Եղիշէ

Եղիշէ (410 - 475), հայ գրականութեան Ոսկեդարի գրող, պատմագիր։

Եղիշէ
Ծնած է	410
Մահացած է	475
Երկեր/Գլխաւոր գործ	History of Vardan Mamikonean?
Մասնագիտութիւն	պատմաբան

Կենսագրութիւն

Այս պատմիչի մասին քիչ բան գիտենք, այն քիչն ալ մեզ հասցրած է աւանդութիւնը, որու համաձայն Եղիշէն եղած է վարդապետ Սահակի եւ Մաշտոցի կրտսեր աշակերտներէն։ Եղիշէն սկզբնական կրթութիւնը ստացած է հայրենիքին մէջ, նորաբաց դպրոցներու մէջ հայերէնի հետ սորված է նաեւ յունարէն, ասորերէն եւ պարսկերէն։ Ապա Մեսրոպ Մաշտոցի եւ Սահակ Պարթեւի կողմէ խումբ մը այլ աշակերտներու հետ 432-433 թթ ուղարկուած է Ալեքսանտրիայի հռչակաւոր համալսարան։ Մի քանի տարի այնտեղ սորվելէ յետոյ 441-442 թթ վերադարձած է Հայաստան՝ ստանալով վարդապետական աստիճան։ Եթէ ընդունենք, որ Եղիշէն Ալեքսանտրիա մեկնելիս եղած է 24-25 տարեկան հասակին, ապա ան պետք է ծնած ըլլար 410-415 թթ ժամանակամիջոցին։ Հայրենիք վերադառնալով՝ ըստ աւանդապատման, դարձած է Վարդան Զօրավարի գրագիրը, 451 թ հայոց ազատագրական պայքարի՝ Ավարայրի հերոսամարտի ժամանակակիցն ու մասնակիցն եղած է։ Յայտնի է, որ հայոց պատերազմէն յետոյ Եղիշէն դարձած է մենակեաց եւ ճգնաւոր՝ մեկուսանալով Մոկաց լեռներու մէջ՝ քարայրի մը մէջ, որ յետագային կոչուած է «Եղիշէի Այր»։ Հենց այդտեղ ալ գրած է «Վարդանի եւ Հայոց Պատերազմի Մասին» երկը եւ աստուածաբանական եւ կանոնական, խրատական բնոյթի աշխատութիւններ։ Մահացած է խոր ծերութեան հասակին, ենթադրաբար 470-475 թթ միջեւ ընկած ժամանակամիջոցին մէջ։

Աշխատութիւններ

Վարդանի եւ հայոց պատերազմի մասին

Եղիշէի ամենայայտնի ստեղծագործութիւնն է «Վարդանի եւ հայոց պատերազմի մասին» («Վասն Վարդանայ եւ հայոց պատերազմի»), որու պատմական հիմք ծառայած է 5-րդ դարուն մէջ հայ ժողովուրդի մղած անձնուրաց ազատագրական պայքարը Սասանեան Պարսկաստանի դէմ եւ առանձնապէս 450-451 թուականներուն Վարդան Մամիկոնեանի գլխաւորած հերոսական ապստամբութիւնն ու Ավարայրի Ճակատամարտը։ «Վասն Վարդանայ եւ Հայոց պատերազմին» մատեանի շնորհիւ Եղիշէն իր հետեւորդներու կողմէն կոչուած է «Ոսկեբերան»։ Եղիշէի գիրքը սկզբնաղբիւր դարձած է Դերենիկ Տեմիրճեանի «Վարդանանք» վեպի համար։

Ան իր պատմութիւնը գրած է քահանայ Դաւիթ Մամիկոնեանի պատուերով, եւ աւարտած է մօտ (458-464) թթ։ Եղիշէի երկը սովորական պատմութիւն չէ, այլ վկայաբանական բնոյթի պատմական դիւցազներգութիւն։ Եղիշէի նպատակը, ինչպէս ինքը կը գրէ, յոյս եւ քաջութիւն ներշնչած սիրելիներու համար։ Իր այս երկի աղբիւրը ինքն է, քանի որ իրմէ առաջ որեւէ գիրք չէ եղած Վարդանանց պատերազմի հետ կապուած։ Եղիշէն ազատագրական շարժումը կը դիտէ որպէս հայրենիքի եւ եկեղեցի հարատեւումը պահպանող շարժում։ Բայց քանի որ ուժերը անհաւասար էին, ուստի հայերու ազատագրական պայքարը պետք է դառնար նահատակութեան, այսինքն՝ հանուն հաւատի զոհաբերութիւն։ Երբ Եղիշէն կ'ըսէ գիտակցուած մահը անմահութիւն է, նկատի ունի հանուն հաւատի եւ հայրենիքի իրեն զոհաբերելը, ան կը գտնէ որ նախարարներու միասնութեան դեպքին մէջ Հայաստանը կարող է դառնալ հզոր, պահպանել իր անկախութիւնը, ուստի ան իր ոսկեղենիկ մատեանին մէջ միասնութեան կը կոչէ, եւ կը նշէ, որ միաբանութիւնը՝ «Մայր է բարեաց», իսկ անմիաբանութիւնը կը ծնի չարիքներ։ Եղիշէն կը կարծէ որ երկրին մէջ պետք է առաջնութիւն ունենան հոգեւոր առաջնորդները, եկեղեցին։

Արարածոց մեկնութիւն

Եղիշէ իր մէկ այլ կարեւոր երկի «Արարածոց մեկնութիւն» մէջ, Հայոց լեզուն կը համեմատէ իր ապրած ժամանակի (5-րդ դար)՝ 9-ը այլ լեզուներու հետ, յիշած է,

«Ուստի մի խոշոր լեզուի տրոհումից գեղեցկաբանութիւն առաջացաւ.
յոյնի լեզուն փափուկ է,
հռոմեացունը՝ սաստիկ,
հոնինը՝ սպառնական,
ասորունը՝ աղաչական,
պարսիկինը՝ պերճ,
ալանինը՝ գեղեցկազարդ,
գոթինը՝ ծաղրական,
եգիպտացունը՝ կարծես մի ծածուկ եւ խաւար տեղից լսուի,
հնդիկինը ճռվռացող,
իսկ հայինը համեղ է եւ կարող է բոլոր լեզուներն իր մէջ ամփոփել:
Եւ ինչպէս գոյնը գոյնով է պայծառանում, եւ դէմքը դէմքով, եւ հասակը հասակով, եւ արուեստը արուեստով, եւ գործը գործով, նոյնպէս եւ լեզուն լեզւով է գեղեցկանում»:

Գրականութիւն

• Հատուածներ Եղիշէի ՎԱՐԴԱՆԻ ԵՒ ՀԱՅՈՑ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ՄԱՍԻՆ երկէն
• Նալպանտեան, Վ. Ս. Եղիշէ.- «Պատմա-բանասիրական հանդէս», 1987, № 2, էջ 210-225
• Հ. Ներսէս Վ. Ակինեան, Եղիշէ վարդապետ եւ իւր Պատմութիւնն Հայոց պատերազմի: Մատենագրական - պատմական ուսումնասիրութիւն, հտ. Ա, Վիեննա, Մխիթարեան տպարան, 1932 (Ազգային մատենադարան, ՃԼԳ)
• Հ. Ներսէս Վ. Ակինեան, Եղիշէ վարդապետ եւ իւր Պատմութիւնն Հայոց պատերազմի: Մատենագրական - պատմական ուսումնասիրութիւն, հտ. Բ, Վիեննա, Մխիթարեան տպարան, 1936 (Ազգային մատենադարան, ՃԽ)
• Տ.-Մինասեան Ե., Եղիշէի «Վարդանանց պատմութիւնը» եւ անոր նորագոյն քննադատը. ՍՍՌՄ ԳԱ հայկական ֆիլիալի Տեղեկագիր. Հասարակական գիտութիւններ, 1943, № 3, էջ 63-98։ Archived 2019-04-07 at the Wayback Machine.
• Տ.-Մինասեան Ե., Եղիշէի «Վարդանանց Պատմութեան» մասին եղած քննութիւններու շուրջը.- ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր հասարակական գիտութիւններու, 1944, № 1-2, էջ 89-104։ Archived 2019-04-07 at the Wayback Machine.
• Հ. Ներսէս Վ. Ակինեան, Եղիշէ վարդապետ եւ իւր Պատմութիւնն Հայոց պատերազմի։ Մատենագրական - պատմական ուսումնասիրութիւն, հտ. Գ, Վիեննա, Մխիթարեան տպարան, 1960։
• Zekiyan Boghos Levon, Quelques observations critiques sur le "Corpus Elisaeanum",- The Armenian Christian Tradition /Taft Robert Francis. - Roma։ Pontificium Institutum Studiorum Orientalium / Pontificio Istituto Orientale, 1997. - p. 71-123.
• Юзбашян К. Н. Армянская эпопея V века։ От Аварайрской битвы к соглашению в Нуарсаке. Елишэ. Слово о войне Армянской / Пер. с древнеармян. И. А. Орбели. — ИД XXI век — Согласие, 2001. — 344 с.

Արտաքին յղումներ

• Élisée, Histoire de Vartan et de la guerre des arméniens.
• Եղիշեի երկի Ռուսերէն թարգմանությունը («Слово о войне Армянской»)
• Ełišēi. History of Vardan and the Armenian War. Translation and Commentary by R. W. Thomson. Cambridge, Mass.։ Harvard University Press, 1982, ISBN 0674403355.
• Ełišē, Storia di Vardan e dei martiri armeni, edited by Riccardo Pane, Città Nuova, 2005. ISBN 8831131826
• Սուրբ Եղիշէ վարդապետ, Աստուածաբանական երկեր, թարգմ. գրագարէն Մարթա Արաբեան, Ս. Էջմիածին, 2007։