Ստեփանակերտ
Ստեփանակերտ, Արցախի Հանրապետութեան[Ն 1] մայրաքաղաքը։
| Քաղաք | |
|---|---|
| Ստեփանակերտ | |
|
ազրպ.՝ Xankəndi ազրպ.՝ Stepanakert ազրպ.՝ Xankəndi անգլերէն՝ Khankendi անգլերէն՝ Khankendi անգլերէն՝ Stepanakert | |
 | |
| Երկիր | Ազրպէյճան |
| Քաղաքապէտ | Սուրէն Գրիգորեան |
| Տուեալ կարգավիճակում | 1923 |
| Տարածութիւն | 29,12 քմ² |
| ԲԾՄ | 813±1 մեթր |
| Բնակչութիւն | 54 500[1] մարդ |
| Ժամային գօտի | UTC+4։00 |
Բնակչութիւնը 54,500 (2013) մարդ է։ Երկրին վարչական, մշակութային եւ տնտեսական կեդրոնն է։ Վերանուանուած է համայնավար կուսակցութեան, աշխատաւորներու միջազգային շարժման գործիչ Ստեփան Շահումեանի պատուին։
Պատմութիւն
ԽմբագրելՈրպէս բնակավայր ձեւավորուած է 19-րդ դարու սկիզբը՝ Վարարակ գիւղին մէջ, որ ներկայիս կը գտնուի քաղաքի տարածքին մէջ։ Ստեփանակերտը կը գտնուի Արցախեան լեռնաշղթայի արեւելեան լանջին, Կարկառ գետի վտակ Վարարակնի ձախ ափին, 850 մեթր բարձրութեան վրայ։
Ստեփանակերտի նախագիծի եւ կառուցման առաջին ծրագիրը մշակած է Ալեքսանդր Թամանեանը (1926 թ.), երկրորդը՝ Ն. Սլոբոտեանիկը (1938 թ.), երրորդը՝ Բ. Դադաշեանը (1968 թ.)։ Բայց բոլոր այդ նախագիծերը պահպանած են Ա. Թամանեանի նախագծած կառուցուածքը։
Ընդհանուր տեղեկութիւններ
ԽմբագրելՍտեփանակերտը Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան ամէնախոշոր քաղաքն է եւ մայրաքաղաքը։ Ունի 54,5 հազար բնակիչ (2013 թ.)[2]։ Որպէս քաղաքային բնակավայր յայտնի է 1847 թուականին։ Իսկ մինչեւ այդ հին հայկական բնակավայր էր՝ Վարարակն անուամբ, որ ունի աւելի քան երկուհազարամեայ պատմութիւն։ Ճիշդ այս գիւղին մէջ 1840-ական թուականներուն ստեղծուած է ռուսական բանակի զօրանոց՝ ռազմական, վարչական, բնակելի շինութիւններով, որոնք հիմքը հանդիսացած են այժմեան քաղաքի ձեւաւորման։ Արցախի մէջ խորհրդային կարգեր հաստատուելէ եւ երկրամասը ինքնավար մարզ հռչակուելէ ետք, 1923 թուականին 26 պատգամաւորներու առաջնորդ, Բաքուի կոմունայի ղեկավար Ստեփան Շահումեանի յիշատակը յաւերժացնելու համար, այս բնակավայրը կը վերանուանուի Ստեփանակերտ։ Այսինքն Ստեփանակերտը պաշտօնական ձեւով քաղաքի կարգավիճակ ստացաւ 1923 թուականին։ Մինչեւ 1978 թ. Ստեփանակերտը մարզային վարչական կեդրոն ըլլալէն բացի, նաեւ համանուն շրջանի կեդրոնն էր։ 1978 թ. ետք Ստեփանակերտի շրջանը կը վերանուանուի Ասկերանի շրջան, իսկ շրջանի կեդրոնը կը դառնայ Ասկերան աւանը (այժմ քաղաք)։ Ստեփանակերտը այժմ ունի 25,6 քկմ տարածք, կը գտնուի Արցախի լեռնաշղթայի արեւելեան նախալեռնային մասի ոչ մեծ հարթութեան վրայ, Կարկառ գետի ձախափնեայ գեղատեսիլ վայրին մէջ։ Շրջապատուած է անտառներով, այգիներով, ունի մեղմ կլիմայական պայմաններ. Յունուարին միջին ջերմաստիճանը -0,20 C, իսկ Յուլիսին՝ +22,40 C, Օգոստոսինը՝ +22,20 C։ Մթնոլորտային տեղումները տարեկան միջին հաշուով կը կազմեն 535 մմ։
Ստեփանակերտը Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան նախագահի նստավայրն է. այնտեղ կը գտնուին Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան Ազգային ժողովը, կառավարական հաստատութիւնները՝ բոլոր նախարարութիւններն ու գերատեսչութիւնները, հասարակական, քաղաքական կազմակերպութիւնները, բազմազան միութիւնները, հիմնադրամները, դատաիրաւական մարմինները, միջազգային կազմակերպութիւններու ներկայացուցիչներու գրասենեակները։
Բնակչութիւն
ԽմբագրելԿրթութիւն
ԽմբագրելՍտեփանակերտը Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան կրթութեան, մշակութային կարեւոր կեդրոնն է։ 1920-ական թուականներուն այստեղ բացուած է գիւղատնտեսական արուեստանոց, իսկ 1940-ական թուականներուն՝ երկամեայ ուսուցչական հիմնարկ, որ կարճ ժամանակ մը ետք փակուած է։ 1970-ական թուականներուն բացուած է մանկավարժական հիմնարկ՝ հայկական, ռուսական եւ ազրպէյճանական բաժանմունքներով։ Այստեղ մինչեւ 1993 թ. կը գործէին Կիրովականի մանկավարժական եւ Երեւանի ճարտարագիտական համալսարաններու մասնաճիւղերը, որոնց հիման վրայ կազմակերպուեցաւ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան պետական համալսարանը (այժմ՝ Արցախի Պետական Համալսարանը)։ Այստեղ կը գործէ նաեւ ոչ պետական բարձրագոյն 6 ուսումնական հաստատութիւն։ Կան նաեւ բժշկական, երաժշտական, գեղարուեստական ուսումնարաններ, ինչպէս նաեւ հանրակրթական պետական 16 դպրոց եւ 15 մանկապարտէզ։[11] 1924 թ. բացուած է ներկայիս Ստեփանակերտի հանրապետական գրադարանը. գրադարաններ կը գործեն նաեւ քաղաքի տարբեր մասերուն մէջ։ Մայրաքաղաքի մշակութային օճախներու շարքին մէջ իր կարեւոր դերն ունի պատմութեան թանգարանը, ուր ցուցադրուած են Արցախ-Ղարաբաղ աշխարհի հնագոյն հայկական տնտեսական, մշակութային կեանքին, պատմութեան վերաբերող, մեծ հետաքրքրութիւն ներկայացնող բազմաթիւ ցուցանմուշներ։
Տնտեսութիւն
ԽմբագրելՍտեփանակերտը Արցախի արդիւնաբերական խոշորագոյն կեդրոնն է։
2008 թ. տուեալներով մայրաքաղաքին մէջ կը գործեն արդիւնաբերական 148, շինարարական՝ 126, ծառայութիւններ մատուցող՝ 324, առեւտուր իրականացնող՝ 882 տնտեսվարող նիւթեր։ Այդ տարուայ տուեալներով Ստեփանակերտի բաժիններէն է Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան արդիւնաբերական արտադրանքի աւելի քան 49,9, շինարարական աշխատանքներու 43,4, առեւտուրի շուրջ 57, ծառայութիւններու աւելի քան 72, գիւղատնտեսական արտադրանքի 1,9 %-ը։[2] Արդիւնաբերական խոշոր ճիւղերէն, երկար ժամանակ համախառն արտադրանքով, առաջատարը թեթեւ արդիւնաբերութիւնն էր։ Այս ճիւղի խոշոր ձեռնարկութիւնը մետաքսի գործարանն էր, որ իր մասնաճիւղերն ուներ Քարինտակ, Խնձրիստան գիւղերուն մէջ եւ Մարտակերտ քաղաքին մէջ։ Կը գործէր մարզի կոլտնտեսութիւններուն մէջ արտադրուող բոժոժի ու այլ շրջաններուն մէջ ստացուող հումքի բազայի վրայ։ Բնական մետաքսաթելի ու գործուածքի արտադրութեամբ ԽՍՀՄ-ին խոշորագոյններէն մէկն էր։ Մինչեւ 1990 թ. այս գործարանը տարեկան կ'արտադրէր աւելի քան 15 մլն. գծամեթր մետաքսի գործուածք։ Այժմ ան չի գործեր։ Ստեփանակերտի թեթեւ արդիւնաբերութեան միւս խոշոր ձեռնարկութիւնը կօշիկի գործարանն է, որ տարեկան կրնայ աէտադրել 4,5-5 մլն. զոյգ կաշիէ կօշիկ։ Նշանաւոր են նաեւ գորգագործականն ու կարի գործարանները։ Միւս ճիւղերու ձեռնարկութիւններուն մէջ յիշարժան են էլեկտրատեխնիկական, կահոյքի գործարանը, կաթնամթերքներու, միսի, խմորեղէնի, հրուշակեղէնի, խմիչքներու արտադրութեան ձեռնարկութիւնները։
Մշակոյթ
ԽմբագրելԼեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան մշակութային կեանքին մէջ անգնահատելի դեր կը խաղայ Ստեփանակերտի Վ.Փափազեանի անուան պետական հայկական դրամատիկական թատրոնը (հիմնադրուած է 1932 թ.)։ Աւելորդ չէ նշել, որ Ազրպէյճանական տիրապետութեան տարիներուն հայկական մարզի միակ պետական դրամատիկական թատրոնի խաղացանկէն գրեթէ լրիւ հանուած էին հայ ժողովուրդի պատմութեան, կեանքին վերաբերող գործերու բեմադրութիւնները։ Այժմ Ստեփանակերտի հայկական դրամատիկական թատրոնը նոր վերելք կ'ապրի, ամուր կապ ստեղծած է Երեւանի թատերական օճախներուն հետ։ Քաղաքի ու ամբողջ երկրամասի կեանքին մէջ 1959 թուականին իւրայատուկ դեր կը խաղայ հայկական երգի ու պարի պետական համոյթը, որ մեծ յաջողութեամբ ելոյթներ կ'ունենայ նաեւ Երեւանի եւ Հայաստանի այլ բնակավայրերու մէջ։ Այժմ Ստեփանակերտի ռատիոհանգոյցը եւ հեռուստատեսութիւնը ամէն օր հայերէն լեզուով հաղորդումներ կու տայ քաղաքի եւ հանրապետութեան բնակչութեան համար։ 1960-ական թուականներուն այստեղ ընդունուած են նաեւ հեռուստահաղորդումներ, բայց ցաւօք, մինչեւ 1988 թուականը՝ միայն ազրպէյճաներէն եւ ռուսերէն լեզուներով։ Ո՛չ միայն ԼՂԻՄի հայկական բոլոր բնակավայրերը, այլեւ մարզային կեդրոն Ստեփանակերտը հնարաւորութիւն չունէին դիտել-լսելու հայկական հեռուստատեսութեան հաղորդումները։ Արցախեան շարժման հետ կապուած, մարզի հայութեան միահամուռ պահանջով, 1988 թ. Մայիսի սկիզբը Ստեփանակերտը ո՛չ միայն կ'ընդունի հայկական հեռուստահաղորդումները, այլեւ հայ մասնագէտներու աջակցութեամբ այստեղ կը կազմակերպուին տեղական հեռուստահաղորդումներ։ Այժմ Ստեփանակերտի մէջ կը գործէ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան հեռուստահաղորդումներու կեդրոնը։
Տեսարժան վայրեր
Խմբագրել- Սուրբ Յակոբ եկեղեցի - քաղաքի նոր եւ առաջին եկեղեցին
- Մենք ենք, մեր սարերը աշխարհահռչակ յուշարձանը
Հայոց ցեղասպանութեան նուիրուած յուշարձաններ
ԽմբագրելՀիւրանոցներ
Խմբագրել- 4* «Վալլեքս Գարդեն Հոթել» հիւրանոց
- 4* «Արմենիա» հիւրանոց
- 4* «Պարկ Հոթել Արցախ» հիւրանոց
- 4* «Եւրոպա» հիւրանոց
- 2* «Անի Պարադիզ» հիւրանոց
- 3* «Նաիրի» հիւրանոց
- 4* «Երևան» հիւրանոց
- 3* «Շուշի» հիւրանոց
- 2 * «Ռաֆո և Կարինե» հիւրատուն
- 4* «Արմենիա» հիւրանոց
Փոխադրութիւն
ԽմբագրելՍտեփանակերտը ճանապարհային ուղեւորութեան կարեւոր հանգոյց է։ Այստեղ սկսած են Ստեփանակերտ-Շուշի-Բերձոր-Գորիս-Ջերմուկ-Երեւան, Ստեփանակերտ-Աղդամ-Եվլախ-Բաքու, Ստեփանակերտ-Ննգի-Մարտունի, Ստեփանակերտ-Կարմիր Շուկա-Մարտունի ճանապարհային ուղեւորութիւն։ Ստեփանակերտը երկաթգծով կապուած էր Բաքու-Թբիլիսի երկաթուղային մայրուղիի Եվլախ կայարանին հետ։
Հասարակական Փոխադրութիւն
ԽմբագրելՍտեփանակերտի հասարակական փոխադրութիւնը ներկայացուած է «Գազել», «Մերսեդես», «Հյոնդայ Քանթրի» եւ «Բոգդան» հանրակառքերով։
Օդակայան
Խմբագրել
Ունի օդակայան եւ օդային գիծերով կապուած էր Երեւանի, Թբիլիսիի, Գիւմրիի եւ Հիւսիսային Կովկասի քաղաքներուն հետ։ Օդակայանը 1988-1994 թթ. Ազրպէյճանի բարբարոսներու կողմէ հիմնայատակ աւերուած է։ Ստեփանակերտի օդակայանը այժմ կը գտնուի կառուցման ընթացքին մէջ։ Վերակառուցուող օդակայանը նախատեսուած էր շահագործման յանձնել 2012 թ.: Անիկա կ'ունենայ բոլոր պայմանները եւ գործունէութեան մէջ կը դրուին ժամանակակից օդանաւեր։
Յայտնի Ստեփանակերտցիներ
Խմբագրել- Ռոբերտ Քոչարեան - ՀՀ նախագահ (1998-2008)
- Սերժ Սարգսեան - ՀՀ նախագահ (2008-ից)
- Արկադի Ղուկասեան - Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան նախագահ (1997-2007)
- Բակո Սահակեան - Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան նախագահ (2007-ից)
- Արմեն Աբաղեան (1933-2005)
- Արայիկ Յարութիւնեան - Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան վարչապէտ (2007-ից)
- Վլադիկ Ներսեսեանց (1938-2005) - խորհրդային եւ ռուսաստանեան իրաւագէտ
Քոյր քաղաքներ
Խմբագրել
Նշումներ
Խմբագրել- ↑ Ըստ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան սահմանադրութեան 1-ին գլխի 1-ին յօդուածի 2-րդ կէտի Archived 2011-05-26 at the Wayback Machine.՝ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութիւն և Արցախի Հանրապետութիւն անուանումները նոյնական են։
Ծանօթագրութիւններ
Խմբագրել- ↑ ԼՂՀ ազգային վիճակագրական ծառայութիւն
- ↑ 2,0 2,1 Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության շրջանները թվերով 2002-2008 թթ. Ստեփանակերտ, 2009, էջ 147)։
- ↑ (unspecified title)
- ↑ (unspecified title)
- ↑ (unspecified title)
- ↑ (unspecified title)
- ↑ Перепись населения СССР (1979)
- ↑ Перепись населения СССР (1989)
- ↑ (unspecified title)
- ↑ https://web.archive.org/web/20170329064143/http://stat-nkr.am/files/publications/joxovrdagrakan_vichak_2011.pdf
- ↑ Ս. Մելքումյան, Արցախ, Ղարաբաղ, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն, երևան 2011