Րաֆֆի

Րաֆֆի (աւազանի անունով՝ Յակոբ Մելիք Յակոբեան, 1835^[…], Փայաջուկ, Zulachay Rural District, Central District, Սալմաստի գավառ, Արևմտյան Ադրբեջան, Իրան - 25 Ապրիլ 1888(1888-04-25), Թիֆլիս, Ռուսական Կայսրութիւն), հայ գրող, հրապարակախօս, հայ ժողովուրդի հանճարեղ վիպասան։

Րաֆֆի
Ծննդեան անուն	հայ.՝ Յակոբ Մելիք-Յակոբեան
Նաեւ յայտնի է իբրեւ	Րաֆֆի
Ծնած է	1835[…]
Ծննդավայր	Փայաջուկ, Zulachay Rural District, Central District, Սալմաստի գավառ, Արևմտյան Ադրբեջան, Իրան
Մահացած է	25 Ապրիլ 1888(1888-04-25)
Մահուան վայր	Թիֆլիս, Ռուսական Կայսրութիւն
Քաղաքացիութիւն	Ռուսական Կայսրութիւն Պարսկական կայսրութիւն
Ազգութիւն	Հայ
Ազդուած է	Խաչատուր Աբովեան
Երկեր/Գլխաւոր գործ	Սամուէլ (վէպ), Խաչագողի Յիշատակարանը, Սալբի, Հարեմ, Ոսկի Աքաղաղ եւ Անմեղ Վաճառք
Մասնագիտութիւն	բանաստեղծ, գրագէտ, արձակագիր

Կենսագրութիւն

Աւազանի անունով Յակոբ Մելիք Յակոբեան՝ ծնած է 1835-ին, Սալմաստ գաւառի Փայաջուկ գիւղը (ներկայիս Պարսկաստան), հարուստ եւ ազնուական ընտանիքի յարկին տակ։ Հայրը՝ Մելիք Միրզան 13 զաւակներ ունէր։ Րաֆֆի իր նախնական կրթութիւնը ստացած է գիւղի ծխական ուսումնարանին մէջ, ուր տիրող կրօնական խստութեան եւ խաւարամտութեան տէր-թոդիկեան մթնոլորտին դէմ մանուկ տարիքէն կը ծառանայ Րաֆֆի՝ իր կեանքի իտէալը դարձնելով հայոց նորահաս սերունդներու հոգեմտաւոր լուսաւորութեան մեծ գործը։

• 1847-ին կը ղրկուի Թիֆլիս՝ Կարապետ Բելախեանցի դպրոցին մէջ ուսում ստանալու համար։
• 1852-ին կ'ընդունուի ռուսական պետական քիմիագիտութեան չորրորդ դասարանը, ուր չորս տարուան իր ուսումնառութեան շրջանին, կը կազմաւորուին իր գրական նախասիրութիւնները՝ Շիլլերի եւ Հիւկոյի օրինակով եւրոպական մեծ գրողներու արուեստին, ինչպէս եւ ռուսական այդ ժամանակի գրականութեան գեղարուեստական նորարարութեանց վրայ։
• 1856-ին, քիմիագիտութեան դասընթացքը չաւարտած, կը վերադառնայ Փայաջուկ՝ տնօրինելու համար իր գերդաստանի կառավարման գործը։
• 1857-58-ին, ազգային-ազատագրական բուռն գաղափարներով տոգորուած, ուղեւորութեան մը կը ձեռնարկէ Պարսկաստանի եւ Թուրքիոյ գրաւման տակ ինկած հայկական գաւառներուն մէջ՝ Վասպուրականի եւ Տարօնի պատմական յուշարձաններուն ու վանքերուն եւ մանաւանդ ապրող հայութեան եւ Խրիմեանի պէս դէմքերու ծանօթանալը՝ խոր ազդեցութիւն կը գործեն երիտասարդին վրայ, ուր գրի կ'առնէ մեր ժողովուրդին նիստ ու կացը, բնաշխարհագրական առանձնայատկութիւնները, պատմական յիշողութեանց վերաբերեալ իր հարուստ տպաւորութիւնները, որոնք հետագային լայն չափով ու մանրամասնօրէն տեղ կը գտնեն իր վէպերուն մէջ։
• 1860-ականներու վերջերուն Մելիք-Յակոբեաններու ընտանեկան տնտեսութիւնը լուրջ դժուարութեանց կը մատնուի:

Րաֆֆիի գերեզմանը՝ Թիֆլիս

• 1872-էն սկսեալ, Րաֆֆի կ'որոշէ մշտական բնակութիւն հաստատել Թիֆլիսի մէջ եւ նուիրուիլ գրական աշխատանքի։ Այդ օրերուն Գրիգոր Արծրունի նոր սկսած էր հրատարակել «Մշակ» օրաթերթը, որուն մշտական աշխատակիցը ըլլալու կը հրաւիրուի Րաֆֆի՝ նոյնինքն Արծրունիի կողմէ։ Աւելի քան 15 տարի կը շարունակուի հայ ազգային-ազատագրական զարթօնքի երկու այս մեծ ռահվիրաներուն գործակցութիւնը։ Այդ շրջանին Րաֆֆի կը ստեղծէ իր գրական-բանասիրական եւ ակնարկագրական պատկառելի հարստութիւնը, որ իր մնայուն եւ հպարտութիւն ներշնչող տեղը գտած է հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր անկորնչելի ժառանգութեան մէջ։
• Որպէս ուսուցիչ ծառայած է Թաւրիզի Արամեան դպրոցէն ներս, որպէս Հայոց լեզուի եւ Հայոց Պատմութեան ուսուցիչ:
• Րաֆֆիի կը մահուան 25 Ապրիլ 1888-ին եւ աճիւնը կ'ամփոփուի -Թիֆլիսի Խոջիվանքի հայկական գերեզմանատան մէջ։

Վիպասանը

Րաֆֆի

Րաֆֆի Հայ վիպագրական ճառագայթումին արժանաւոր առաքեալն է։ Ժթ. դարու վերջը Հայկական Յեղափոխութեան ֆետայական մեծ պոռթկումը ներշնչման իր վարար աղբիւրը կը գտնէ Րաֆֆիի կերտած «Խենթ» հերոսներուն ու «Կայծեր» շնչաւորող գաղափարներուն մէջ։ Օտարի լուծին տակ ճնշուած, հարստահարուած եւ զգետնուած հայութեան առջեւ Րաֆֆի կը բանայ «Խաչագողի յիշատակարանը», որպէսզի գերագոյն սրբութեան՝ ազատութեան ու արդարութեան բագինին մարդու գերագոյնը զոհաբերելու գաղափարապաշտութեան դասերը սորվեցնէ հայոց գալիք սերունդներուն։ Հայոց բնաշխարհին, շինական հայու բարոյական վեհութեան եւ հայոց պատմութեան դիւցազնական խոյանքներուն անխոնջ ունկնդիրն ու անյագ ուսանողը կ'ըլլայ ան, որ իր ամբարած գիտութիւնն ու իմաստութիւնը, իր ստեղծագործ տաղանդին ուժով, անսակարկ կը բաշխէ հայոց նորահաս սերունդներուն։ Հայոց Աշխարհի իր խոր ճանաչողութեամբ՝ Րաֆֆի տէր կը կանգնի ազգային դաստիարակի իր մեծ առաքելութեան։ Կը սորվեցնէ, որ՝

Ստրկութիւնը սկսուել է եւ շարունակուել տափակ երկրների վրայ եւ աւելի տաք կլիմայի մէջ։ Տափակ երկիրը տալիս է մարդուն տափակ բնաւորութիւն, զարգացնում է նրա մէջ թեքուելու ընդունակութիւն: Բայց լեռնային երկրի բնակիչը նոյնպէս ուղղաձիգ, նոյնպէս բարձրադիտակ է, որպէս իր շրջապատող սեպաձեւ ժայռերը:

Րաֆֆիի ցասումով կը դատապարտէ ստրկութեան համակերպելու ազգային մեր տկարութիւնը։ Կը դատապարտէ մանաւանդ այլասերումը Հայու աստուածավախութեան եւ քրիստոնէական հաւատքին։ Այլասերում՝ որուն հետեւանքով հայոց եկեղեցին եւ անոր սպասարկուները կը դառնան ծառայամիտ պաշտօնեաները կայսեր, սուլթանի, խանի կամ ցարի բռնակալութեանց։ Այլասերում՝ որուն հետեւանքով եկեղեցիներով ու վանքերով կը ծածկուի Հայոց Աշխարհը եւ կ'աւերուին մեր բերդերն ու ամրոցները, որոնք միակ ապաւէնն ու երաշխիքը պիտի ըլլային ազգային մեր մարտունակութեան պահպանումին ու ջրդեղումին։

Րաֆֆիի պատգամներէն

Հայոց Աշխարհի իր խոր ճանաչողութեամբ Րաֆֆի կը հունաւորէ ազգային դաստիարակի իր սրբազան առաքելութիւնը՝ լուսաւորելով գերութեան անտանելի խաւարին մէջ հայոց անվեհեր պայքարն ու անշեղ երթը դէպի աղբիւրը լոյսին՝ դէպի ազգի ազատութիւն եւ հայրենիքի անկախութիւն՝

Ո՜վ հայրեր, ո՜վ պապեր, այս գաւաթը խմում եմ, բայց առանց նուիրելու ձեր ոս-կորներին։ Եթէ դուք այս վանքերի տեղը, որոնցմով լիքն է մեր երկիրը, բերդեր շինէիք, եթէ դուք սուրբ խաչերի եւ անօթների փոխարէն, որ սպառեցրին ձեր հարստութիւնը, զէնքեր գնէիք, եթէ դուք այն անուշահոտութեանց տեղ, որ խնկւում են մեր տաճարներում, վառօդ ծխէիք, այժմ մեր երկիրը բախտաւոր կը լինէր։ Այլեւս քուրդերը մեր երկիրը չէին քանդի, մեր որդիքը չէին կոտորի եւ մեր կանայքը չէին յափշտակի…։ Այս վանքերից ծագեց մեր երկրի կործանումը, նրանք խլեցին մեր սիրտը ու քաջութիւնը, նրանք ձգեցին մեզ ստրկութեան մէջ, սկսած այն օրից, երբ Տրդատը թողեց իր սուրը եւ թագը, առեց խաչը եւ մտաւ Մանիա այրում ճգնելու համար…

Ո՜վ հայոց հին աստուածներ, ո՜վ Անահիտ, ո՜վ Վահագն, ո՜վ Հայկ, նուիրում եմ այս բաժակը ձեր սուրբ յիշատակին, դուք փրկեցէք մեզ…

Ով չի ճանաչում իր հայրենիքը, նա չի կարող ճշմարիտ սիրել այն:

Ինչ մարդ, որ չէ ճանաչում եւ չէ սիրում իւր ազգութիւնը, նա վերջանում է մարդ լինելուց։

Կայ մի բան, որ աշխարհի զանազան ծայրերից կարող է միաւորել հայերը հոգուով, մտքով եւ արիւնով. այն է՝ ազգային սէրը։

Օտարի օգնութիւնից մեզ շահ չկայ։ Դժբախտ է այն ազգը եւ դժբախտ կը մնայ, որ օտարի օգնութեան կարօտ կը լինի։ Ոչ ոք իր հոգու համար մեզ չի օգնի։ Նա պէտք է տասը բան առնէ մեզանից, որ մի բան տայ:

Րաֆֆիի առ Աստուած ուղղած աղօթքներէն

Տէր Աստուած, պահպանիր հայոց ազգը քո ամենախնամ աջովդ. ուր, որ կան նրանք աշխարհի երեսին՝ ուղարկիր նրանց քո սուրբ հոգւոյդ շնորհը, թող ծագէ նրանց հոգու մէջ Աւետարանի լոյսը: Տէր Աստուած, հալածիր տգիտութեան խաւարը այդ թշուառ ազգից. փայլեցրու նրանց մէջ մտաւոր եւ բարոյական լուսաւորութեան արեգակը: Տէր, դու օրհնէ մեր ազգը, մեր սուրբ հայրենիքը, եւ մեր ազգայնութիւնը անջնջելի պահպանիր՝ քանի արեւը լոյս է տալիս երկնակամարի վրայ:

Տէր Աստուած, դու վե՜ր կանգնեցրու մեզանից մի ծիրանազգեստ հզօր իշխան. տո՜ւր նրան ուժ եւ յաղթող գաւազան. թող նա ազատէ մեր ազգը գերութեան շղթաներից. թող նա վերականգնէ Հայաստանը իւր աւերուած փոշիներից եւ ժողովի մեզ, որպէս թխսամայր, իւր հանգիստ եւ ապահով թեւքերի տակ: Տէ՜ր, դու ազատիր մեր հայ ազգը իւր պանդխտութեան գերութիւնից, տո ՜ւր մեզ Մովսէսներ եւ Նոյեան որդի Յեսուներ, որ առաջնորդեն դէպ նոր Քանանը՝ դէպի Հայաստան:

Տէր Աստուած, պահպանիր հայը իւր ազգային հիման վրայ. տո՜ւր նրան հանճար, լուսաւորութիւն եւ կրթութիւն, որպէսզի հայը, առանց ուրիշի կարօտութեան, ինքնուրոյն շինէ՜ եւ նորոգէ իւր դրութիւնը, իւր կեանքը, եւ հետեւելով լուսաւոր ազգերի օրինակին՝ աշխարհի տան մէջ իւր համար ձեռք բերէ մի անկիւն, մի կտոր հող՝ իւր որդոց արմատը նրա վրայ ձգելու համար:

Հետաքրքրական փաստեր

• Րաֆֆին հանդէս եկած է Մելիքզադէ, Անանուն, Մել եւ այլ կեղծանուններով։
• Երեւանի փողոցներէն մէկը անուանուած է Րաֆֆիի անուամբ, ինչպէս նաեւ դպրոց մը։

Չօպանեան Րաֆֆիի մասին

Չօպանեան շատ բարձր կը գնահատէ Րաֆֆիի գործին ազատատենչ ու մարտասէր ոգին, ներշնչման ու ոգեւորման հզօր ուժը եւ վերջինիս՝ սերունդներու վրայ ձգած մեծ ազդեցութիւնը: Րաֆֆիի արուեստին իւրայատկութիւնները նկատի ունենալով, Չօպանեան զինք կ'արժանացնէ «Հայոց «ազգային վիպասան» բարձրագոյն տիտղոսին:

Երկերու մատենագիտութիւն

• Փունջ, հատ. 1–2, Թիֆլիս, 1874:
• Խենթը, Շուշի, 1881, 400 էջ:
• Ոսկի աքաղաղ, Թիֆլիս, 1882, 265 էջ:
• Խամսայի մելիքութիւնները 1600–1827 թթ. (նիւթեր հայոց նոր պատմութեան համար), Թիֆլիս, 1882, 415 էջ:
• Կայծեր, հատ. 1, Թիֆլիս, 1883, 538 էջ:
• Խաչագողի յիշատակարանը, մաս 1-4, Թիֆլիս, 1883-1884, 608 էջ:
• Ջալալեդդին, Մոսկուա, 1884, 100 էջ:
• Սամուէլ, Թիֆլիս, 1886, 749 էջ:
• Կայծեր, հատ. 2, Թիֆլիս, 1887:
• Դաւիթ Բէկ, Թիֆլիս, 1890, 763 էջ:
• Խենթը: Ջալալէդդին, Մոսկուա, 1890, 554 էջ:
• Վէպիկներ եւ պատկերներ, հատ. 1–2, Թիֆլիս, 1891-1893:
• Կայծեր, հատ. 1, Թիֆլիս, 1893, 546 էջ:
• Արծիւ Վասպուրականի (Մկրտիչ Խրիմեան), Թիֆլիս, 1893, 135 էջ:
• Խաչագողի յիշատակարանը, Թիֆլիս, 1895, 496 էջ:
• Զահրումար, Թիֆլիս, 1895:
• Տաճկահայք (Հայոց հարցը), Թիֆլիս, 1895, 80 էջ:
• Կայծեր, հատ. 2, Թիֆլիս, 1897:
• Սամուէլ, Վիեննա, 1898, 764 էջ:
• Ոսկի աքաղաղ, Բագու, 1903, 240 էջ:
• Դաւիթ Բէկ, Վիեննա, 1903, 791 էջ:
• Կայծեր, հատ. 1–2, Վիեննա, 1904:
• Խաչագողի յիշատակարանը, Վիեննա, 1905, 514 էջ:
• Խենթը: Ջալալէդդին, Վիեննա, 1905, 524 էջ:
• Ջալալէդդին, Վիեննա, 1905, 92 էջ:
• Խամսայի մելիքութիւնները: Ղարաբաղի աստղագէտը: Գաղտնիքն Ղարաբաղի, Վիեննա, 1906:
• Սալբի, Վիեննա, 1911:
• Դաւիթ Բէկ, Կ. Պոլիս, 1913, 832 էջ:
• Խենթը: Ջալալէդդին, Կ. Պոլիս, 1913, 384 էջ:
• Ջալալէդդին, Կ. Պոլիս, 1913, 93 էջ:
• Պարսկական պատկերներ, Վիեննա, 1913:
• Տաճկահայք (Հայոց հարցը), Վիեննա, 1913, 163 էջ:
• Խենթը, Կ. Պոլիս, 1913, 308 էջ:
• Խաչագողի յիշատակարանը, Կ. Պոլիս, 1922, 432 էջ:
• Ոսկի աքաղաղ, Կ. Պոլիս, 1922, 152 էջ:
• Սամուէլ, Վիեննա, 1926, 768 էջ:
• Ոսկի աքաղաղ: Պատմուածքներ, Երեւան,  1927, 176 էջ:
• Զահրումար, Վիեննա, 1930:
• Խենթը: Ջալալէդդին, Աթէնք, 1931, 364 էջ:
• Սամուէլ, Պէյրութ, 1934, 749 էջ:
• Կայծեր, հատ. 1–2, Պէյրութ, 1934, 712 էջ:
• Դաւիթ Բէկ, Պէյրութ, 1935, 809 էջ:
• Դաւիթ Բէկ, Աթէնք, 1935, 691 էջ:
• Սամուէլ, Աթէնք, 1936, 690 էջ:
• Խաչագողի յիշատակարանը, Գահիրէ, 1936, 480 էջ:
• Խաչագողի յիշատակարանը, Պոսթըն, 1936, 434 էջ:
• Խենթը, Պէյրութ, 1937, 432 էջ:
• Խենթը, Պոսթըն, 1937, 362 էջ:
• Կայծեր, հատ. 1, Ալէքսանդրիա, 1937, 446 էջ:
• Ոսկի աքաղաղ, Ալեքսանդրիա, 1937, 196 էջ:
• Ջալալէդդին, Ալեքսանդրիա, 1937, 92 էջ:
• Սամուէլ, Պոսթըն, 1938, 749 էջ:
• Զահրումար, Գահիրէ, 1938:
• Դաւիթ Բէկ, Պոսթըն, 1938, 687 էջ:
• Սամուէլ, Երեւան, 1940, 468 էջ:
• Դաւիթ Բէկ, Երեւան, 1941, 436 էջ:
• Կայծեր, հատ. 1–2, Երեւան, 1947:
• Երկերի ժողովածու, հատ. 1–3, Երեւան, 1949–1950:
• Կայծեր, հատ. 1–2, Վիեննա, 1954:
• Ոսկի աքաղաղ, Երեւան, 1954, 245 էջ:
• Երկերի ժողովածու, հատ. 1–10, Երեւան, 1955–1959:
• Սամուէլ, Երեւան, 1957, 618 էջ:
• Սամուէլ, Պէյրութ, 1956, 646 էջ:
• Ոսկի աքաղաղ, Վիեննա, 1956, 147 էջ:
• Խաչագողի յիշատակարանը, Երեւան, 1957, 422 էջ:
• Ոսկի աքաղաղ, Երեւան, 1958, 146 էջ:
• Գրականութեան մասին, Երեւան, 1958:
• Ոսկի աքաղաղ, Երեւան, 1960, 135 էջ:
• Սամուէլ, Երեւան, 1961, 610 էջ:
• Դաւիթ Բէկ, Երեւան, 1962, 630 էջ:
• Երկերի ժողովածու, հատ. 1–10, Երեւան, 1962–1964:
• Խենթը: Ջալալէդդին, Վիեննա, 1966, 378 էջ:
• Սամուէլ, Երեւան, 1967, 535 էջ:
• Խաչագողի յիշատակարանը, Երեւան, 1970, 388 էջ:
• Խենթը: Հարեմ: Ոսկի Աքաղաղ: Պատմուածքներ, Երեւան, 1970, 680 էջ:
• Խենթը: Խաչագողի յիշատակարանը, Երեւան, 1978, 686 էջ:
• Դաւիթ Բէկ, Երեւան, 1980, 574 էջ:
• Ոսկի աքաղաղ, Երեւան, 1980, 150 էջ:
• Խաչագողի յիշատակարանը, Երեւան, 1981, 376 էջ:
• Խենթը: Ջալալէդդին, Թեհրան, 1981, 524 էջ:
• Խենթը: Ջալալէդդին, Երեւան, 1982, 416 էջ:
• Կայծեր, հատ. 1–2, Թեհրան, 1982:
• Ազգային վիպասանութիւն պարսկահայոց կեանքից, Թեհրան, 1983, 536 էջ:
• Տաճկահայք (Հայոց հարցը), Թեհրան, 1983, 165 էջ:
• Սամուէլ, Երեւան, 1984, 510 էջ:
• Երկերի ժողովածու, հատ. 1–12, Երեւան, 1983–1991, 1999:
• Խաչագողի յիշատակարանը, Երեւան, 1989, 384 էջ:
• Մինը այսպէս, միւսը՝ այնպէս, Հալէպ, 1990, 117 էջ:
• Խամսայի մելիքութիւնները 1600–1827 թթ. (նիւթեր հայոց նոր պատմութեան համար), Անթիլիաս, 1998, 131 էջ:
• Ոսկի աքաղաղ, Երեւան, 2003, 180 էջ:
• Ոսկի աքաղաղ, Պէյրութ, 2007, 182 էջ:
• Ջալալէդդին, Պէյրութ, 2007, 82 էջ:
• Երկեր (Թարգմանութիւններ: Յօդուածներ: Նամակներ), Երեւան, 2011, 400 էջ:
• Խենթը: Խաչագողի յիշատակարանը, Երեւան, 2012, 664 էջ:
• Ստեղծագործութիւնների ժողովածու, Երեւան, 2013, 592 էջ:
• Խաչագողի յիշատակարանը, Պէյրութ, 2013, 376 էջ:
• Սամուէլ, Պէյրութ, 2014, 552 էջ:

Գրականութիւն

• Աւթանդիլեան Ա. Խ., Պատկերներ Րաֆֆիի կեանքից, Ալեքսանդրապոլ, 1904։
• Գուրգէն Վանանդեցի, Րաֆֆիի վէպերը, Երեւան, 1928։
• Արսէն Տէրտէրյեան, Րաֆֆու «Սամվել» պատմական վէպը, Երկ., Երեւան, 1980։
• Սերգէյ Սարինեան, Րաֆֆի, Երեւան, 1957։
• Նոյնի, հայկական ռոմանթիզմ, Երեւան, 1966։
• Նոյնի, Րաֆֆի. գաղափարների եւ կերպարների համակարգը, Երեւան, 1985։
• Սամուէլեան Խ., Րաֆֆու կեանքը, Երեւան, 1957։
• Եղիշէ Պետրոսեան, Րաֆֆի, Երեւան, 1959։
• Սարգիս Մանուկեան, Րաֆֆիի «Ջալալեդինի» ծագումը, Երեւան, Պետհրատ, 1932, 54 էջ։

Արտաքին յղումներ

• Րաֆֆի Կենսագրութիւնը եւ իր «Խաչագողի Յիշատակարանը» վէպը։
• Ալեքսանդր Շիրվանզադէ «Րաֆֆիի կեանքից» Archived 2016-10-13 at the Wayback Machine. ։
• Կենսագրութիւնը, ստեղծագործութիւններէն հատուածներ։
• «Խենթ» վէպը անգլերէն թարգմանութեամբ Archived 2015-04-25 at the Wayback Machine.։