Ուիքիփետիա

Ֆրանսական Կիանա

Ֆրանսական Կուիանան (ֆր.՝ Guyane Française), Ֆրանսայի ամենամեծ անդրծովեան երկրամասն է, որ կը գտնուի Հարաւային Ամերիկայի հիւսիս-արեւելքը։ Վարչական կեդրոնը Քայեննա քաղաքն է։ Կը սահմանակցի արեւմուտքէն` Սուրինամի, հարաւ եւ արեւելքէն` Պրազիլի հետ, իսկ հիւսիս եւ հիւսիս-արեւելքի ափերը կ՛ողողեն Ատլանտեան ովկիանոսի ջուրերը։

Ֆրանսական Կիանա
flag of French Guiana? Զինանշանը


Կը գտնուի Ֆրանսա
Կը ներառնէ arrondissement of Cayenne? եւ arrondissement of Saint-Laurent-du-Maroni?
Պետական լեզու Ֆրանսերէն եւ Guianan Creole?
Մայրաքաղաք Քայեննա
Կառավարութեան ղեկավար Rodolphe Alexandre?
Ազգաբնակչութիւն 250109
Կարգախօս Fert Aurum Industria
Հիմնադրուած է 21 Մարտ 1946 թ.
Արժոյթ Եւրօ
Ժամային համակարգ UTC−3?
Հեռաձայնային համակարգ +594
Համացանցի յղում .gf?
ctguyane.fr
Քայեննայի մայր տաճարը
Արիան- 4 հրթիռը Կուրու տիեզերակայանին մէջ

Տարածքի ընդարձակութեամբ (83.846 քառակուսի քիլոմեթր,[1] որուն 98 տոկոսը պատուած է արեւադարձային լաւ պահպանուած, հարուստ անտառներով[2]) երկրորդն է Ֆրանսայի տարածաշրջաններուն մէջ։ Երկրորդն է նաեւ սակաւ բնակեցուած ըլլալու տեսակէտէն (բնակչութեան թիւը՝ աւելի քան 280 հազար մարդ, որուն մօրաւորապէս կէսը կ՛ապրի մայրաքաղաք Քայեննայի մէջ): Հարաւային Ամերիկայի մէջ ներկայիս միակ մայրցամաքային տարածքն է, որ տակաւին կը պատկանի եւրոպական երկրի մը եւ կը մտնէ Եւրոպական Միութեան կազմին մէջ՝ հանդիսանալով վերջինիս ամենաընդարձակ երկրամասը Եւրոպայի սահմաններէն դուրս: Գործածութեան մէջ գտնուող արժոյթը եւրօն է, պետական լեզուն՝ ֆրանսերէնը, սակայն էթնիկ ամէն մէկ խումբ ու համայնք կը գործածէ իր լեզուն (տեղաբնիկներու լեզուներէն ամենաշատ տարածուածը կուիանական կրեոլերէնն է):

Բնակչութեան թիւով աշխարհի մէջ կը գրաւէ 186-րդ տեղը[3]:

Անուանում

Խմբագրել

Պաշտօնական անուանումը Կուիանա է (ֆրանսերէն՝ Guyane), իսկ «Ֆրանսական» ճշտումը սկիզբ կ՛առնէ այն ժամանակներէն, երբ գոյութիւն ունէին երեք գաղութներ Կուիանա անուանումով՝ բրիտանական Կուիանա (ներկայիս՝ Կայանա), հոլանտական Կուիանա (ներկայիս՝ Սուրինամ) եւ Ֆրանսական Կուիանա։ Տեղաբնիկ հնդիկներու լեզուով Կայանա կը նշանակէ ջրառատ երկիր[4]:

Պատմութիւն

Խմբագրել

Տարածքը յայտնագործած է Քրիստափոր Քոլոմպոսը, 1499-ին։ Նախքան եւրոպացիներու յայտնուիլը, այս տարածքներուն մէջ բնակուած են գլխաւորապէս քարիպ եւ արաւակ ցեղերը, ինչպէս նաեւ՝ փոքրաթիւ խումբերով կալիպիներ, էմերիլոններ, պալիկուրներ, վայամպիներ եւ վայանաներ: Այս տարածաշրջանին գաղութացումը ֆրանսացիները սկսած են տասնեօթներորդ դարուն, երբ Լիւդովիկոս Տասնչորրորդը հազարաւոր մարդիկ ուղարկած է այստեղ՝ բնակութիւն հաստատելու: Նորաբնակներուն գայթակղած էին այս վայրերուն հարստութիւններուն, գանձերուն մասին հեքիաթանման պատմութիւնները, այնինչ անոնց փոխարէն նոր վայրերու մէջ անոնց դէմ ծառացած են տեղաբնիկներու թշնամական վերաբերմունքն ու արեւադարձային հիւանդութիւնները: Ընդամէնը մէկուկէս տարի ետք անոնցմէ ընդամէնը քանի մը հարիւրը ողջ մնացած էր:

Հիւանդութիւններէն փրկուածները փախուստ տուած են ծովի ափէն երեւացող երեք փոքր կղզիները, որոնց անոնք տուած են Փրկութեան կղզիներ անուանումը: Վերադառնալով հայրենի Ֆրանսա՝ անոնք պատմած են ահաւոր պատմութիւններ, որոնց թողած մռայլ տպաւորութիւնը պահպանուած է երկար տարիներ:

1794-ին՝ Ռոպեսփիերի մահէն ետք, անոր հետեւորդներէն 193-ին իբրեւ պատիժ ուղարկած են Կայանա։ 1797-ին այդ նոր գաղութը ուղարկուած են հանրապետական ժեներալ Պեշիգրիւն եւ խումբ մը լրագրողներ: Յետագային, ափրիկեցի սեւամորթ ստրուկներ բերուած են այստեղ, որոնց տքնաջան աշխատանքով ցանուած են ընդարձակ ցանքատարածութիւններ՝ համաճարակներէն համեմատաբար ապահով գետափերու վրայ։ 1848-ին, երբ Ֆրանսա վերացուցած է ստրկութիւնը, սեւամորթները լքած են ցանքատարածութիւններն ու փախած վայրի անտառներ, ուր հիմնած են հայրենի Ափրիկէին նման համայնքներ:

1852-ին Ֆրանսայէն գաղութ բերուած են շղթայուած դատապարտեալներու խումբեր: 1885-ին ֆրանսական խորհրդարանը ընդունած է յատուկ օրէնք, որուն համաձայն՝ գողութեան համար երեք եւ աւելի անգամ եւ երեք ամիսէն աւելի ժամկէտներով դատապարտուած կին կամ տղամարդ որպէս պատիժ ուղարկուած է Ֆրանսական Կուիանա, ուր վեց ամիս պահուած է բանտի մէջ, այնուհետեւ ազատ արձակուած՝ գաղութին մէջ բնակութիւն հաստատելու պայմանով: Սակայն այս փորձը ձախողած է, քանի որ ազատածները ունակ չեն եղած հողագործութեամբ իրենց ապրուստը հոգալու եւ կրկին դիմած են գողութեան եւ կարճ ժամանակ ետք մահացած են կամ բանտին մէջ, կամ ալ զոհ դարձած են համաճարակներու ու սովի:

1855-ին այս երկրամասին արեւելեան շրջաններուն մէջ ոսկիով հարուստ տարածութիւններ յայտնաբերուած են՝ գրաւելով հազարաւոր արկածախնդիրներու ուշադրութիւնը։ Տարածքին մէ գիւղատնտեսական աշխատանքները գրեթէ ամբողջութեամբ անտեսման մատնուած են: Ոսկիի պաշարները պատճառ դարձած են, որ տարածքային վէճեր բորբոքուին Ֆրանսայի եւ Փորթուկալի միջեւ (ի դէպ, այդ կարգի վէճ մը դեռ կը մնայ չլուծուած. Սուրինամը մինչեւ օրս ալ յաւակնութիւններ ունի Ֆրանսական Կուիանայի մէկ հատուածին նկատմամբ):

1946-ին Կուիանան ստացած է Ֆրանսայի «անդրծովեան բաժինի» կարգավիճակ[5]: Յաջորդած տասնամեակներուն տարածաշրջանին մէջ տնտեսական աճը չափազանց ցած էր (վառելանիւթն ու սնունդը կը ներկրուէին), գործազրկութեան մակարդակը՝ բաւական բարձր: Իրավիճակը որոշ չափով շտկուած է 1975-էն, երբ եւրոպական տիեզերական գործակալութիւնը այստեղ հիմնած է արբանեակներու արձակման կայան, եւ անոր հետ կապուած բացուած են աշխատատեղեր, ներմուծուած ու ներդրուած են մեծ գումարներ: 29 Հոկտեմբեր 2010-ին եւրոպական Arianespace ընկերութիւնը Ֆրանսական Կուիանայի Կուրու ռազմաբազայի տիեզերակայանէն յաջողութեամբ արձակած է կապի երկու արբանեակներ կրող հրթիռներ[6][7]։

Մարտ 2017-ին երկրամասին մէջ բնակուող ֆրանսացիները բողոքի ցոյցեր, գործադուլներ կազմակերպեցին ֆրանսական կառավարութեան դէմ (այդ ամսուան 28-ին տեղի ունեցած է Ֆրանսական Կուիանայի պատմութեան մէջ ամենահզօր ցոյցը[8]), պահանջելով վերջ դնել իրենց՝ իբրեւ գաղութի վերաբերումին, տեղական հումքի պաշարները առանց իրենց կարծիքը հաշուի առնելու շահագործելուն[9]: Ցուցարարները պահանջած են նաեւ էականօրէն աւելցնել ներդրումներու ծաւալները, ընդլայնել, բարելաւել ենթակառուցուածքները, արդիւնաւէտ պայքար մղել յանցագործութիւններու եւ ապօրինի ներգաղթի դէմ, որոնք կը շարունակեն երկրամասին համար մնալ ծանր խնդիրներ՝ լրջօրէն անհանգստացնելով բնակչութիւնը:

Ֆիլմագրութիւն

Խմբագրել
 
Արեւադարձային անտառ Ֆրանսական Կուիանայի մէջ
 
Վայանա ցեղի ընտանիք /1970-ական թուականներ/
  • Chéri-Bibi (1938 թ.), հեղինակ՝ Léon Mathot
  • La Route du Bagne (1945 թ.), հեղինակ՝Léon Mathot
  • L'Île aux Filles Perdues (1962 թ.), հեղինակ՝ Domenico Paolella
  • Papillon (1973 թ.), հեղինակ՝ Franklin Schaffner
  • Jean Galmot, Aventurier (1990 թ.) - հեռուստաֆիլմ, ռեժիսորներ՝ Alain Maline եւ Christophe Malavoy
  • La Loi de la Jungle (վավերագրական), հեղինակ՝ Philippe Lafaix
  • Les Amants du Bagne, հեղինակ՝ Thierry Binisti
  • Orpailleur (2009 թ.), հեղինակ՝ Marc Barrat
  • 600 kilos d'Or Pur (2010 թ.), հեղինակ՝ Éric Besnard
  • La Vie pure (2014 թ.), հեղինակ՝ Jeremy Banster
  • La Loi de la Jungle (2016 թ.), հեղինակներ՝ Antonin Peretjatko, Vincent Macaigne, Vimala Pons, Pascal Légitimus
  • Guyane (բազմասերիա հեռուստաֆիլմ, ռեժիսոր՝Fabien Nury
  • Maroni, les Fantômes du Fleuve (բազմասերիա հեռուստաֆիլմ, 2018 թ.), հեղինակ՝ Aurélien Molas.

Գրականութիւն

Խմբագրել
  • SOeS & Insee Antilles-Guyane, Synthèse sur la démographie et l'économie des communes littorales des départements ultramarins (téléchargeable via l'observatoire national de la mer et du littoral Archived 2016-01-31 at the Wayback Machine.)
  • Shirley Compard, « De Diamant à Ariane 5 : des sables d'Hammaguir à la forêt guyanaise », dans Revue aerospatiale, N° hors série 20 ans d'Aerospatiale, janvier 1990
  • 2000 : Guyane-Guyanes, une géographie sauvage de l'Orénoque à l'Amazone, Lézy, Emmanuel Édition Belin
  • htm|auteur1=Jules Crevaux |titre=Voyage d'exploration dans l'intérieur des guyanes, par le Docteur Jules Crevaux, médecin de première classe de la marine française ; 1876-1877. Textes et dessins inédits |site=collin.françois.free.fr |lire en ligne=http://collin.francois.free.fr/Le_tour_du_monde/textes/Crevaux/Voyage%2077/Crevaux%20Jan-Nov%2077-1.htm |consulté le=28 avril 2017 |id= }} ; carte du voyage de Crevaux en 1877 , remontée du Maroni, descente du Jari : [1].
  • Jules Crevaux |titre=De Cayenne aux Andes. Première partie : De l'Oyapok et du Parou |périodique=Le Tour du monde |volume= |numéro= |date=1880. Deuxième semestre|pages=33–112 |issn= |lire en ligne=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k344130/f36.image |consulté le=28 avril 2017 |id= }}. Voyage de 1878-79. Le voyage commence le 28 juillet 1878. Suite : Jules Crevaux |titre=De Cayenne aux Andes. Première partie : Exploration de l'Oyapok et du Parou |périodique=Le Tour du monde |volume= |numéro= |date=1881. Premier semestre|pages=113–144 |issn= |lire en ligne=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k34414b/f116.image |consulté le=28 avril 2017 |id= }} cette partie s'achève « au Para le 9 janvier 1979 ». Suite : Jules Crevaux |titre=De Cayenne aux Andes. Deuxième partie : Exploration de l'Iça et du Yapura |périodique=Le Tour du monde |volume= |numéro= |date=1881. Premier semestre|pages=145–176 |issn= |lire en ligne=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k344130/f36.image |consulté le=28 avril 2017 |id= }} : sur Gallica.
  • Fernand|nom1=Hue|lien auteur1=|titre=La Guyane française|sous-titre= |lien titre=|numéro d'édition=|éditeur=Lecène, Oudin et Cie|lien éditeur=|lieu=Paris|jour=|mois=|année=1892|volume=|tome=|pages totales=238|passage=|isbn=|lire en ligne=http://www.manioc.org/patrimon/FRA11045%7Cconsulté Archived 2019-04-07 at the Wayback Machine. le=19 mai 2012}}
  • Louis|nom1=Boussenard|lien auteur1=|titre=Les grands aventuriers à travers le monde|sous-titre=les robinsons de la Guyane|lien titre=|numéro d'édition=|éditeur=Girard et Boitte|lien éditeur=|lieu=Paris|jour=|mois=|année=1890|volume=|tome=|pages totales=632|passage=|isbn=|lire en ligne=http://www.manioc.org/patrimon/HASHd175c6bcd2ebfac4e8930b%7Cconsulté Archived 2019-04-07 at the Wayback Machine. le=19 mai 2012}}
  • Frédéric|nom1=Bouyer|lien auteur1=Frédéric Bouyer|titre=La Guyane française|sous-titre=notes et souvenirs d’un voyage exécuté en 1862-1863|lien titre=|numéro d'édition=|éditeur=Hachette et Cie|lien éditeur=|lieu=Paris|jour=|mois=|année=1867|volume=|tome=|pages totales=314|passage=|isbn=|lire en ligne=http://www.manioc.org/patrimon/HASH01e60d19554571639d4582e0%7Cconsulté Archived 2019-04-07 at the Wayback Machine. le=19 mai 2012}}
  • Henri|nom1=Coudreau|lien auteur1=|titre=Chez nos Indiens, quatre années dans la Guyane française (1887-1891)|sous-titre=|lien titre=|numéro d'édition=|éditeur=Hachette|lien éditeur=|lieu=Paris|jour=|mois=|année=1893|volume=|tome=|pages totales=614|passage=|isbn=|lire en ligne=http://www.manioc.org/patrimon/HASH5aeb14e8a6b3af58889a8e%7Cconsulté Archived 2019-04-07 at the Wayback Machine. le=18 mai 2012}}
  • Henri|nom1=Coudreau|lien auteur1=|titre=Les Français en Amazonie|sous-titre=|lien titre=|numéro d'édition=|éditeur=Librairie d’Éducation nationale|lien éditeur=|lieu=Paris|jour=|mois=|année=1890|volume=|tome=|pages totales=226|passage=|isbn=|lire en ligne=http://www.manioc.org/patrimon/HASH01966695640a7ae5715b4677%7Cconsulté Archived 2019-04-07 at the Wayback Machine. le=29 janvier 2013}}
  • Fernand|nom1=Hue|lien auteur1=|titre=La Guyane française|sous-titre= |lien titre=|numéro d'édition=|éditeur=Lecène, Oudin et Cie|lien éditeur=|lieu=Paris|jour=|mois=|année=1892|volume=|tome=|pages totales=238|passage=|isbn=|lire en ligne=http://www.manioc.org/patrimon/FRA11045%7Cconsulté Archived 2019-04-07 at the Wayback Machine. le=19 mai 2012}}
  • Jean François Hilaire|nom1=Mourié|lien auteur1=|titre=La Guyane française, ou, notices géographiques et historique sur la partie de la Guyane habitée par les colons, au point de vue de l’aptitude de la race blanche à exploiter, de ses mains, les terres de cette colonies ; accompagnées des cartes de la Guyane, de la ville de Cayenne, des Iles du Salut, et d’un aperçu sur la transportation|sous-titre= |lien titre=|numéro d'édition=|éditeur=P. Dupont|lien éditeur=|lieu=Paris|jour=|mois=|année=1874|volume=|tome=|pages totales=360|passage=|isbn=|lire en ligne=http://www.manioc.org/patrimon/FRA11013%7Cconsulté Archived 2019-04-07 at the Wayback Machine. le=19 mai 2012}}
  • Pierre Charles Fournier de|nom1=Saint-Amant|lien auteur1=|titre=La Guyane française|sous-titre=ses mines d’or et ses autres richesses|lien titre=|numéro d'édition=|éditeur=L. Tinterlin et Cie|lien éditeur=|lieu=Paris|jour=|mois=|année=1856|volume=|tome=|pages totales=182|passage=|isbn=|lire en ligne=http://www.manioc.org/patrimon/FRA11038%7Cconsulté Archived 2019-04-07 at the Wayback Machine. le=19 mai 2012}}
  • L'Homme qui s'évada (d'après Albert Londres) - Laurent Maffre - Actes Sud BD - Juin 2006 - 978-2-7427-6154-8

Ծանօթագրութիւններ

Խմբագրել
  1. ↑ Source IGN 2009.
  2. ↑ http://www.fao.org/docrep/013/i1757e/i1757e.pdf%7Curl[permanent dead link] = http://www.fao.org/docrep/013/i1757e/i1757e.pdf%7Csite[permanent dead link] = www.fao.org|consulté le = 2015-05-19}}
  3. ↑ http://world.bymap.org/Population.html |título=Population |fechaacceso=10 de agosto de 2014 |editorial=world.bymap.org |idioma=inglés}}
  4. ↑ «Definición de Guyana en el Oxford Dictionary.»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2018-07-12-ին։ արտագրուած է՝ 2018-10-14 
  5. ↑ Հ. Ղ. Գրգեարյան, Ն. Մ. Հարությունյան (1987)։ Աշխարհագրական անունների բառարան։ Երեւան: «Լույս» 
  6. ↑ http://www.arianespace.com/news-press-release/2010/10-28-2010-v197-launch-success.asp |título= Flight 197: Arianespace orbits satellites for Eutelsat and B-SAT |año= 2010 |idioma=inglés}}
  7. ↑ http://notesp.blogspot.com/2010/10/lanzados-dos-satelites-de.html |título= Lanzados Dos Satélites de Comunicaciones |año= 2010}}
  8. ↑ http://www.bbc.com/mundo/noticias-america-latina-39492757 |título= Qué hay detrás de las protestas en Guayana Francesa, el único territorio de la Unión Europea en Sudamérica |año= 2017}}
  9. ↑ Hansen|nombre=Magnus Boding|título=La revuelta de los Grandes Hermanos de la Guayana Francesa|url=https://elpais.com/elpais/2018/03/19/planeta_futuro/1521468917_373979.html%7Cfecha=6[permanent dead link] de abril de 2018|fechaacceso=4 de agosto de 2018|periódico=El País|issn=1134-6582|idioma=es}}

Արտաքին յղումներ

Խմբագրել
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/w/index.php?title=Ֆրանսական_Կիանա&oldid=229266» էջէն