եւ մահուան թուականները անյայտ են), հայ պատմագիր (Ե. դար)։ Որոշ ուսումնասիրողներ Փաւստոս Բիւզանդը նոյնացնելով Հայոց կաթողիկոս Ներսէս Ա. Մեծի խորհրդական յոյն եպիսկոպոս Փաւստոսին, կը կարծեն, որ ան իր «Պատմութիւն Հայոց» երկը գրած է Դ. դարու վերջը, յունարէն, իսկ Ե. դարուն անիկա թարգմանուած է հայերէնի։ Այլ հայագէտներ Փաւստոս Բիւզանդը կը համարեն հայ, իսկ անոր երկը՝ գրուած հայերէն, Ե. դարու երկրորդ կէսին, որու հեղինակը իբրեւ իր գիրքը վերագրած է նկարագրուած դէպքերու ժամանակակից յոյն հոգեւորական Փաւստոսին։

Փաւստոս Բիւզանդ
Ծնած է	4-րդ դար
Մահացած է	5-րդ դար
Քաղաքացիութիւն	Բիւզանդական Կայսրութիւն
Երկեր/Գլխաւոր գործ	History?
Մասնագիտութիւն	պատմաբան

Ղազար Փարպեցի Փաւստոս Բուզանդը իբրեւ հայոց պատմութեան երկրորդ գիրքին (317-387 թուականներուն ժամանակաշրջանի պատմութեան) հեղինակը համարելով, անոր երկին մէջ հանդիպող թերութիւնները կը վերագրէ հետագայ «թերուս» մարդոց (Ըստ Փարպեցիի՝ Հայոց պատմութեան առաջին գիրքին (290-330 թուականներուն ժամանակաշրջանի պատմութեան) հեղինակն է Ագաթանգեղոսը)։

Մինչեւ Ժթ. դարու վերջին քառորդը Փաւստոս Բիւզանդի «Պատմութիւն Հայոցը» համարուած է նուազ վստահելի աղբիւր։ Վիճակը փոխուած է, երբ ֆրանսացի հայագէտ Անթուան-Ժան Սեն-Մարթեն Փաւստոս Բիւզանդի երկը գնահատած է իբրեւ կարեւոր աղբիւր եւ լրջօրէն ձեռնամուխ եղած անոր ուսումնասիրութեան։ Պատմիչին Բիւզանդ մականունը մեկնաբանուած է «բիւզանդացի» կամ Բիւզանդիոնի մէջ կրթութիւն ստացած մարդու իմաստով։

Բիւզանդի անձին հարցը

Մատենագրական ոչ մէկ տեղեկութիւն պահպանուած է անոր անձնաւորութեան մասին, բացի երեք անորոշ եւ մութ տեղեկութիւններէ։ Բիւզանդի երկին մէջ եղած «զմերոյ տոհմի ազգի իշխանն Սահառունեաց» արտայայտութենէն կարելի է եզրակացնել, որ ինք Սահառունեաց տոհմէն է։ Գիրքին առաջին մասը (երրորդ դպրութիւն) կ'աւարտէ յիշատակագրութեամբ մը. «Կատարեցաւ երրորդ դարք քսան եւ պատմութեանց մը դպրութիւնք ժամանակագիր կանոնք Փաւստեայ Բիւզանդեայ մեծի պատմագիրի, որ էր ժամանակագիր Յունաց»։ Այնուհետև՝ վերջին մասի (վեցերորդ դպրութեան) ցանկն կ'աւարտէ այսպիսի տողերով. «Ստորոտ ամենայն պատմութեանց յաղագս իմ տեղեկութեան, որք մի անգամ զմատեանս ընթեռնոյք, տունք տասն՝ համարական թուօք»։ Սակայն բանասէրները կ'ընդունին, որ առաջին արտայայտութիւնը աղճատուած է. «զմերոյ տոհմի ազգի» բառերու փոխարէն պետք է ըլլայ ինչ-որ նմանահունչ անուն մը։ Երկրորդը հետագայ որեւէ գրիչի յիշատակագրութիւն է։ Իսկ երրորդին մէջ եղած խոստումը, ըստ որու հեղինակը տասը տան կամ գլուխներու մէջ պէտք է իր կենսագրութիւնը շարադրէր, մնացած է անկատար, կամ չէ հասած մեզի։ Անիկա չէ եղած նաեւ Փաւստոսի «Պատմութեան»՝ Ղազար Փարպեցին ծանօթ օրինակին։

Մատենագրութեան մէջ կամ ժողովրդական աւանդութիւններուն մէջ ուրիշ ոչ խօսք մը կամ զրոյց չէ պահպանուած Բիւզանդի մասին, եւ Ե. դարէն անոր շուրջ ստեղծուած է առեղծուած եւ խորհրդաւորութիւն։

Այդ լռութիւնը առաջինը փորձած է բացատրել Ղազար Փարպեցին։ Ոմանք անոր երկին մէջ որոշ տեղերու մէջ տեսնելով անյարմար եւ անպատշաճ բաներ, կը գրէ Փարպեցին, յարմար գտան լռել, որովհետեւ ան Բիւզանդիոնի մէջ ուսած էր կամ բիւզանդացի ուսեալ էր, «ոմանք անոր շարադրածին մէջ տեղ-տեղ անյարմար բաներ նկատեցին եւ Ագաթանգեղոս կոչուած առաջին գիրքին նման ճշմարիտ չհամարեցին, բայց վախնալով հարկադրուեցան այդպիսի անպատշաճ շարադրանքը չվերագրած Բիւզանդիոնի մէջ ուսած մարդու»։ Ղազար Փարպեցին չ'ուզեցին հաւատալ, որ Բիւզանդիայի մէջ կրթուած անձնաւորութիւնը կարող էր այդքան «անպատշաճ» բաներ գրել. «Ուստի այն գործն իմ տկարամտութեանն անհաւատալի երեւալով,- կ'եզրակացնէ Փարպեցին,- կ'ըսեմ, միգուցէ ուրիշ մը հանդուգն եւ տգետ մարդ լրբաբար գրեց խելքին փչածը, եւ կամ մէկը հարմարը չկարողանալով գրել, այլակերպելով վնասեց, եւ Փաւստոսի անունով՝ իր սխալները կամեցաւ ծածկել»։

Պատմութեան հեղինակն ամենայն հաւանականութեամբ պատսպարուած է Փաւստոս Բուզանդ անուան տակ, բայց ոչ թէ սխալները ծածկելու («սխալանս համարեցաւ ծածկել»), այլ իր պատմութիւնն աւելի ազդեցիկ եւ հաւաստի դարձնելու համար։

Բուզանդի «Հայոց պատմութիւն» երկը

Փաւստոս Բուզանդի «Պատմութիւն Հայոց» երկը ժամանագրական առումով Ագաթանգեղոսի պատմութեան շարունակութիւնն է։ Աշխատութիւնը գրուած է հինգերորդ դարու երկրորդ կէսին, հաւանաբար 60- ական թուականներուն։ Բայց գիրքէն կ'երեւի, որ գրողը սնուած ու դաստիարակուած է հայ հերոսական անցեալի հիշատակներով եւ ազատասիրական գաղափարներով։ Փաւստոս Բուզանդը ջերմ հայրենասէր է, հայ ոգի եւ ձգտումներու արտայայտիչ։

Պատմութիւնը գրելէն Բուզանդը չի ղեկավարէր պատմագրութեան խիստ չափանիշներով, չի ձգտիր սահմանել ճիշտ ժամանակագրութիւն։ Պատմիչը դէպքերը կը շարադրէ իր լսած բանաւոր պատմութիւններու հիման վրայ։

Փաւստոս Բուզանդի երկը կ'ընդգրկէ պատմական կարճատեւ ժամանակաշրջան՝ Խոսրով Գ Կոտակէն մինչեւ Հայաստանի առաջին բաժանումը (387) Արեւելահռոմէական Կայսրութեան (Բիւզանդիայի) եւ Պարսկաստանի միջեւ։ Այն բաղկացած է առաջաբանէն եւ չորս դպրութիւններէ, որոնք կը բաժնուին առանձին վերնագրուած գլուխներու։

Փաւստոս Բուզանդը իր երկը շարադրելէ, օգտուած է Աստուածաշունչէն, վարքաբանական–վկայաբանական գիրքերէն, հայկական նախորդ պատմագիտական գրականութիւնէն, աւանդազրոյցներէն։ Պատմագիտական եւ բանասիրական մեծ արժէք կը ներկայացնէ երկին մէջ զետեղուած «Պարսից պատերազմը» ժողովուրդական աւանդավէպը, որու առանցքը Սասանեան Պարսկաստանի դէմ հայ ժողովուրդի մղած հերոսական պայքարի պատմութիւնն է։ Այն ներթափանցած է քրիստոնէական գաղափարախօսութեամբ՝ երկի մէկ երրորդը կը կազմեն զանազան տեսիլներ, սուրբերու վարքագրութիւններ, հրաշքներ, քարոզներ, խրատներ, վարդապետութիւններ, աղօթքներ։

«Հայոց պատմութիւնը» կը պարունակէ արժեքաւոր տեղեկութիւններ Հայաստանի 4-րդ դարու քաղաքական պատմութեան, ներքին կեանքի, հասարակական–քաղաքական կառուցուածքի, դասակարգային ու ներդասային պայքարի, անոնց փոխյարաբերութիւններու, եկեղեցակրօնական հարցերու, ժողովուրդի կենցաղի, հաւատալիքներու պարսկա–բիւզանդական հակամարտութեան մէջ Հայաստանի դերի մասին։ Գիրքին մէջ հեղինակը լայն տեղ կը հատկացնէ Հայաստանի եւ հարեւան հզոր տերութիւններու փոխյարաբերութիւններու, Պարսկաստանի դէմ հայ Արշակունի թագաւորներու եւ Մամիկոնեաներու սպարապետներու մղած պատերազմներու պատկերացմանը՝ ցոյց տալով միասնական ուժեղ պետականութեան ստեղծման եւ արտաքին թշնամիներ դիմադարձ կանգնելու անոնց գործադրած ճիգերը։ Առանձնապէս հանգամանօրէն կը ներկայացնեն Արշակ Երկրորդի եւ Պապ թագաւորի գահակալութեան տարիներուն տեղի ունեցած դէպքերը։

Չնայած պատմական դեպքերու եւ դէմքերու որոշակի վիպականացմանը, ստոյգ ժամանակագրութեան բացակայութեանը, առկայ անճշտութիւններուն, կրօնական եւ քաղաքական գործիչներու գեղարվեստական կերպավորմանը, Հայոց թագաւորներու՝ հատկապէս Տիրանի (338-350 թուականներ), անոր որդի՝ Արշակ Բ-ի (350-368 թուականներ) եւ թոռան՝ Պապի (369-374 թուականներ), ինչպէս նաեւ Պապի սիւնեցի մօր՝ Փառանձեմ թագուհի (Անդովկ Սիւնի մեծ իշխանի դստեր) բացասական գոյներով ներկայացմանը, ճոխ եւ պատկերաւոր լեզուով շարադրուած «Պատմութիւն Հայոցը» հայկական մատենագրութեան արժեքաւոր երկերէն է։

Բուզանդի երկի ընդգրկման ժամանակաշրջանը

Բուզանդի «Պատմութիւնն» կ'ընդգրկէ շուրջ կէս դար՝ Խոսրով Կոտակի թագաւորութիւնէն (330-338) մինչեւ Հայաստանի բաժանումը՝ 387 թուականը։ Ան բարդ մը շրջան էր հայոց պատմութեան մէջ, քաղաքական ծանր ու սուր պայքարով հագեցած եւ դրամատիկ իրադարձութիւններով հարուստ։ Խոսրով Կոտակի հօր՝ Տրդատ Մեծի կողմէն քրիստոնէութիւնը ճանաչեց իբրեւ պետական կրօն։ Քրիստոնէութեան մուտքը Հայաստան եւ անոր հետ կապուած իրական դէպքերն ու ֆանտաստիկ զրոյցները ամփոփուեցին Ագաթանգեղոսի Պատմութեան մէջ, իսկ անորմէ յետոյ տեղի ունեցած իրադարձութիւններու մասին մեզ կը տեղեկացնէ Բուզանդի երկը։

Երբ Պարսկաստանի մէջ Արշակունեաց հարստութիւնը տեղը զիջեց Սասանեաններուն, հայոց Արշակունիները մինակ մնացին իրենց դինաստիական թշնամիներու դէմ, որոնք չէին հանդուրժէր ինչ կապուած էր Արշակունիներու հետ, իսկ երբ քրիստոնէութիւնը մուտք գործեց Հայաստան, եւ ապա դարձաւ պետական կրօն, դրութիւնը շատ աւելի բարդացաւ։ Երիտասարդ քրիստոնեայ երկիրը սկսաւ ապրիլ զրադաշտական մեծ աշխարհի հետ վտանգաւոր հարեւանութեամբ։ Բայց ոչ միայն այդ։ Եկեղեցին ներխուժեց երկրի քաղաքական կեանք, եւ դրանով ալ պայմանաւորուեցին հետագայ շատ իրադարձութիւններ։ Սկսաւ անզիջի մէջ պայքար պետութեան եւ եկեղեցիի միջեւ, որ կ'ուղեկցուէր նախարարական իշխանութիւններու եւ պետութեան միջեւ եղած հակամարտութեամբ։ Միատարր ու միակամ չէր եւ ինքը՝ եկեղեցին, ուրտեղ կը բախէին հունական եւ ասորական եկեղեցիներու կողմէ հովանաւորուող ուժեր եւ Աղբիանոսի կրօնական բարձրագոյն իշխանութեան հաւակնորդ տունը, որ բնիկ էր եւ ունէր հին քրմական ծագում։ Այդ պայքարը եւ արտաքին քաղաքական ծանր հանգամանքները թուլացրին երկրի դիմադրողականութիւնը, եւ վերջապէս բիւգանդական եւ պարսից իշխանութիւնները 387 թուականին համաձայնութեան եկան հայոց երկիրը բաժանելու, որ անբուժելի հարուած էր հայոց պետականութեանը։

Ուսումնասիրութիւններ

• Ե(ղիշէ) Մ(ադաթեան), Փաւստոս Բուզանդ, Վիեննա, Մխիթարեան տպարան, 1890։
• Եղիազար Մուրադեան, Քննական պատմութիւն Արշակ Բ-ի և իր Պապ որդւոյն, Աղեքսանդրիա, 1900
• Գր. Տէր-Պօղօսեան, Նկատողութիւններ Փաւստոսի պատմութեան վերաբերեալ, Վիեննա, 1901 (Ազգային մատենադարան, ԼԸ)։
• Ա. Մարտիրոսեան, Փաւստոս Բուզանդ։ Հայ մշակոյթի նշանաւոր գործիչները. V-XVIII դարեր, Երեւանի համալսարանի հրատարակչութիւն, էջք 35-44։
• Anahit Perikhanian, Sur arménien buzand. In: Dickran Kouymjian (ed.), Armenian Studies in memoriam Haig Berberian, Lisboa: Calouste Gulbenkian Foundation, 1986, pp. 653-57. ASIN: B004QK3QY2
• Գ. Տէր-Վարդանեան, Փաւստոս Բուզանդի հրատարակութիւններն ու ձեռագիրերը, Հայկազեան հայագիտական հանդէս, Պէյրութ, 1999, էջ 9-63։
• Karen Yuzbashian. Sur les droits d'auteur de Pawstos Buzand.- Հանդէս ամսօրեայ, Վիեննա, 2000, էջ 99-118.

Տեքստի թարգմանութիւնները

1. Ստեփան Մալխասեանցի աշխարհաբար թարգմանութիւնը։
2. Ն. Էմինի ֆրանսերէն թարգմանութիւնը. Faustus de Byzance. Bibliotheque historique en quatre livres, traduite pour la premiere fois de l'armenien en francais, par Jean-Baptiste Emine,- „Collection des historiens anciens et modernes de l'Armenie, publiee en francais.” par Victor Langlois", tome 1 (Paris, Librairie de Firmin Dido Freres, Fils et Cie, 1867), pp. 201-310.
3. Մ. Լաուերի գերմաներէն թարգմանութիւնը. Des Faustus von Byzanz Geschichte Armeniens. Aus dem Armenisch uebersetzt und mit einer Abhandlung uber die Geographie Armeniens eingeleitet von Dr. M. Lauer. Koln, Verlag der M. Dumont - Schauberg'schen Buchhandlung, 1879.
4. Անգլերէն թարգմանություն. The epic histories attributed to P'awstos Buzand: (Buzandaran Patmut'iwnkʻ) / translation and commentary by Nina G. Garsoïan. Cambridge, Mass. : Distributed for the Dept. of Near Eastern Languages and Civilizations, Harvard University, by Harvard University Press, 1989. ISBN 0674258657
5. «Հայոց պատմության» Ռուսերէն թարգմանություն (ИСТОРИЯ АРМЕНИИ:ПОВЕСТИ БУЗАНДА)
6. Իտալերեն P'awstos Buzand. Storia degli Armeni, introduzione a cura Gabriella Uluhogian, traduzione di Marco Bais e Loris Dina Nocetti. Note di Marco Bais, Mimesis, 1997 (Armeniaca Italica 2). ISBN 8885889883, 9788885889880
7. P'awstos Buzand's History of the Armenians, Translated from Classical Armenian by Robert Bedrosian

Արտաքին Յղումներ

• «Հայոց պատմութեան» ռուսերէն թարգմանութիւն (ИСТОРИЯ АРМЕНИИ:ПОВЕСТИ БУЗАНДА)
• R. W. Thomson. A bibliography of Classical Armenian Literature to 1500 AD. Brepolis-Turnhout, 1995, pp. 185-187. ISBN 978-2-503-50455-1
• P'awstos Buzand. Storia degli Armeni, introduzione a cura Gabriella Uluhogian, traduzione di Marco Bais e Loris Dina Nocetti. Note di Marco Bais, Mimesis, 1997 (Armeniaca Italica 2). ISBN 8885889883, 9788885889880
• James R. Russell, «FAUSTUS». In: Encyclopaedia Iranica, Vol. IX, 1999