Սեխ, դդմազգիներու ընտանիքի Cucumis ցեղին պատկանող բանջարանոցային մշակաբոյս։ Ուշագրաւ է իւրայատուկ բուրումնաւէտութեամբ եւ համով։ Մեծ տեղ գրաւած է ժողովրդական սնունդին մէջ։ Յայտնի է սեխի 10 տեսակ։ Սեխի հայրենիքը կը համարուի Կեդրոնական Ասիան եւ Փոքր Ասիան։ Սեխը ջերմութեամբ եւ լոյսով աճող, չորութեան դիմացող բոյս է, կ'աճի աղի հողերուն մէջ։ Սեխի պտուղը գնդաձեւ կամ հաւկթաձեւ, դեղին, կանաչ, շագանակագոյն կամ սպիտակ գոյնի։ Հասուն կը դառնայ 2-էն մինչեւ 6 ամսուան ընթացքին։

Սեխ

Հայաստանի մէջ Խմբագրել

ՀՀ-ին մէջ կայ 3 տեսակ՝

  • Սեխ սովորական (M. sativus),
  • Սեխ մանրապտուղ կամ Շամամ (M. dudaim),
  • Սեխ մոլախոտային (M. agrestis):

Հիմնականին մէջ կ'աճի Արարատեան դաշտին մէջ։ Տարածուած է մշակովի սեխը։

Ստուգաբանութիւն Խմբագրել

 
Սեխի ծաղիկը

Սեխի ծագման հնագոյն օճախները կը համարուին Փոքր Ասիան, Իրանը, Աֆղանիստանը եւ Միջին Ասիոյ երկիրները։ ներկայիս այդ երկիրներուն մէջ կեդրոնացուած են սեխի հիմնական ենթատեսակները, ինչպէս նաեւ դաշտամոլախոտային կիսամշակովի տեսակները։ Ասիական երկիրներէն սեխը տարածուած է Եւրոպայի եւ Ամերիկայի մէջ[1]։ Սովորաբար կը բացատրուի որպէս «ուռճացուած, ուռած պտուղը»։

Պատմութիւն Խմբագրել

Առաջին յիշատակութիւնը յայտնաբերուած է Աստուածաշունչին մէջ։ Ներկայ ժամանակներուն չենք հանդիպիր վայրի սեխի։ Եւրոպայի մէջ սեխի մասին իմացած են Միջին դարերուն։ Ռուսաստանի մէջ յայտնաբերուած է Վոլգայի տարածաշրջանը, բերուած է 15-16-րդ դարերուն Կեդրոնական Ասիայէն։

Բուսաբանական նկարագիր Խմբագրել

Ցօղունը կողաւոր է, գետնատարած, փռուած, ճիւղաւորուող, երկարութիւնը՝ 2-2,5 մ։ Միամեայ բոյս է. ցօղունը հնգակիւնանի է, սնամէջ, կոպիտ թաւոտութեամբ, 1-3 մեթր երկարութեամբ եւ առաջ ճիւղաւորուող։ Հիմնական ճիւղաւորութիւնները միջինին մէջ 3-էն 6-ն են եւ աւելի։ Երկարացօղուն տեսակներու ցօղունը կ'ըլլայ 1,5 մեթր եւ աւելի։ Արմատային համակարգը բաւականին հզօր, խորացող եւ առատ ճիւղաւորուած։ Տերեւները պարզ են, խոշոր, երիկամաձեւ, տերեւանութներուն մէջ կան մազիկներ սրտաձեւ կամ հնգանկիւն՝ հինգ խոշոր ջիղերով եւ կոպիտ թաւով[1]: Ծաղիկները բաժանասեռ են։ Արական ծաղիկները փունջերով են՝ տերեւանութներուն մէջ, իգականները՝ մէկական։ Պտուղը բազմասերմ կեղծ հատապտուղ է՝ տարբեր ձեւերու (կլոր, ձուաձեւ, տանձաձեւ, գլանաձեւ, տափակ եւ այլն) եւ մեծութեան։ Պտուղին մակերեւոյթը հարթ է, կողաւոր, ցանցապատ, կնճռոտ եւ այլն, կեղեւը՝ սպիտակ, դեղին, կանաչ, սրճագոյն, նարնջագոյն եւ այլն։ Պտղամիսը սպիտակ է, կանաչաւուն, կարմրավարդագոյն, նարնջագոյն։

Կիրառութիւն Խմբագրել

 

Հիմնականին մէջ կ'օգտագործուի թարմ վիճակին մէջ, որպէս քաղցր, բուրաւէտ եւ հիւթալի սննդատեսակ։ Շաքարի քանակը սեխին մէջ կախուած է ենթատեսակէն եւ կրնայ հասնիլ 3,6-էն մինչեւ 14 %-ի։ Բացի թարմ գործածութենէն, սեխը մեծապէս կ'օգտագործուի նաեւ անուշներու, պահածոներու, չիրերու եւ մեղրի արտադրութեան մէջ, իսկ սերմերը ծեծած վիճակին մէջ նոյնիսկ կ'օգտագործեն որոշ կերակուրներու մէջ[1]։ Պտուղը կ'օգտագործուի թարմ եւ վերամշակուած։ Հայաստանի մէջ կը մշակուին Շալախ (կանխահաս), Սնեվազ (միջահաս), Մասիս 2 (միջին ուշահաս) եւ այլ տեսակեր։ Ճաբոնական «միդորի» կոչուող խմիչքը կ'օգտագործուի սեխի համային յաւելումի մէջ։

Քիմիական կազմ Խմբագրել

Սեխերը հարուստ են քալիումով, ինչպէս նաեւ A եւ C կենսանիւթերով, կը պարունակէ շաքար (16-18 % եւ աւելի), կենսանիւթ C (մինչեւ 60 մկ %), քարոթին (A-նախակենսանիւթ), բեքթինային նիւթեր, հանքային աղեր եւ այլն[2]։

Հոմանիշներ Խմբագրել

Ըստ The Plant List.ի տուեալներուն Cucumis melo L. տեսակի հոմանիշները ունին հետեւեալ անուանումները[3]

Տարատեսակներ Խմբագրել

  • Cucumis melo subsp. agrestis
  • Cucumis melo subsp. melo
  • Cucumis melo subsp. melo var. cantalupensis
  • Cucumis melo subsp. melo var. chito
  • Cucumis melo subsp. melo var. conomon
  • Cucumis melo subsp. melo var. flexuosus
  • Cucumis melo subsp. melo var. inodorus
  • Cucumis melo subsp. melo var. momordica
  • Cucumis melo subsp. melo var. texanus

Գրականութիւն Խմբագրել

Ծանօթագրութիւններ Խմբագրել

  1. 1,0 1,1 1,2 Անդրեաս Մելիքյան, «Բանջարաբուծություն» Երեւան, 2005, էջ 247-250
  2. «Սեխերի սննդարարության մասին փաստեր»
  3. Cucumis melo L. Archived 2012-08-29 at the Wayback Machine. на сайте The Plant List Archived 2019-05-23 at the Wayback Machine.