Գրիգոր Մագիստրոս Պահլաւունի
Գրիգոր Մագիստրոս Պահլաւունի (յայտնի է նաեւ իբրեւ Գրիգոր Մագիստրոս Բջնեցի, 990[1], Բջնի, Հայաստան - 1058[1]), գիտնական, փիլիսոփայ, բանաստեղծ, քաղաքական եւ ռազմական գործիչ։ Սպարապետ Վասակ Պահլաւունիի որդին է։
| Գրիգոր Մագիստրոս Պահլաւունի | |
|---|---|
 | |
| Ծնած է | 990[1] |
| Ծննդավայր | Բջնի, Հայաստան |
| Մահացած է | 1058[1] |
| Ազգութիւն | Հայ[1] |
| Մասնագիտութիւն | գիտնական, փիլիսոփայ, ուսուցիչ |
| Ծնողներ | հայր՝ Վասակ Պահլաւունի? |
| Երեխաներ | Գրիգոր Բ. Վկայասէր, Վասակ Պահլաւունի, Մարիամ Պահլաւունի եւ անանուն Պահլաւունի? |
Կենսագրութիւն
ԽմբագրելՍկզբնական կրթութիւնը ստացած է Անիի դպրոցին մէջ, այնուհետեւ ուսանած է Կ. Պոլսոյ մէջ։ Հօրեղբօր՝ սպարապետ Վահրամ Պահլաւունիի հետ պայքարած է ներքին եւ արտաքին թշնամիներու դէմ, նպաստած Բագրատունիներու գահի ամրապնդմանը։ 1045-ին Կ. Պոլսոյ մէջ Կոստանդին Զ. Մոնոմախ կայսրի կողմէն Գագիկ Բ.-ի ձերբակալումէն յետոյ, իր տիրոյթները կը յանձնէ Բիւզանդիոյ՝ փոխարէնը կալուածքներ ստանալով Հարաւային Հայաստանի ու Միջագետքի մէջ։ Բիւզանդական կայսրը անոր կը շնորհէ մագիստրոսի տիտղոս, 1048-ին կը նշանակուի Հարաւային Հայաստանի եւ Միջագետքի կուսակալ։ Գրիգոր Մագիստրոս Պահլաւունիի գլխաւորութեամբ բիւզանդական բանակը կը ջախջախէ թոնդրակեցիներու շարժումը։ Ի տարբերութիւն նախորդ աղանդահալած իշխաններու եւ կաթողիկոսներու, Գրիգոր Մագիստրոս Պահլաւունին, թոյլ չէ տուած, որ զինուորները խոշտանգեն աղանդաւորներուն, սպաննեն կամ աղուէսադրոշմով խարանեն անոնց։ Ըլլալով բարձրաստիճան բիւզանդական պաշտօնեայ՝ շարունակած է սերտ կապեր պահպանել հայ իրականութեան հետ, նշանակելի դեր խաղցած Հայաստանի կեանքին մէջ։
Գրիգոր Մագիստրոս Պահլաւունին եղած է ժամանակի ամենակրթուած մարդոցմէ մէկը, զգալի հետք թողած միջնադարեան հայ մշակոյթի պատմութեան մէջ, նպաստած գիտութեան եւ գրականութեան զարգացման։ Հիմնած է դպրոց-ճեմարան, դասաւանդած է ճարտասանութիւն, փիլիսոփայութիւն, քերականութիւն, թուաբանութիւն եւայլն։ Անոր նախաձեռնութեամբ կառուցուած է Բջնիի Ս. Աստուածածին վանքը, Կեչառիսի վանքի Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցին, Հաւուց Թառի Ս. Ամենափրկիչ եկեղեցին եւ այլ կոթողներ։
Մեզի հասած են Գրիգոր Մագիստրոս Պահլաւունիի նամակները («Թուղթեր», հրատարակուած են 1910)։ Գրած է նաեւ «Մեկնութիւն քերականին» քերականագիտական երկը (առաջին անգամ հրատարակուած է Լ. Խաչերեանի «Գրիգոր Պահլաւունի Մագիստրոս (985–1058). Կեանքն ու գործունէութիւնը» գիրքին մէջ, 1987), չափածոյ ստեղծագործութիւններ («Տաղասացութիւնք», 1868), որոնցմէ ամենանշանաւորը «Առ Մանուչէ» («Հազարտողեան») բանաստեղծութիւնն է՝ Աստուածաշունչի համառօտ յանգաւորուած վերապատումը։ 1016 տողնոց բանաստեղծութեան վերջին 116 տողը նուիրուած են Հայոց եկեղեցւոյ պատմութեանը՝ Գրիգոր Ա. Լուսաւորիչէն մինչեւ հայերէն գիրերու գիւտը։ Իր նամակներուն մէջ կը նշէ, որ թարգմանած կամ ծրագրած է թարգմանել՝ յոյն եւ ասորի հեղինակներու երկեր, որոնցմէ պահպանուած է միայն Էվկլիտեսի «Սկզբունքներու» հատուածի մը թարգմանութիւնը։ Ունեցած է հետաքրքրասիրութիւններու լայն շրջանակ՝ հին յունական եւ հայկական դիցաբանութիւն, փիլիսոփայութիւն ու աստուածաբանութիւն, ճշգրիտ գիտութիւններ, պատմութիւն, գրականութիւն, արուեստ։
Գրիգոր Մագիստրոս Պահլաւունին, զարգացնելով Դաւիթ Անյաղթի նորպլատոնականութիւնը, հակուած է դէպի ռացիոնալիզմը եւ բնափիլիսոփայութիւնը։ Կարեւորած է բնագիտութիւնն ու ուսողութիւնը, պէտք է նախապատրաստել մարդկային միտքը «բնութենէն վեր գտնուող» գերագոյն գոյի՝ Աստուծոյ ճանաչման համար։ Ընդունած է Աստուծոյ գոյութեան տիեզերաբանական ապացոյցը, համաձայն որու՝ բնութեան՝ որպէս Աստուծոյ ստեղծագործութեան ճանաչումով կարելի է ըմբռնել անոր Արարչի էութիւնը։
Գրիգոր Մագիստրոս Պահլաւունիի գործերուն մէջ ուշագրաւ միտքեր կան կենսաբանութեան, բժշկագիտութեան, տիեզերագիտութեան, երաժշտութեան տեսութեան, գեղագիտութեան եւ այլ նիւթերու վերաբերեալ։ Յայտնի է նաեւ որպէս շարականագիր եւ տաղասաց։
Աշխատութիւններ
Խմբագրել- Գրիգոր Մագիստրոս, Թուղթեր, Ալեքսանդրապոլ, 1910 (Հայ մատենագրութեան թուանշային գրադարան)։
- «Գրիգոր Մագիստրոսի Թուղթ եւ չափաբերականք»,- Մատենագիրք հայոց, ԺԶ. հատոր, ԺԱ. դար, Եր., 2012։
- «Գրիգոր Մագիստրոսի Մեկնութիւն քերականին»,- Մատենագիրք հայոց, ԺԶ. հատոր, ԺԱ. դար, Եր., 2012, էջ 384-471։
- Տաղասացութիւնք Գրիգորի Մագիստրոսի Պահլաւունոյ, Վենետիկ, 1868։
Աղբիւրներ
Խմբագրել- Հ. Գաբրիէլ Ծ. Վ. Մէնէվիշեան, Գրիգորի Մագիստրոսի "Գամագտականի" ամբողջական լուծումը, Վիեննա: Մխիթարեան տպարան, 1912 (Ազգային մատենադարան, ԿԶ)։
- Լ. Յովհաննէսեան, Գրիգոր Մագիստրոսը որպէս XI դարու հայ բժշկութեան ներկայացուցիչ,- «Տեղեկագիր պետական համալսարանի», 1925, N 1, 120-133։
- Չուգասզեան Բ., Իրանական վիպական զրոյցներու արձագանքները Գրիգոր Մագիստրոսի «Թուղթերու մէջ».- ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր հասարակական գիտութիւններու, 1958, № 12, էջ 63-76։ Archived 2019-04-07 at the Wayback Machine.
- Հ. Բարթիկեան, Գրիգոր Մագիստրոսի քաղաքական կողմնորոշման հարցի շուրջը,- Էջեր հայ ժողովուրդի պատմութեան եւ բանասիրութեան (Յօդուածներու ժողովածոյ), Եր., 1971, էջ 63-72։
- A. Sanjian, A. Terian, “An Enigmatic Letter of Gregory Magistros”,- Journal of The Society of The Armenian Studies, 2, 1985-1986, pp. 85–95.
- Չուգասզեան Բաբգէն, Նորոյթներ Գրիգոր Մագիստրոսի «Թղթերում».- «Լրաբեր Հասարակական Գիտութիւններու», 1987, № 10, էջ 46-53։
- Լ. Գ. Խաչերեան, Գրիգոր Պահլաւունի Մագիստրոս. Կեանքն ու գործունէութիւնը, Լոս Անճելըս, 1987։
- Արտաշէս Մաթեւոսեան, Գրիգոր Մագիստրոսը եւ Անանիա Շիրակացի «Քննիկոնը»,- «Բանբեր մատենադարանի», 16, Երեւան, 1994, էջ 16-30։
- Գ. Աբգարեան, Գրիգոր Մագիստրոսի «Դիւցազնական տաղը,- «Աշտանակ» (Հայագիտական պարբերագիրք), Ա, 1995, էջ 138-150։
- Լ. Խաչիկեան, Գրիգոր Մագիստրոսի մօտ Արտաշէս Ա.-ի վերաբերեալ պահպանուած վիպական հատուածի մասին,- տես Լ. Խաչիկեան, Աշխատութիւններ, հատոր Ա., Եր., 1995, էջ 115-127։
- Վ. Վարդանեան, Գրիգոր Մագիստրոսի քաղաքական հաւատամքը. - «Բազմավէպ», ՃԿԳ. տարի, 2005, էջ 364-378։
- Արեւշատեան Ա., Գրիգոր Մագիստրոսի երաժշտական ժառանգութիւնը,- «Պատմա-բանասիրական հանդէս», 2012, № 3, էջ 78-93։
- Գոհար Մուրատեան, Գրիգոր Մագիստրոսի մատենագրութիւնը,- «Բանբեր մատենադարանի», 20, Երեւան, 2014, էջ 5-44։