Ամսթերտամ
Ամսթերտամ (հոլ.՝ Amsterdam), Նետերլանտի՝ Հոլանտայի մայրաքաղաքը։ Ան կը գտնուի Ամսթէլ գետի տելթային մէջ, Էյսելմէր (Զյոյտեր Զէ) ծոցին մօտ եւ ջրանցքներով կը կապուի Հիւսիսային ծովուն հետ։ Վարչականօրէն մաս կը կազմէ Ամսթերտամի համայնքին։
| Քաղաք | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Ամսթերտամ | |||||
| հոլ.՝ Amsterdam | |||||
| |||||
 | |||||
| Երկիր |
 Հոլանտա[1] | ||||
| Ենթարկում | Մայրաքաղաք | ||||
| Մարզ | Հիւսիսային Հոլանտա | ||||
| Քաղաքապետ | Էպերհարտ ցանբ դեր Լան | ||||
| Հիմնադրուած է՝ | 1300 | ||||
| Առաջին յիշատակում | 1275 | ||||
| Տարածութիւն |
219 քմ² ջրայինը 24,23 տոկոս | ||||
| ԲԾՄ | −2 մեթր | ||||
| Բնակչութիւն | 921 468 մարդ (Յունուար 2023)[2] | ||||
| Խտութիւն | 4768 մարդ/քմ² | ||||
| Կը գտնուի ափին | Ամստել?, IJ? եւ IJmeer? | ||||
| Ժամային գօտի | UTC+1, ԿԵԺ եւ UTC+2 | ||||
| Հեռախօսային ցուցանիշ | 20 | ||||
| Փոստային ցուցանիշ | 1000–1098 եւ 1100–1109 | ||||
| Պարգեւներ | European City of the Trees? | ||||
| Անուանուած է | Ամստել? | ||||
| Մականուն | Mokum, מָקוֹם א, Damsko, A'dam, Venetië van het Noorden, Venice of the north եւ Damsko | ||||
| Պաշտօնական կայքէջ | amsterdam.nl(նէտեր.) | ||||
Բնակչութիւն
ԽմբագրելՊատմութիւն
ԽմբագրելԱմսթերտամը առաջին անգամ յիշատակուած է 1275 թուականին։ Անուանումը յառաջացած է Ամսթէլ գետի անունէն եւ հոլանտերէն damm (ամբարտակ) բառէն, որոնց միացումով կազմուած է Ամսթերտամը (Ամսթէլի ամբարտակ)։[6]
Ամսթերտամի դրօշին եւ զինանշանին վրայ պատկերուած են Սուրբ Անդրեասի երեք խաչերը, որպէս խորհրդանիշ՝ խիզախութեան, կամքի եւ սրտցաւութեան արդեօ՞ք սրտակցութիւն պէտք է ըլլայ։ Ըստ ժողովրդական աւանդոյթին, անոնք կ'ակնարկեն քաղաքին սպառնացող երեք վտանգները, որոնք են՝ ջուրը, կրակը եւ համաճարակները։
Զինանշանի վրայ գրուած կարգախօսն է՝ “Heldhaftig, Vastberaden, Barmhartig” (քաջարի, վճռական, կարեկցող)։ Զինանշանը 1947-ին Վիլհելմինա II–ի կողմէ նուիրուած է Համաշխարհային Երկրորդ Պատերազմի ընթացքին, քաղաքին ցուցաբերած խիզախութեան առթիւ։
Հիմնադրում
ԽմբագրելԱմսթերտամը համեմատաբար աւելի ուշ հիմնադրուած է քան՝ Հոլանտական այլ քաղաքներ, որոնցմէ են՝ Ռոթերտամը, Նեյմեխէնը եւ Ութրեխթը։ 2008 թուականին պատմաբան, աշխարհագրագէտ՝ Քրիս Տէ Պոթը առաջարկեց վարկած մը, ըստ որուն, Ամսթերտամի շուրջ գտնուող հողերը օգտագործուած են դեռ եւս X -րդ դարէն սկսեալ։ Սակայն այս վարկածը չէր հաստատեր, որ այդ շրջանին արդէն իսկ դրուած էր քաղաքին հիմքը։ Հողի մշակման աշխատանքները կապուած կրնային ըլլալ, ոչ թէ գիւղատնտեսութեան, այլ՝ տորֆ արդիւնահանման հետ։[7]
Ամսթերտամ քաղաքը իր իրաւունքներուն տիրացած է 1300 կամ 1306 թուականին։[8] 14-րդ դարէն սկսեալ Ամսթերտամը սկսած էր դառնալ բարգաւաճ երկիր, առաւելաբար Հանզայի լիկայի հետ առեւտուրի շնորհիւ։ 1345 թուականին Քալւերստրատի Երանելի հաղորդութիւնը քաղաքը վերածեց ուխտատեղիի, մինչեւ բողոքականական հաւատքի աւարտումը։ Մինչեւ օրս պահպանուող «լուռ երթը» կը վկայէ ուխտաւորութեան հարուստ պատմութեան մասին։[9]
Ապստամբութիւնը սպանացիներու դէմ
ԽմբագրելXVI դարուն Հոլանտայի մէջ սկսաւ ապստամբութիւն մը, որուն գլխաւոր պատճառներէն էին՝ հարկերու բարձրացումը եւ սպանական հետաքննիչներու կողմէ բողոքականներու հետապնդումները։ Խռովութիւնները վերածուեցան ութսունամեայ պատերազմի, որ ի վերջոյ աւարտեցաւ Հոլանտայի անկախութեամբ։[10] Հոլանտական ապստամբութիւնը ղեկավարող Վիլհելմ Լռակեացի ջանքերուն շնորհիւ, Հոլանտայի Հանրապետութիւնը յայտնի դարձաւ որպէս՝ կրօնական բազմազանութեան նկատմամբ հանդուրժողութիւն ցուցաբերող երկիր։
Հրեաները` Իպերական թերակղզիէն, Հուկենոտները` Ֆրանսայէն, բարգաւաճ վաճառականները եւ տպագրիչները՝ Ֆլանտրիայէն, եւ տնտեսական զրկանքներէն, կրօնական արգելքներու պատճառով տեղահանուածները՝ Սպանիայի վերահսկողութեան տակ գտնուող Նետերլանտներու տարածքներէն, իրենց անվտանգութիւնը գտան Ամսթերտամի մէջ։ Ֆլամանտական տպագրիչներու ներհոսքը եւ քաղաքի մտաւորականութեան հանդուրժողականութիւնը Ամսթերտամը դարձուցին Եւրոպայի ազատ մամուլի կեդրոն։
Տնտեսութիւն
Խմբագրել
Ամսթերտամը Նետերլանտներու ֆինանսական մայրաքաղաքն է. դրամատուներու եւ ընկերութիւններու քանակով՝ ան Եւրոպայի խոշորագոյններէն է՝ Լոնտոնէն, Փարիզէն, Ֆրանկֆուրտէն եւ Պարսելոնայէն ետք։ Ամսթերտամի մէջ կը գործէ աշխարհի հնագոյն Ֆոնտային պուրսան։ Ամսթերտամը ադամանդներու մշակման եւ գործարքի խոշոր կեդրոն է։ Քաղաքին եւ անոր արուարձաններուն մէջ կը գործեն ելեկտրոթեքնիքայի, արդիւնաբերութեան եւ մեքենաշինութեան ձեռնարկութիւններ։ Այնտեղ զարգացած են օդանաւաշինութիւնը, նաւաշինութիւնը, քիմիական քարիւղամշակման եւ փայտամշակման արդիւնաբերութիւնը։ Սննդամթերքի արտադրութիւնը կը զբաղուի մթերքներու վերամշակմամբ, ինչպէս՝ սուրճը, քաքաօն, ծխախոտը, կոկոսի իւղը, գետնախնձորը, հացահատիկը, շաքարն ու ճակնդեղը։
Զբօսաշրջութիւն
ԽմբագրելԱմսթերտամը այլ երկիրներէն կ՚ընդունի տարեկան քանի մը միլիոն զբօսաշրջիկ (2009 թուականի դրութեամբ՝ 4.63 մլն.)։[11]։ Ամսթերտամի զբօսաշրջային կարգախօսն է “I Amsterdam”ը, որ անգլերէն լեզուով կը համապատասխանէ “I am Amsterdam” արտայայտութեան. իսկ թարգմանաբար կը նշանակէ «Ես Ամսթերտամն եմ» կամ՝ «Ամսթերտամը ես եմ»։
Դիրքը
ԽմբագրելԱմսթերտամը կը գտնուի Հոլանտայի արեւմուտքը։ Ամսթէլ գետը կը վերջանայ քաղաքի կեդրոնը, բաժնուելով՝ բազմաթիւ ջրանցքներու։ Ջրանցքները ձեւաւորուած են 17-րդ դարու սկիզբը, երբ ներգաղթողներու հոսքը հասած է իր գագաթնակէտին։ Այդ շրջանին մշակուած է քաղաքի զարգացման սեղմ նախագիծը, ըստ որուն, կառուցուած են կիսաշրջանաձեւ չորս ջրանցքներ։ Անոնց ծայրամասերը կը հասնին մինչեւ Էյ (հոլանտերէն IJ) ծովածոցը։ Ջրանցքներու կառուցման հիմնական նպատակը եղած է ծովէն պաշտպանուիլը (Ամսթերտամը կը գտնուի ծովու մակերեսէն երկու մեթր ցած մակարդակի վրայ)։[12]
Քաղաքը շրջապատուած է հարթավայրերով. հարաւ-արեւմուտքի վրայ կը տարածուին տնկովի անտառներ։ Ան Հյուսիսային ծովուն կը միանայ երկար հիւսիսծովեան ջրանցքով։
Ամսթերտամը խիտ բնակեցուած քաղաք է։ Բնակչութեան խտութիւնը կը հասնի 4457 մարդ/ք․մ․2։ Քաղաքին շուրջը կը տարածուին արուարձանները։ [13] Զբօսայգիները կը գրաւեն քաղաքի տարածքի 12%-ը։[14]
Բնակչութիւնը
ԽմբագրելՔաղաքի սահմաններէն ներս, Ամսթերտամի բնակչութեան թիւը կը կազմէ 800 000 մարդ, որուն կէսը ունի օտարերկրեայ ծագում։ 16-րդ եւ 17-րդ դարերու ընթացքին ներգաղթողները հիմնականօրէն եղած են հուկնոտները, ֆլամանտացիները, սեֆարտ հրեաները եւ վեսֆալիացիները։ Վերջինները եկած են առաւելաբար տնտեսական կարիքներու պատճառով։ Անոնց ներհոսքը շարունակուած է 18-րդ եւ 19-րդ դարերուն։ Մինչեւ Համաշխարհային Երկրորդ Պատերազմի սկիզբը՝ քաղաքի բնակչութեան 10%-ը կազմած են հրեաները։
20-րդ դարուն, դէպի Ամսթերտամ ներգաղթողներու առաջին զանգուածը հասած է 1940–ականներուն՝ անկախութիւն ստացած Ինտոնեզիայէն։ 1960-ականներուն սկսած է աշխատող ներգաղթողներու հոսքը՝ Թուրքիայէն, Մարոքէն, Իտալիայէն եւ Սպանիայէն։ Սուրինամի անկախացումէն ետք, Ամսթերտամ հասած է սուրինամցիներու մեծ հոսք։
Այսօր, ոչ արեւմտեան ծագումով բնակիչները, մօտաւորապէս կը կազմեն քաղաքի մէկ երրորդը եւ երեխաներու աւելի քան 50%-ը։[15][16][17]։
Ամենախոշոր կրօնական խումբը քրիստոնեաներն են (2000 թ. Ին 17%), որոնք կը բաղկանան կաթողիկէներէ եւ բողոքականներէ։ Երկրորդ մեծաթիւ կրօնքը իսլամն է (2000 թ. ին 14%), որոնց մեծ մասը սուննի դաւանանքի ներկայացուցիչներ են։ ։[18][19] Թէեւ "Leef en laat leven" «ապրի՜ր եւ թոյլ տուր որ ապրին» կարգախօսը կը միաւորէ հոլանտացիները եւ մանաւանդ Ամսթերտամի բաց եւ հանդուրժող հանրութիւնը, սակայն Համաշխարհային Երկրորդ Պաերազմէն ետք տեղի ունեցած տարբեր ցեղերու, կրօնքներու եւ մշակոյթներու մեծաքանակ ներհոսքը ստեղծած է լարուածութիւն։ Իր 176 տարբեր ազգութիւններով՝ Ամսթերտամը ներկայիս աշխարհի քաղաքներու կարգին ամենաբազմազան ազգութիւններու օթեւանն է։[20]։
Ճարտարապետութիւնը
Խմբագրել.jpg)
Ամսթերտամը ունի ճարտարապետական հարուստ պատմութիւն։ Ամսթերտամի ամենահին կառոյցը կը համարուի 1306-ին նուիրաբերուած Oude Kerk-ը (հին եկեղեցի) ն։[21] Հնագոյն փայտէ կառույցն է het Houten Huys-ը։[22] Անոր հնագոյն կառոյցն է het Houten Huys-ը, որ կառուցուած է շուրջ 1425-ին եւ մէկն է անոր երկու շէնքերէն, որ պահպանուած է մինչեւ այսօր։ Ան նաեւ Ամսթերտամի մէջ գոթական ճարտարապետութեան նմոյշներէն է։
16-րդ դարուն փայտէ շինութիւնները քանդուելով կը փոխարինուէին աղիւսէ կառուցուածքներով։ Այս ժամանակահատուածին կառուցուած են Վերածնունդի ոճով բազմաթիւ շէնքեր։ Այդ շրջանի շէնքերը շատ դիւրութեամբ կը տաբերին իրենց աստինաճաձեւ ճակատներով, որ հոլանտական սովորական Վերածնունդի ոճն է։ Ամսթերտամը արագօրէն զարկ տուած է ի՛ր իսկ Վերածնունդի ճարտարապետութեան։ Այս շէնքերը կառուցուած են ճարտարապետ Հենրիկ Տէ Կէյսէրի սկզբունքներով։[23] Հենրիկ Տէ Կէյսէրի նախագծած ապշեցնող շէնքերէն մէկն է Westerkerk-ը։ 17-րդ դարուն «պարոքքօ» կոչուող ճարտարապետութիւնը մեծ ընդունելութիւն գտած ու տարածում գտած է Եւրոպայի մէջ։ Այս շրջանը կը համընկնէր Ամսթերտամի «Ոսկեդար»ու շրջանին հետ։ Ամսթերտամի մէջ նշեալ ոճի ճարտարապետներէն էին՝ Յակոբ Վան Կամպէնը, Փիլիպս Վինգբոնսը եւ Դանիէլ Ստալպայէրտը։[24]
19-րդ դարու վերջը տարածուած էր «Ար Նուվօ» (Jugendstil կամ Art Nouveau) ոճը, որուն հիման վրայ կառուցուած են բազմաթիւ շէնքեր։ Նոյն ժամանակաշրջանին, Ամսթերտամի արագ ընդարձակման հետ միատեղ, կեդրոնի մերձակայ շրջաններուն մէջ նոյնպէս կառուցուած են նոյն ոճի շէնքեր։ Թանգարանի հրապարակի (Museumplein) հարեւանութեամբ կառուցուած շէնքերը կը պատկանին “Jugendstil” ոճին։ Նոր ժամանակաշրջանին նախորդող ոճերէն ամենայայտնին եղած է՝ “Ար Տեկօ”ն։ Ամսթերտամը ունեցած է այս ոճի իր վարկածը՝ Ամսթերտամի դպրոցը (Amsterdamse School)։ Ամբողջ շրջան մը՝ ինչպիսին է “Rivierenbuurt”-ը, կառուցապատուած է այս ոճով։[25] Ամսթերտամի դպրոցի ոճով կառուցուած շէնքերու ճակատներու առանձնայատկութիւնը անոնց հարուստ զարդանաշխերն են՝ տարօրինակ (թերեւս իւրօրինակ) ձեւով շրջանակուած դռներն ու պատուհանները։
Հին քաղաքի կեդրոնը, 19–րդ դարէն առաջ հանդիպող ճարտարապետական ամենատարբեր ոճերու կիզակէտն է։ Անոնց հարեւանութեամբ կառուցուած է 20-րդ դարու սկիզբի շէնքերը, որոնցմէ են նաեւ՝ քաղաքի կեդրոնը գտնուող այս ոճի քանի մը ապշեցնող օրինակները։
Քաղաքի կեդրոնը եւ անոր հարեւանութեամբ գտնուող պատմական շէնքերու մեծ մասը ջրանցքներու երկայնքով կառուցուած հարուստ վաճառականներու տուներ էին։
Ուշագրաւ փաստ
Խմբագրել1695 թուականին Ամսթերտամի մէջ տպագրուած է «Համատարած Աշխարհացոյց» անունով հայերէն լեզուով առաջին քարտէսը՝ Թովմաս Վանանդեցիի կողմէ։ Ան՝ Եւրոպայի տարածքին տպագրուած առաջին քարտէսներէն կը համարուի, որ ունի աշխարհագրական աստիճանացոյց։
Հայերը Ամստերդամում
Խմբագրել
.jpg)
.jpg)
Ամսթերտամի մէջ ծնած նշանաւոր մարդիկ
Խմբագրել- Ռեմբրանդտ վան Ռեյն՝ նկարիչ (1606-1669)
- Պենետիկտ Սփինոզա՝ փիլիսոփա (1632-1677)
- Յոհան Քրոյֆ՝ ֆութպոլիստ (ծն. 1947 թ - Ապրիլի 25-ին)
- Փեթրիք Քլաուվերթ՝ ֆութպոլիստ (ծն. 1976 թ. Յուլիսի 1-ին)
.jpg)
Ծանօթագրութիւններ
Խմբագրել- ↑ archINFORM — 1994.
- ↑ 2,0 2,1 Bevolkingsontwikkeling; regio per maand — Նիդերլանդների վիճակագրական վարչություն.
- ↑ http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?DM=SLNL&PA=37230ned&D1=0,17&D2=39,66,88,121&D3=(l-4)-l&VW=T
- ↑ http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?DM=SLNL&PA=37230NED&D1=17-18&D2=57-650&D3=l&LA=EN&HDR=T&STB=G1,G2&VW=T
- ↑ Bevolkingsontwikkeling; regio per maand — Նիդերլանդների վիճակագրական վարչություն.
- ↑ Հ. Ղ. Գրգեարեան, Ն. Մ. Հարությունեան (1987)։ Աշխարհագրական անուններին բառարան։ Երևան: «Լւիս»։ էջ էջ 24
- ↑ «Amsterdam 200 jaar ouder dan aangenomen» (Dutch)։ Nu.nl։ 22 October 2008։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 25 October 2008-ին։ արտագրուած է՝ 2008 թ․ հոկտեմբերի 22
- ↑ «De geschiedenis van Amsterdam» (Dutch)։ Municipality of Amsterdam։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 18 May 2008-ին։ արտագրուած է՝ 2008 թ․ մայիսի 21
- ↑ «Mirakel van Amsterdam» (Dutch)։ արտագրուած է՝ 2008 թ․ մայիսի 21
- ↑ «Eighty Years' War» (Dutch)։ Leiden University։ արխիւացուած բնօրինակէն 12 May 2008-ին։ արտագրուած է՝ 2008 թ․ մայիսի 21
- ↑ Fedorova, T and Meijer, R (January 2007)։ «Toerisme in Amsterdam 2006/2007» (PDF) (Dutch)։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2008-05-28-ին։ արտագրուած է՝ May 22, 2008
- ↑ «Actueel Hoogtestand Nederland» (Dutch)։ արտագրուած է՝ 2008 թ․ մայիսի 18
- ↑ «Kerncijfers Amsterdam 2007» (PDF) (Dutch)։ արխիւացուած բնօրինակէն 28 May 2008-ին։ արտագրուած է՝ 2008 թ․ մայիսի 18
- ↑ «Openbare ruimte en groen: Inleiding» (Dutch)։ արխիւացուած բնօրինակէն 24 June 2008-ին։ արտագրուած է՝ 2008 թ․ մայիսի 18
- ↑ «Half of young big-city dwellers have non-western background»։ Cbs.nl։ արտագրուած է՝ 2010 թ․ հոկտեմբերի 10
- ↑ «Bevolking naar herkomstgroepering, 1 january 2001–2006» (Dutch)։ Dienst Onderzoek en Statistiek (Research and Statistics Service)։ արտագրուած է՝ 2007 թ․ ապրիլի 19
- ↑ «Most foreign babies born in big cities»։ Cbs.nl։ 26 April 2004։ արխիւացուած բնօրինակէն 25 September 2010-ին։ արտագրուած է՝ 2010 թ․ հոկտեմբերի 10
- ↑ «Religie Amsterdam» (PDF) (Dutch)։ արխիւացուած բնօրինակէն 28 May 2008-ին։ արտագրուած է՝ 2008 թ․ մայիսի 22
- ↑ «Bureau of Onderzoek en Statistiek: 'Geloven in Amsterdam'» (PDF)։ արտագրուած է՝ 2012 թ․ ապրիլի 25
- ↑ Quest, issue of march 2009
- ↑ «Oude Kerk official website»։ արտագրուած է՝ 2009 թ․ հունիսի 10
- ↑ «Houten Huys» (Dutch)։ արխիւացուած բնօրինակէն 26 December 2007-ին։ արտագրուած է՝ 2008 թ․ մայիսի 19
- ↑ «Amsterdamse renaissance in de stijl van Hendrick de Keyser» (Dutch)։ արխիւացուած բնօրինակէն 27 November 2007-ին։ արտագրուած է՝ 2008 թ․ մայիսի 19
- ↑ «Hollands Classicisme» (Dutch)։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2 February 2007-ին։ արտագրուած է՝ 2008 թ․ մայիսի 21
- ↑ «Amsterdamse School» (Dutch)։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 27 October 2007-ին։ արտագրուած է՝ 2008 թ․ մայիսի 21