Շուշիի հրատարակչական գործունէութիւնը Ի. դարուն
Շուշիի մէջ հրատարակչական գործունէութիւնը կը զարգանայ Ի. դարուն սկիզբը:
1928-ին, Շուշիի մէջ տպագրուած առաջին գիրքը «Պատմութիւն Սուրբ գրոց»ը, կը պահուի Հայաստանի ազգային գրադարանին մէջ եւ կը ցուցադրուի Գրատպութեան թանգարանի՝ «Հայ գրատպութեան առաջնեկները» սրահին մէջ։ Իսկ գիրքին ելեկտրոնային տարբերակը հասանելի է Հայաստանի ազգային գրադարանի «Հայ գիրք» ելեկտրոնային շտեմարանին մէջ։
Մինչեւ 1920, Շուշիի մէջ լոյս տեսած է 22 անուն լրագիր ու հանդէս, որմէ 2-ը՝ ռուսերէն «Шушинский листок» եւ «Шушинская жизнь»։
Շուշիի մամուլի առաջին անունը 1874-ին տպագրուած «Հայկական աշխարհ» հանդէսն է։ Հետագային տպագրուած են «Քնար խօսնակ», «Գործ», «Ծիածան», «Աշակերտական թերթ», «Ազգագրական հանդէս», «Կռունկ» եւ այլ պարբերականներ։
Միրզաջան Մահտեսի Յակոբեանցի Տպարանը
ԽմբագրելԱյս տպարանը իր գոյութեան 25 տարիներուն ընթացքին, հրատարակած է մեծ քանակութեամբ գեղարուեստական ու պատմագիտական գրականութիւն, դպրոցական ձեռնարկներ ու դասագիրքեր, թերթեր ու ամսագիրեր:
83 անուն գիրք[1] տպագրուած է այս տպարանին մէջ (1879-1905):
Առաջին հրատարակութիւնը եղած է «Պատմութիւն մտաւոր զարգացման Եւրոպիոյ» գիրքին առաջին հատորը՝ Ս. Էջմիածինի միաբան Արիստակէս Սեդրակեանի թարգմանութեամբ։
Առաջին անգամ առանձին գիրքով լոյս տեսած են Րաֆֆիի «Խենթը», Լէոյի «Վէ՞պ, թէ պատմութիւն», «Վահան Մամիկոնեան»եւ «Իմ յիշատակարանը», Ա. Բահաթրեանի «Հին հայոց տաղաչափական արուեստը» արժէքաւոր երկերը[2]:
Եղիսաբէթ Մահտեսի Յակոբեանց, Միրզաջան Մահտեսի Յակոբեանցի դուստրը, 1901-1904 տարիներուն հօր տպարանէն լոյս կ'ընծայէ չորս գիրք.
- «Յիշատակարան Ղարաբաղի (Արցախի) հայոց թեմական հոգեւոր դպրանոցի» (1901),
- Ինգլէս Հ. Դ. «Խեցիներ ժողովող Սիեօր Գօդօլիի պանդխտութիւնը: Անգլերէնէ կը թարգմանէ Աշոտ Բայանդրեան» (1903),
- Ներսէս վարդապետ Մելիք Թանգեանի «Հայոց եկեղեցական իրաւունքը. Ա. գիրք. Ներածութիւն եւ աղբիւրներ» (1903, 807 էջ)
- Անտոն Չեխովի «Մարդը պատեանի մէջ (Զրոյց)». թարգմանիչ` Ա. Բարուտչ (1904):
Տպարանը գործած է մինչեւ 1905՝ Շուշիի մեծ հրդեհը[3]։
Բագրատ Տէր Սահակեանցի տպարանը
ԽմբագրելՇուշիի թեմական դպրոցի թուաբանութեան ուսուցիչ Բագրատ Տէր Սահակեանց 1901-ին տպարան մը կը բանայ, ուրկէ մինչեւ 1917 լոյս կը տեսնեն քսան գիրք եւ մէկ թերթ`«Փայլակ»[4]:
- Մելիքսէթ Գաբրիէլեանցի «Զգացմունքներ»ը (1901),
- Պետրոս Տէր Յովհաննիսեանցի «Քահանայ» (1901),
- Վիլլի Րէյխելի «Կենդանական կամ բուժական մագնէտէոմ»ը, թարգմանիչ` Փարամազ (1901),
- Մաքսիմ Գորկիի «Մտքեր»ը, թարգմանիչ` Յովհաննէս Ստեփանեան (1903),
- Ներսէս վարդապետ Մելիք Թանգեանի «Հայոց եկեղեցական իրաւունքը» (Բ. գիրք, 279 էջ, 1905),
- «Մեր ծխական տարրական դպրոցներում պարապելու նպատակայարմար կարգը ու պարապմունքների արդիւնաւէտութեան անհրաժեշտ պայմանները» (1908),
- «Գրացուցակ Շուշուայ հասարակաց ժողովարանի գրադարանի» (1910),
- Բիւզանդ Թորոսեանի «Նորագոյն դիտողական ուսման ու հայրենագիտական համառօտ նախագիծ»ը (1910),
- Ս. Առաքելեանի եւ Գ. Ներսիսեանի «Թախծոտ էջեր»ը (1911),
- Հովակ Ստեփանեանի «Բնագիտական համառօտ զրոյցներ»ը (1911),
- Վ. Փափազեանի «Զրոյցներ»ը (1911),
- Շաւարշի «Ընտանեկան վիշտ եւ հաւատարմութիւն: Պատմական վէպ պարսկահայ կեանքէն (1826-1830)» (1912),
- Խ. Շաւարշի «Կեանքի դերասանի վերջին խոստովանանք»ը (1912),
- «Կարգ Ղարաբաղի հայոց թեմական հոգեւոր դպրանոցի 75-ամեայ յոբելենական տօնակատարութեան» (1913),
- «Ղարաբաղի հայոց հոգեւոր թեմական դպրանոցի 75-ամեակը» (1913),
- Չարլզ Տարուինի «Մանկական կեանքը» (ռուսերէնէ թարգմանած Հովակ Ստեփանեան, 1914),
- Զաւէն վարդապետի «Եղէք երջանիկ» (1914),
- Ի. Զոհրաբեանցի «Տուբերկուլիօզ» (1915), եւ Սիմէոն Սիմէոնեանի «Վերջին զոհը» (1915) եւ «Բանաստեղծութիւններ» (1917):
Մելքում Բաբաջանեանի տպարանը
ԽմբագրելՄելքում Բաբաջանեան Շուշիի Թամիրեան փողոցին վրայ գտնուող Եաղուբեաններու տան մէջ 1910-ին տպարան մը կը բանայ:
Մելքում Բաբաջանեանի տպարանը գործած է 1910-1919 թուականներուն։ Հոն լոյս տեսած են ոչ միայն մեկ տասնյակից ավելի գրքեր, այլև՝ պարբերականներ[5]։
Բաբաջանեանի տպարանէն լոյս տեսած գիրքերն են`
- Սեդրակ Յովհաննիսեանի «Մարդ եւ գեր-մարդ»ը (1910),
- «Շուշի-Գանձակ ճանապարհի համառօտ հաշիւ»ը (1910),
- Գրիգոր Տէր Պօղոսեանի «Լեռնականք»ը (1910),
- Զաւէն վարդապետի «Դաստիարակչական յորդորներ»ը (1911),
- Գրիգոր Տէր Պօղոսեանի «Հովոցի Եղօն» (1911),
- Գրիգոր Ներսէսեանի «Խորտակուած յոյսեր» (1912),
- Լիւդվիգ Ֆուլդի «Երջանիկ երազը» (1912),
- Գրիգոր Տէր Պօղոսեանի «Լեւոն Շանթի Հին աստուածները եւ Ստեփանոս վանականի յիշատակարանը» (1913),
- Միրզա Տէր Սարգսեանի «Կաթիլներ»ը (1914),
- Լեւոն Վարդապետեանի «Տառապանքի արցունքներ»ը (1915),
- Դ. Ն.ի «Ինչո՞ւ ընձեռեցին պատերազմը. ռուս եւ հայ մտաւորականութեան ձախ թեւերը» (1916),
- «Լեւոն Աթաբէկեանի յիշատակին մահուան տարեդարձի առթիւ» (1919):
- Մելքում Բաբաջանեանի տպարանէն լոյս կը տեսնեն նաեւ «Կոկոն» եւ «Ծիծաղ» պարբերականները:
Բժիշկ եւ բանասէր Նիկողայոս Եարամիշեան հրատարակութիւնները
ԽմբագրելԲժիշկ եւ բանասէր Նիկողայոս Եարամիշեան 13 Սեպտեմբեր 1911-ին թերթ հրատարակելու իրաւունք կը ստանայ:
Ան Վրթանէս Փափազեանի եւ Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարեանի հետ գործակցաբար 17 Սեպտեմբեր 1911-ին Մելքում Բաբաջանեանի տպարանէն կը սկսի հրատարակել «Ղարաբաղ» գրական-հասարակական եռօրեայ թերթը, որ լոյս կը տեսնէր Երեքշաբթի եւ Ուրբաթ օրերը:
Բժիշկ Նիկողայոս Եարամիշեան բնորոշուած է իբրեւ «Շուշիի լաւագոյն տոքթորը»:
«Ղարաբաղ» եռօրեայ թերթին գլխաւոր խմբագիրը Վրթանէս Փափազեանն էր: Թերթին վերջին համարը լոյս կը տեսնէ 19 Օգոստոս 1912-ին:
«Հայկական աշխարհ» ամսագիրը
ԽմբագրելՇուշիի մէջ հրատարակուած առաջին պարբերականը «Հայկական աշխարհ» գրական, մանկավարժական եւ կրօնական ամսագիրն է, որուն խմբագիրն ու հրատարակիչը Խորէն վարդապետ Ստեփանէն է:
«Հայկական աշխարհ»ը կը հրատարակուի մինչեւ 1879:
Շուշիի մէջ լոյս տեսած ռուսերէն տպագիր օրկանները
Խմբագրել- Ռուսերէն առաջին թերթը` «Շուշինսկի Լիստոկ», կը սկսի հրատարակուիլ 9 Յունիս 1911-ին: Խմբագիր հրատարակիչը Շամիլ Մելիք Ղարագէոզովն էր: Թերթը բաղկացած էր չորս փոքրածաւալ էջերէ, իւրաքանչիւր էջը` չորս սիւնակ եւ լոյս կը տեսնէր շաբաթը երկու կամ չորս անգամ: Վերջին համարը լոյս կը տեսնէ 13 Հոկտեմբեր 1911-ին:
- «Շուշինսկայա Ժիզն» ռուսերէն թերթին առաջին համարը լոյս կը տեսնէ 21 Յունիս 1913-ին: Խմբագիրն էր Ստեփան Մանդինեան: Առաջին խմբագրականին մէջ կ'ըսուի, որ թերթին հրատարակութիւնը օրուան պահանջն է եւ պիտի ձգտի հետաքրքրական ձեւով լուսաբանել աշխատաւորներուն կեանքը: Թերթին վերջին համարը լոյս կը տեսնէ 21 Դեկտեմբեր 1914-ին:
Շուշիի թեմական դպրոցին աշակերտական Միութեան հրատարակութիւնները
Խմբագրել- Շուշիի թեմական դպրոցի աշակերտական Միութիւն կազմակերպութիւնը 1913-ին կը սկսի հրատարակել «Միութիւն» պարբերականը: Նոյն տարին իսկ կազմակերպութիւնը կը կազմալուծուի եւ «Միութիւն» պարբերականին հրատարակութիւնը կը դադրի:
- Թեմական դպրոցի աշակերտներէն ոմանք ալ Միրաժ կազմակերպութիւնը ստեղծած էին, որոնք սուր պայքարի մէջ էին միութենականներուն հետ եւ նոյն տարին`1913-ին կը սկսին հրատարակել «Միրաժ» պարբերականը, որ լոյս կը տեսնէ մինչեւ 1917. խմբագիրներն էին Սիմոն Ափեան, Անդրանիկ Աւագեան եւ Գրիգորի Խաչեան[6]: