Նորագիւղ
Նորագիւղ, Արցախի Հանրապետութեան արեւելեան հատուածին մէջ գտնուող գիւղ՝ Ասկերանի շրջանի մէջ։ Կը գտնուի Ասկերանէն շրջակեդրոն՝ 7 քմ, իսկ մայրաքաղաք Ստեփանակերտէն՝ 17 քմ հեռաւորութեան վրայ։ Համայնքին մէջ կը գործեն գիւղապետարան, մշակոյթի տուն, «Ասկերանի մանկական երաժշտական դպրոց» ՊՈԱԿ-ի Նորագիւղի մասնաճիւղը, բուժարան, միջնակարգ դպրոց՝ անուանուած Արցախի հերոս Վիտալի Պետրոսեանի անունով, որ ունի 218 աշակերտ (2015–ի տուեալներով)։ 2011–ին Նորագիւղի մէջ բացուած է մանկապարտէզ՝ «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի միջոցներով[2][3]։
| Գիւղ | |
|---|---|
| Նորագիւղ | |
| ազրպ.՝ Təzəbinə | |
 | |
| Երկիր | Արցախ |
| Շրջան | Ասկերանի |
| Տարածութիւն | 2297.7 քմ² |
| ԲԾՄ | 634 մեթր |
| Բնակչութիւն | 1 517[1] մարդ (2015) |
| Ազգային կազմ | Հայեր |
| Կրօնական կազմ | Հայ Առաքելական եկեղեցի |
| Տեղաբնականուն | նորագիւղցի |
| Ժամային գօտի | UTC+4։00 |
Անուանում Խմբագրել
Պատմական Արցախի մէջ Նոր շէն, Նորագիւղ անունները երեւան եկած են հին գիւղերու տեղափոխման ժամանակ, այսինքն Նորագիւղ անունը ստացած է հին գիւղի տեղափոխման պատճառով: Իրողութիւնը այն է, որ այսօրուան Նորագիւղը չորս անգամ փոխած է իր տեղը եւ չորս անգամներն ալ կոչուած է Նորագիւղ: Նորագիւղը շատ անգամ «դերու շէն» անուանուած է, որովհետեւ այստեղ շատ տէրտէրներ եղած են:
Պատմութիւն Խմբագրել
Հին բնակավայրի պատմութիւնը սկսած է 19-րդ դարասկիզբէն: Նորագիւղը նախկին Երիցուշէն էր։ Նորագիւղի Հոնի Խաչ յուշարձանը համանուն լերան արեւելահայաց լանջին վրայ (դէպի Ասկերանի կողմը) կը գտնուի: Այդ վայրը սրբավայր համարուած է: Հին Նորագիւղի (Նոր Նորագիւղը վերջին տարիներուն լեռներէն իջած է եւ եղած է հարթ շրջաններու մէջ, Ստեփանակերտի օդակայանէն դէպի հիւսիս-արեւելք) եկեղեցին գիւղի արեւմտեան մասին մէջ կը գտնուի: Այստեղ Ձորակի կուրծքէն դուրս կու գայ աղբիւր մը` Վերին ջուր անունով: Գիւղէն դէպի հյուսիս, լերան վրայ Սուրէն Խաչ սրբավայրն է: Իսկ գիւղէն 4-5 քմ հեռաւորութեան վրայ, Զնգլ կոչուող տեղամասին վրայ քարայրի տեսքով կացարան մը կայ, որուն տեղացիները Քարէ տուն կ՛անուանեն: Արաբ պատմիչ Ըպն Ալ-Ասիրն իր պատմութեան գիրքին մէջ հետեւեալը կը կը վկայէ.
|
Սմբատի որդիի լեռներուն մէջ գտնուող պահակակէտի հրամանատարը Սահլ Ըպն Սմբատին տեղեկացուց, Սմբատի որդուն` Սահակին, որ իր մօտ է Բաբէկը: Այդ մասին իմապալով Սահակը Բաբէկի մօտ կը շտապէ, կը սիրաշահէ եւ իր մօտ կը բերէ ու կը բանտարկէ: Բաբէկը Սահակ իշխանի նկատմամբ շատ չարագործութիւններ ըրած է, ան նաեւ բռնաբարած է հայ իշխանի կնոջը, մօրը եւ աղջկան[4]: | 
|
Տեղեկութիւններ պահպանուած են Աղուանանց երկրի պատմիչ [[Մովսէս Կաղանկատուացի|Մովսէս Կաղանկատուացէն]։] Ան կը գրէ.
|
|
Իսկ երբ ամէն ինչ վերջացաւ, 1270–ին Պարտաւէն գաղտնի դուրս եկան արաբ ընտիր մարդիկ, աւարի ենթարկուեցան Ամարասի գաւառը եւ մօտ 1000 հոգի գերեվարելով, ամրացան Մեծիրանքի Խաչենի տեղ մը, որ Շիկաքար կը կոչուի: Այդ ժամանակ քաջ եւ շքեղատես Սահլ, Սահակ,Սմբատեանը Եռնաշահը իշխանը, իր քաջազուրկ եղբայրները իրենց զօրքերով լուսադէմին վրայ տուին, անոնց բոլորին միասին դիաթաւալ ըրին, ցիրուցան դարձուցին եւ ինչպէս արիւծի ժանիքնեէնց, գերիներուն խլեցին[5]: |
|
Մակար Բարխուդարեանը Շիկաքարը ցոյց կու տայ Քարագլխու տեղը:
|
|
Նորագյիղ հիմնած այն սարի արեւմտահայաց լանջի վրայ, որ սկսած է Թարթառ գետի աջ կողմէն, Արծաթի հանքով անցած, Ղազանչի գիւղի արեւմտեան կողմէն, Խաչէն գիւղի հեղեղատներով ընդհատուած, վերստին մինչեւ ԳարԳառ գէտակ շարունակուած, Ասկերանի մօտ` Քյաթուկա սարը: Իսկ միւս լեռնագօտին սկսած է Նորագիւղի հիւսիս-արեւելեան կողմէն, ձգուած է Խաչէնի գէտի եզերքով մինչեւ դաշտաբերան: Բնակչութեան մեծ մասը բնիկ, փոքր մասը գաղթած Խոյի գաւառէն: Հողը բեկական, անջրդի եւ նուազ արդիւնաւէտ, տեղական բերքն են` ցորէն, գարի, այգի չունին: Պատուական օդը, կլիման, ջուրն ու տեսարանը: Երկար կեանք` 90, եկեղեցին`Սուրբ Գէորգ, թաղակապ եւ գեղեցիկ, երկարութիւները` 16 մեթր 79 սմ., լայնութիւնը` 9 մեթր 60 սմ., քահանայ` մէկ, ծուխ` 81, արական 360, իգական`475[6] |
|
Աշխարհագրութիւն Խմբագրել
Տեղաբաշխուած է հանրապետութեան արեւելեան հատուածին մէջ։ Համայնքը հարթավայրային է, ունի 2297.7 հա տարածք, որմէ 1559.14 հա գիւղատնտեսական նշանակութիւն ունի, 372.0 հա անտառային հողեր են։ Նորագիւղ համայնքի սահամանային գօտիի քովէն կը հոսի Կարկառ գէտի Հիլիսի վտակը։ Նորագիւղին մէջ 2011–ին կառուցուած է ներքին ջրաբաշխիչ ցանց՝ «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի միջոցներով[7][8]։ Նորագիւղի աշխարագրական դիրքը նկարագրած է նաեւ պատմաբան Ն. Ադոնցը:
|
|
«Երկու գէտերու` Բադարայի եւ Հոնի հովիտներուն մէջ ինկած են Խաչէնի 13 գիւղերը` Դահրաւը, Մեհտիշէնը, Պտրեցեքը, Խանձքը, Դաշպուլաղը, Ուլոբաբը, Ռեւը, Սեյդիշէնը, Ղշլաղը, Խնձրիստանը, Հիլիսը, Սարդարաշէնքը, Նորագիւղը»: |
|
Տնտեսութիւն Խմբագրել
Համայնքի բնակչութեան թուաքանակը 1517 մարդ կը կազմէ[9], կայ 350 տնտեսութիւն։ Բնակչութիւնը հիմնականին գիւղատնտեսութեամբ կը զբաղի՝ անասնապահութեամբ եւ հողագործութեամբ։
Պատմամշակութային Յուշարձաններ Խմբագրել
Նորագիւղի մօտակայքին 13 մեծ եւ փոքր դամբարաններ կան: Այժմ Նորագիւղի եւ Սարդարաշէնի դպրոցներուն մէջ պրոնզէդարեան մշակոյթի այնպիսի հազուագիւտ նմուշներ պահուած են, ձիասարքեր, պաշտամունքի պրոնզէ արձանիկներ, բաժակներ, զանգեր, գօտիի քանդակազարդ ճարմանդներ եւ այլն, որոնք կ՛րնան մեծ թանգարանի արժէքաւոր ցուցանմուշներ ըլլալ:
Գիւղի աղբիւրներն են՝ Երէ ջուր, Քշաջուր, Ներքէ ջուր, Քէժի աղբիւր, Չոբանանց աղբիւր, Պապի աղբիւր, Գյոլատեղի աղբիւր, Կատուի աղբիւր, Սեւաջուր, Հաջալւի ջուր, Քղհանա ձորի աղբիւր, Խեժն աղբիւր, Գող աղբիւր, Շորի առաջ, Շոր ջուր, Վետած աղբիւր, Շուէդ աղբիւր, Ղլի ձորի աղբիւր, Բրամա ղշլաղի աղբիւր, Քյահրիզ, Ղշլաղատեղի աղբիւր եւ Ժողովրդական թալայի աղբիւր:
Յայտնի է Մերուժան Ժայռափոր աղբիւրը, որ գիւղէն վեր կը գտնուի: Ժայռափոր նովի վրայ` երկու օղ, իսկ ժայռի վրայ` արձանագրութիւն.
|
|
Աղբիւրս կառուցեց նորագիւղցի Մեժլում Ղազարեանը, 1990 թ |
|
Նորագիւղացիները, բացի «Հոնի խաչ» սրբավայրէն, պաշտպանած են եւ այժմ կը պաշտպանեն «Սարի խաչ», «Պառաուի խաչ», «Սռի խաչ», «Մեծ նան» եւ «Նոր խաչ» սրբավայրերը:
Համայնքի պատմամշակութային յուշարձաններն են՝ սուրբ Գէորգ եկեղեցի (1810), գերեզմանոց (19-20-րդ դարեր), աղբիւր (19-րդ դար), սրբատեցի «Սարէ խաչ» (17-20-րդ դարեր), հաշուառուած է 16 յուշարձան։ Հին Նորագիւղի եկեղեցին կառուցուած է 1910–ին ժողովուրդի օգնութեամբ, Աւագիմ Զաքարեանի նախաձեռնութեամբ եւ անմիջական մասնակցութեամբ[10]:
Արցախեան ազատամարտի տարիներուն ռմբակոծութեան ժամանակ գիւղի պատմամշակութային վայրերը չէին տուժած:
Հողահանդակներ Խմբագրել
Սլանա հող, Տանձի խութ, Ցաքի հող, Քղհանա ձոր, Խուրջինի հող, Կէօլատեղ, Շախունց տափ, Նաշունց տափ, Պրուտէն հող, Խազազա ձոր, Սզնոտ, Կուքու տափ, Մոսունց տափ, Խաչի տակ, Բիլա խութ, Քարի տափ, Ջղանոտ, Ճղպրոտի ձոր, Սոնա խանումի խութ, Քիւզորէ խութ, Մեկթելանի, Խոր ձոր, Աւունց ցաքոտ, Մարունց խութ:
Այգիներ Խմբագրել
Գալուստանց, Մարդունց, Հայրապետանց, Մոսունց, Շտորանց, Չոբանանց, Դերունց, Մելքումանց, Մուղդուսանց, Նաշունց, Անդրունց, Աղաբեկանք, Զաքարանց, Լենտի տակ, Վարդոտ:
Յայտնի Նորագիւղցիներ Խմբագրել
- Ժենիա Մովսիսեան՝ 1988–ին մարզային խորհուրդի պատգամաւոր
Նորագիւղցիները Հայրենական Մեծ Պատերազմի Ընթացքին Խմբագրել
Հայրենական Մեծ պատերազմին մասնակցած են 256 նորագիւղցիներ, որոնցմէ 92-ը զոհուած են[11]:
Գիւղը՝ Արցախեան Ազատամարտի Տարիներուն Խմբագրել
Արցախեան ազատագրական պայքարին Նորագիւղէն հարիւրաւոր ազատամարտիկներ մասնակցած են[11]:
- Վիտալի Յակոբի Պետրոսեան - «Մարտական խաչ» 2-րդ աստիճան շքանշան
- Արսէնի Ալիխանի Յակոբեան - Արիութեան մետալ:
Արցախեան ազատամարտի տարիներուն՝ 18 Սեպտեմբեր 1990-ին, գիւղը ռմբակոծուած էր МИ-24 ուղղաթիռներով, մէկ զոհ եւ 7 վիրաւոր եղած էր[12]։
Պատկերասրահ Խմբագրել
-
Նորագիւղի գիւղապետարանը -
Նորագիւղի միջնակարգ դպրոցը -
Նորագիւղի մանկապարտէզը -
Խաղահրապարակ Նորագիւղին մէջ -
Խաչքար, Նորագիւղի մէջ -
Ջերմոցներ Նորագիւղի մէջ -
Սրբավայր Նորագիւղի մէջ
Հետաքրքիր Փաստեր Խմբագրել
1990-1991–ններուն, երբ Արցախը շրջափակման մեջ էր, Անդրանիկ Մարգարեանը տարբեր առաքելութիւներով յաճախակի Ղարաբաղ կու գար: Օդակայաններուն մէջ թուրք օմոնագաները Հայաստանի գրանցում ունեցողներուն կը հետապնդէին: Որպէսզի Ա. Մարգարեանը խուսափի նման խոչընդոտներէն, ստիպուած Արցախի մէջ գրանցուած է` որպէս գիւղի բնակի
Գրականութիւն Խմբագրել
- Յակոբ Ղահրամանեան, ՏԵՂԵԿԱՏՈւ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան վարչատարածքային միաւորներու սոցիալ-տնտեսական բնութագրերու, Երեւան, Ճարտարագէտ, 2015։
Ծանօթագրութիւններ Խմբագրել
- ↑ Nagorno-Karabakh Republic (self-proclaimed) (անգլերէն)
- ↑ Կաղապար:Հոդված
- ↑ Կաղապար:Հոդված
- ↑ Ալ Իբն Ասիր։ Երևան։ 1931։ էջեր 140–141
- ↑ Կաղանկատվացի Մ. (1965)։ ։ Երևան։ էջ 235
- ↑ «Արցախ», էջ 164
- ↑ Կաղապար:Հոդված
- ↑ Կաղապար:Հոդված
- ↑ «ԱՐՑԱԽԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ՎԻՃԱԿԱԳՐԱԿԱՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆ»։ http://www.stat-nkr.am/։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2018-04-08-ին
- ↑ Գալստյան Արշավիր (2000)։ Հաղթանակ։ Ստեփանակերտ։ էջ 7
- ↑ 11,0 11,1 Մարտիրոսյան Ջամիլ (2009)։ Պապեր և թոռներ։ Ստեփանակերտ: Սոնա գրահրատարակչություն։ էջ 7
- ↑ Կաղապար:Հոդված