Արդիւնաբերութիւնը Խորհրդային Հայաստանի Մէջ

Էջմիածինի գործարանի երկաթեայ ցուցանակը

Արդիւնաբերութիւնը Խորհրդային Հայաստանի մէջ, Խորհրդային կարգերու հաստատումէն ետք Հայաստանի տնտեսական-մշակութային դէմքը սկսաւ արագօրէն փոխուիլ։ Մեր հանրապետութեան աշխատողները անցած էին ճանապարհ մը, որ սկսուած է Ձորագետին ու Շիր-կանալին մէջ, Կիւմրիի հիւսուած միացման առաջին արտադրամասերէն եւ կը հասնի մինչեւ Մեծամորի ատոմակաեանն ու Արփա-Սեւան թունածը, այսօրուայ արդիւնաբերական առաջնակարգ ձեռնարկութիւնները։

Հանրապետութեան տնտեսութեան առաջատար ճիւղը դարձած էր արդիւնաբերութիւնը, որու հետ կապուած էր բնակչութեան մեծամասնութեան գործունեութիւնը։ Արդիւնաբերական վայրերուն մէջ համակեդրոնացած էր բնակչութեան կեսէն աւածին։

1977 թուականին արդիւնաբերութեան համախառն արտադրանքի ծաւալը 1913 թուականի համեմատութեամբ աւելցած էր 311 անգամ։ Ներկայիս հասարակական ամբողջական արդիւնքի մէջ արդիւնաբերութեան բաժինը կը կազմէ 67 տոկոս։ Այժմ արդիւնաբերութիւնը երկու տարի աւելի շատ արտադրանք կու տայ, քան կ՛ստանար ամբողջ 1913 թուականի ընթացքին։

Հիմնական գործոնները

Արդիւնաբերութիւնը ժողովրդական տնտեսութեան առաջատար ճիւղ դառնալու հիմնական գործոններէն է աշխատանքային աղբիւրներու առկաիւթիւնը։ Արդիւնաբերութեան հին օջախներու նշանակալի աճման կողքին, խորհրդային իշխանութեան տարիներուն զարգացան խոշոր արդիւնաբերութեան նոր կեդրոններ հանրապետութեան բոլոր շրջաններու մէջ։ Երեւանը վերածուեց բազմաճիւղ արդիւնաբերութեան խոշորագոյն կեդրոն, որ ամբողջ Հայաստանի արդիւնաբերութեան համար մեծ դեր կը խաղայ։

Արդիւնաբերութեան համար բնորոշ է տեխնիկական բարձր մակարդակը, արդիւնաբերութեան հիմնական գործողութիւնները մեքենայացուած եւ էլեկտրիֆիկացուած էին։ Նկատի ունենալով, որ Հայաստանի հանքային աղբիւրներու բաղադրութեան մէջ կը բացակայէին արդիւնաբերական նշանակութիւն ունեցող ուառածիքային աղբիւրները, հանրապետութեան ամբողջ էներգատնտեսութիւնը կառուցուեցաւ ջրային ուժի օգտագործման վրայ։

Հայաստանի մէջ ուժեղ հիմնական աղբոյրը մինչեւ 1960-ական թուականներու սկզբները հիդրոէներգիան էր. վճռական դերը կը պատկանէր Աեւան-Հրազդան կասկադի 6 կաեաններուն (Լճային, Աթարբեկեանի, Գիւմուշի, Արզնիի, Քանաքեռի եւ Երեւանի), որոնք կ՛օգտագործէին Սեւանա լիճի ջուրերու դարաւոր պաշարները։ Սեւան-Հրազդան կասկադը երկար ժամանակ հանդիսացած է հանրապետութեան տնտեսութեան ուժեղ առանցքը։ Մինչեւ 1963 թուականը, երբ դեռ շահագործման չէր հանձնուած Երեւանի ջերմաէլեկտրակեդրոնը, արտադրուող էլեկտրաէներգիայի 89 տոկոսը տուած էին հիդրոէլեկտրակաեանները։

Բնական գազի Հայկական ԽՍՀ մուտք գործածու շնորհիւ (սկիզմբին Ադրբեջանական ԽՍՀ-էն, ապա նաեւ Հիւսիսային Կովկասէն եւ Իրանէն) հանրապետութեան էլեկտրական ուժի բուռն կերպով աճող պահանջարկը բաւարարածու համար կառուցուեցաւ ու շարք մտան Երեւանի եւ Կիրոուականի ջերմաէլեկտրակեդրոնները, Հրազդանի ՊՇէԿ-ը (Պետական շրջանային էլեկտրակաեանը), այժմ արդէն էլեկտրական ուժի արտադրութեան մէջ ջրածեկտրակաեաններու բաժինը կը կազմէ ընդամէնը շուրջ 15 տոկոս։ Տասներորդ հնգամեակի տարիներուն Հոկտեմբերեանի շրջանի մէջ կառուցուած Մեծամորի ատոմային էլեկտրակաեանը մեծ տեղ կը գրաւէ հանրապետութեան էլեկտրական ուժի հաշվեկշիռը։

Պատկեր:Armenia NPP.png

Ակտիվութեան քարտեզ

Լոռուայ հողմաղաց

Քիմիական արդիւնաբերութիւն

էլեկտրական ուժ այժմ ինկած է Հայաստանի ամբողջ տնտեսութեան հիմքին մէջ։ Հենց նրա բազայի վրայ առաջացաւ, չափազանց արագ զարգացաւ եւ Հայաստանի արդիւնաբերութեան կառուցուածքին մէջ խիստ նշանակալի տեղ գրաւեց քիմիական արդիւնաբերութիւնը, որ անցեալին բոլորոուին չկար։ Այս արդիւնաբերութեան զարգացմանը նպաստեցին նաեւ Հայաստանի մաքուր կրաքարերը եւ պղինձի ձուլման ժամանակ արտազատուող ծծմբային գազերը։

Նախապատերազմեան տարիներուն եւ ապա 1949 թուականէն ետք ստեղծուեցաւ պայմաններ Երեւանի, ուանաձորի եւ Ալաւերդիի քիմիական հանգոյցներու զարգացման համար։ 1940-1955 թուականներուն քիմիական արդիւնաբերութեան արտադրանքը իր աճի տեմպերով մետաղամշակման ճիւղերէն ետք գրաւած էր երկրորդ տեղը։ 1956-1960 թուականներուն 1955 թուականի համեմատութեամբ քիմիական արդիւնաբերութեան ծաւալն աճեցաւ 80%-ով, իսկ ոչ էլեկտրատար քիմիայի արտադրանքը 118%-ով։ Քիմիական արդիւնաբերութեան զարգացինը ՀԽՍՀ-ի մէջ կ՛իրականանար առաջանցիկ ժամանակով, լայնօրէն կ՛օգտագործէր հինքի ու միջանկեալ արտադրանքի վերամշակման համալիր ձեւը։ Հատկապէս այն բարձր ժամանակով սկսաւ զարգանալ 1940-1970 թուականներուն։

Հինգամեակներու տարիներուն Հայաստանի մէջ կառուցուեցաւ քիմիական խոշոր գործարաններ՝ շատ բարդ արհեստաւարժութեան գործողութիւններով։ Հայաստանի քիմիական արդիւնաբերութեան պարծանքն է Ս. Մ. Կիրովի անուան քիմիական միախմբուիլը Երեւանի մէջ, որ կ՛արտադրէ կալսիինի կարբիդ, ացետիլէն, քլորոպրենային կաուչուկ, լատիքսներ, կաուստիկ սոդա եւ այլն։ Կիրոուականի Ալ. Մեասնիկեանի անուան քիմիականմիախմբուիլը կ՛արտադրէ քացախաթթու եւ նրայ ածանցեալներ, կալսիինի ցիանամիդ, ազոտական պարարտանիւթեր, ազոտաթթու, ցիանպլաւ, մածամին, կարբամիդ եւ այլն։ Ալաւերդի լեռնամետալուրգիական միախմբուիլը կ՛արտադրէ ծծմբաթթու, պղնձարջասպ եւ սուպերֆոսֆատ։ Երեւանի «Պոլիուինիլացետատ» գործարանը կը թողարկէ ուինիլացետատ եւ պոլիմերացման պլաստիկներ, պոլիուինիլային սպիրտ եւ այլն։ Սինթետիկ կաուչուկի բազայի վրայ կ՛աշխատէին Երեւանի աւտդողերու եւ ռետինի առհեստական իրերու գործարանները։ էջմիածինի մէջ ստեղծուած է պլաստմասսայի գործարան։

Բնական գազի մուտքը Հայկական ԽՍՀ հնարաւորութիւն տուեց վերանայած քիմիական արդիւնաբերութեան որոշ արտադրութիւններուարհեստաւարժութիւնը։ Այժմ, օրինակ, Կիրովի անուան քիմիական արտադրութիւններու ացետիլենային խինբը կալսիինի կարբիդի մէջ, որ համար հինք կը ծառայէին Արարատի բարձրորակ կրաքարերը՝ տրաւերտինները, անցած է բնանան գազի օգտագործմանը, որու հետ կրճատուած է նաեւ էլեկտրաէներգիայի ծախսը։

Հանրապետութեան քիմիական արդիւնաբերութեան կառուցուածքին մէջ իրենց պատուաւոր տեղը ունին նաեւ քիմիական ռեակտիֆներու, քիմիական մանրաթածերու (ացետատային մետաքսի), արհեստական կորունդի, ապակեթածի, դեղորայքի, վիտամիններու, լիզինի եւ կարք մը այլ արտադրութիւններ։ Արագօրէն կը զարգանայ կենցաղային քիմիան։ Քիմիական նիւթերու տեսականին ընդլայնածու լայն հեռանկարներ կը բանային Երեւանի ընդերքին եղած կերակրի աղի հարուստ պաշարները, Իջեւանի մէջ հայտնաբերուած բենթոնիտային կաւերը, հանրապետութիւնի մէջ լայնօրէն տարածուած պեռլիտները եւ այլն։ Հայաստանի արդիւնաբերութեան հնագոյն ճիւղը՝ գունաւոր մետալուրգիան, որ ձեռնարկութիւններն ստեղծուած էին դեռեւս Խորհրդային իշխանութեան հաստատինէն շատ առաջ, ունի շատ հուսալի հինքայիւն բազա։ Հայաստանի ընդերքէն կ՛արդիւնահանէին եւ կը հարստացուէին պղինձի, մոլիբդենի, բազմամետաղային հանքանիւթեր։

Հանրապետութեան հանքաւայրային մարգարիտը Քաջարանի Գանձասարն է, իր հարուստ պաշարներով։ Ողջիի հովիտը, Կապուտջուղ լեռան փեշերու տակ, ստեղծած է պղնձամոլիբդենային միախմբուիլը։ Հայաստանի երկրաբանները հետախուզած եւ հաստատած էին, որ Գանձասարը մոլիբդենի, պղինձի եւ այլ մետաղներու վիթխարի շտեմարանն է։ Այստեղ հանքանիւթի արդիւնահանինը կը կատարուած է բաց եղանակով։ Սարի կատարին հզոր մեքենաներով հորատանց կը փորուէին, ապա պայթեցաւ ածուստ առ ածուստ։ Այստեղ կային այնպիսի պայթեցիններ, որոնց ժամանակ կը մանրատուէին հազարաւոր տոննաներով հանքաքար ու ապար։ Սարի վրայ կը գործէին հայրենական առաջնակարգ էքսկաւատորներ, հարիւրաւոր աւտոմեքենաներ։ Մանրատուած հանքանիւթը օդային ճոպանուղիներով կը փոխադրէ Գանձասարի դիմացի լեռնալանջին կառուցուած հարստացուցիչ գործարան, ուր կը մշակվուի, կը վերածուին թանկարժեք մետաղափոշիի։ Քաջարանի պղնձամոլիբդենային միախմբուիլը Խորհրդային Միութեան հանքային արդիւնաբերութեան ամենահզոր ձեռնարկութիւններէն է։ Տիեզերական տարածութիւնները ակոսող Խորհրդային տիեզերանաւերու զրահներու մէջ բաժին ունի նաեւ մոլիբդենը։

Մեքենաշինութիւն եւ մետաղմշակին

Հայկական մեքենաշինութեան մասին թերոյի շապիկի վրայ

Մետաղամշակման ուառ օրինակ (հասարակ կամուրջ)

Մետաղամշակման զարգացինը եւ կատարածագործինը նպաստած է կամուրջի երկաթեայ սիւներէն աւածի պինդ ըլլալու (աւածցուած են պտուտակներ եւ մետաղեայ գլխիկներ)

Հայկական մեքենաշինութեան հետխորհրդային համագործակցութիւնները

ՀԽՍՀ մեքենաշինութիւնը՝ ծանր արդիւնաբերութեան ճիւղերու (հաստոցաշինութիւն, սարքաշինութիւն, գործիքաշինութիւն, էլեկտրատեխ․, աւտոմոբիլային արդիւնաբերութիւն եւ այլն) համալիրը, ժողտնտեսութեան համար կը թողարկէր հիմնական արտադրական ֆոնդերու աշղոյժ մասը՝ աշխատանքի գործիքներ, սպառման առարկաներ ու պաշտպանական նշանակութեան արտադրանք։ Մեքենաշինութեան զարգացման մակարդակէն կախուած էր հասարակական աշխատանքի արտադրողականութիւնը, գիտատեխնիկական առաջընթացի արագացինը, ժողովուրդի նիւթական ապահոուածութիւնը։ Սոցիալիստ, տնտեսաւարման պայմաններուն մէջ ՀԽՍՀ մեքենաշինութեան առանձին ճիւղերու եւ էինթաճիւղերու աճի տեմպերը կը սահմանուէին պլանայնօրէն՝ ժողտնտեսութեան առջեւ դրուած խնդիրներուն համապատասխան եւ կ՛ապահովէ գիտատեխնիկական առաջադիմութեան ժամանկի արագացինը։ Նախախորհրդային Հայաստանի մէջ, թոյլ զարգացած արդիւնաբերութեան եւ գիւղատնտեսութեան պայմանները, մեքենաշինութիւնը եւ մետաղամշակինը խիստ ետ կը մնային տնտեսութեան միւս ճիւղերէն, արտադրութեան ծաւալը փոքր էր, տեսականին՝ սահմանափակ։ 19-րդ դարու վերջին եւ 20-րդ դարու սկիզը Երեւանի մէջ կը գործէին Տեր-աւետիքովներու եւ Գ․ Հախվերդեաններու մեխանիկական գործարանները, Վ․ Միխայլովի էլեկտրամեխանիկական, ինչպէս նաեւ օպտիկայի եւ մի քանի տասնեակ այլ արհեստանոցներ, Ալեքսանդրապոլի մէջ (այժմ՝ Կիւմրի)՝ Վ․ Հեքիմեանի մեխանիկափականագործական արհեստանոցը, որ հետագային վերակառուցուեցաւ թուջաձուլական–մեխանիկական գործարանի, պղնձաձուլական-մեխանիկական, թիթեղագործական եւ այլ արհեստանոցներ, Ղարաքիլիսէի (այժմ՝ ուանաձոր), Դիլիջանի, ածենովկայի (այժմ՝ Սեւան), Նոր Բայագետի (այժմ՝ Կամո) մետաղամշակման, Ալեքսանդրապոլի, Երեւանի շոգեքարշային դեպոներու, Ալաւերդի եւ Ղափանի պղնձաձուլական գործարաններու մեխանիկական արհեստանոցները։ 1913 թուականին Հայաստանի մեքենաշինութեան եւ մետաղամշակման արդիւնաբերութեան արտադրանքը կազմած էր ամբողջ արդիւնաբերութեան արտադրանքի մոտ 1%-ը։ Մեքենաշինութիւնը եւ մետաղամշակինը Հայաստանի մէջ արագ տեմպերով սկսաւ զարգանալ խորհրդային կարգերու հաստատինէն ետք, որ պայմանաւորուած էր սոցիալիստ, ինդուստրացման քաղաքականութեամբ եւ մեքենաներու ու սարքաւորիններու նկատմամբ ժողտնտեսութեան անընդհատ աճող պահանջներով։ Գործող ձեռնարկութիւններն ազգայնացուեցաւ, մասնաւոր մանր արհեստանոցները ընդգրկուեցին արդիւնաբերական գործարաանի մէջ, վերականգնուեցաւ Երեւանի եւ Կիւմրի մեխանիկական գործարանները, սկսաւ Ֆ․ է․ Զերժինսկու անուան հաստոցաշինարարական, աւտոնորոգման, Վ․ Ի․ Լենինի անուան էլեկտրամեքենաշինարարական, Քանաքեռի էլեկտրանորոգման գործարաններու շինարարութիւնը, կառուցուեցաւ մետաղամշակման բազմաթիւ ձեռնարկութիւններ։ Արդէն 1928 թուականին հանրապետութեան մեքենաշինութեան եւ մետաղամշակման արդիւնաբերութեան արտադրանքը հասաւ նախախորհրդային շրջանի ամենաբարձր՝ 1913 թուականի մակարդակին, իսկ 1929-1940 թուականներուն աճի ժամանակները խիստ բարձրացան, եթէ 1940 թուականին ընդհանուր արդիւնաբերական արտադրանքի ծաւալը 1913 թուականի համեմատութեամբ աճեցաւ 8,7 անգամ, ապա այդ նոյն ժամանակաշրջանին մեքենաշինութեան եւ մետաղամշակման արտադրանքը աճեցաւ 15 անգամ։ Արմատապէս փոխուեցաւ մետաղամշակման արդիւնաբերութեան տեխնիկական բազան, արտադրութեան ծաւալը եւ կառուցուածքը։ 1940 թուականին մետաղահատ հաստոցներու թիւը աճեցաւ մօտ 80 անգամ, իսկ մետաղամշակման արդիւնաբերութիւնը 1928 թուականի համեմատութեամբ աճեցաւ 38,8 անգամ։ 1940 թուականին մետաղամշակման արդիւնաբերութեան արտադրանքի մօտ 2/3-ը կու տային հիմնական նորոգման գործարաններն ու արհեստանոցները։ Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներուն ՀԽՍՀ մեքենաշինութիւնը եւ մետաղամշակինը սկսաւ արտադրած ռազմական արտադրանք, ստեղծուեցաւ Երեւանի մոտորանորոգման, մետաղեայ լայն սպառման ապրանքներու գործարանները, հիմնադրուեցաւ Երեւանի կաբածի գործարանը, ստեղծուեցաւ մեքենաշինութեան նոր ճիւղեր՝ հաստոցաշինութիւն, սարքաշինութիւն, էլեկտրտմեքենաշինութիւն, ընդհանուր մեքենաշինութիւն։ 1941-1945 թուականներուն մեքենաշինութեան եւ մետաղամշակման արտադրանքն աճեցաւ 1,7 անգամ։ Հետպատերազմեան շրջանին մեքենաշինութեան համակողմանի զարգացինը ուղեկցուեցաւ որակական խոր տեղաշարժերով, ներճիւղային կառուցուածքի եւ տարածքային տեղաբաշխման առաջադիմական փոփոխութիւններով, մասնագիտացման խորացմամբ։ Կառուցուեցաւ եւ շահագործման հանձնուեցաւ նոր ձեռնարկութիւններ (Երեւանի Վ․ Ի․ Լենինի անուան «Հայէլեկտրո», էլեկտրաճշգրիտ սարքերու, Կիրոուականի «աւտոգենմաշ», Կիւմրիի հղկող հաստոցներու, Չարենցաւանի գործիքաշինարարական գործարանները եւ այլն), ստեղծուեցաւ եւ բուռն զարգացան մեքենաշինութեան նոր ճիւղեր՝ էլեկտրոնային, ռադիոէլեկտրոնային, ճշգրիտ եւ գերճշգրիտ հաստոցաշինական արդիւնաբերութիւնները։ Մեքենաշինութեան առաջանցիկ զարգացման շնորհիվ կարճ ժամանակամիջոցին զգալիօրէն աճեցաւ նաեւ մեքենաշինութեան արտադրանքի տեսակարար կշիռը։ 1970-1985 թուականներուն ՀԽՍՀ մեքենաշինութեան զարգացինը բնորոշ էին կարք մը առանձնահատկութիւններ․ առաջանցիկ ժամանակով կը զարգանէին մեքենաշինութեան աւածի աշխատատար, միաժամանակ քիչ նիւթատար եւ էներգատար ճիւղերն ու էինթաճիւղերը, կը բարձրանար արտադրողական ուժերու տեղաբաշխման համաչափութիւնը (արդիւնաբերական համալիրներ ու հանգոյցներ ստեղծուած էին Աբովեանի, Հրազդանի, Չարենցաւանի, Սեւանի, Կամոի մէջ եւ այլուր), անընդմէջ կ՛աճին մեքենաշինութեան գիտական ապահովուածութիւնը (ստեղծուած էին թուաբանական մեքենաներու, Միկրոէլեկտրոնիկայի, էլեկտրական մեքենաներու ԳՀԻ-ները, Կոմպլեքսային էլեկտրասարքաւորիններու համամիութենական գիտահետազոտական եւ նախագծային կոնստրուկտորական համալսարանը, Մետաղահատ հաստոցներու փորձարարական ԴՀԻ-ի անդրկովկասեան մասնաճիւղը եւ այլն)։ Զարգացման այս առանձնահատկութիւններու շնորհիվ ՀԽՍՀ մեքենաշինութեան մէջ տեղի կ՛ունենային արմատական եւ որակական փոփոխութիւններ։ ՀԽՍՀ մեքենաշինութեան եւ մետաղամշակման համար կադրեր կը պատրաստէին Երեւանի Կ․ Մարքսի անուան պոլիտեխնիկական համալսարանը, էլեկտրամեխանիկական, մեքենաշինարարական, էլեկտրոնային հաշուողական թուաբանական մեքենաներու, ռադիոէլեկտրոնիկայի, Դիլիջանի ռադիոտեխնիկական, ուանաձորի սարքաշինարարական եւ այլ տեխնիկիններ։

Սարքաշինութիւն

Մեքենաշինութեան այս ճիւղը կը թողարկէր չափման, տեղեկութիւններու վերլուծման, մշակման ու հաղորդման միջոցներ, կարգաւորող հարմարանքներ, կառաւարման աւտոմատ եւ աւտոմատացուած համակարգեր։ Արտադրանքի քանակով ու բազմազանութեամբ ԽՍՀՄ սարքաշինութեան մէջ առաջատար տեղ կը գրաուէր չափման տեխնիկայի միջոցներու թողարկինը, որ կ՛ընդգրկուէր էլեկտրական (հոսանքի լարուածութեան, հաճախականութեան, հզորութեան), ջերմաածեկտրական (ջերմաստիճանի, ճնշման, ծախսի), մեխանիկական (ուժի, զանգուածի, կարծրութեան, ամրութեան) չափման միջոցներու արտադրութիւնը։ Ուրոյն տեղ ունի նաեւ ժամացոյցի արդիւնաբերութիւնը։ ԽՍՀՄ-ի մէջ խոշոր եւ արագ զարգացող ենթաճիւղ էր վերլուծական սարքաշինութիւնը, որ կ՛ստեղծէր տարբեր միջաուայրերուն եւ պայմաններուն նիւթերու կազմի, բաղադրութեան, հագեցուածութեան որոշման սարքեր։ ԽՍՀՄ սարքաշինութեան մէջ զգալի տեղ կը գրաւուէր նաեւ տեղեկութիւններու, ազդանշաններու եւ կառաւարման իմպուլսներու հաղորդման միջոցներու, ինչպէս նաեւ ժողտնտեսութեան մէջ օգտագործուող բազմատեսակ սարքերու եւ առարկաներու արտադրութիւնը։ ԽՍՀՄ սարքաշինութիւնը թողարկուող արտադրանքի ծաւալով ԽՍՀՄ-ի մէջ գրաուած է 5-րդ տեղը։ ԽՍՀՄ սարքաշինութեան արդիւնաբերութեան առաջնեկը Երեւանի ժամացոյցի գործարանն էր, որ սկսած էր արտադրանք թողարկած 1943 թուականին։ ժամացոյցներու արտադրութեան զարգացմանը (1957 թուականին շարք մտաւ գեղարուեստական ժամացոյցներու գործարանը, 1968 թուականին՝ Թալինի շրջանի մէջ Մաստարա եւ 1971 թուականին՝ Անիի մէջ Սառնաղբիւր (1979 թուականէն ուարդենիսի մէջ) գիւղերու մասնաճիւղերը, որոնք 1976 թուականէն ընդգրկուած էին «Սեւանի», այժմ՝ «Սապֆիր», արտադրական միաւորման մէջ) զուգահեռ ԽՍՀՄ-ի մէջ արագօրէն ստեղծուեցաւ ու ընդլայնուեցաւ սարքաշինութեան այլ ձեռնարկութիւններ՝ Երեւանի ճշգրիտ էլեկտրասարքերու, Լենինականի անալիտիկ սարքերու փորձարարական, Կիրոուականի «աւտոմատիկա», Արզնու ճշգրիտ տեխնիկական քարերու, Սեւանի էլեկտրագործադիր մեխանիզմներու, Կամոյի սարքաշինական, Երեւանի ձեռքի գեղ․ ժամացոյցներու եւ այլ գործարաններ։ 1950-ական թուականներէն սկսած ԽՍՀՄ սարքաշինութեան զարգացմանը մեծապէս նպաստեցին քիմիական, գունաւոր մետալուրգիայի եւ էլեկտրատեխնիկական արդիւնաբերութեան բուռն աճը։

Հայաստանի հանքարդիւնաբերութեան «հսկաները»

Հայաստանի հանքարդիւնաբերութեան հսկաներէն էին Ղափանի պղնձահանքային, Ալաւերդու լեռնամետալուրգիական, Ագարակի պղնձամոլիբդենային կոմբինատները։ Վերջին տարիներուն շարք մտաւ Զոդի ոսկիի կոմբինատը եւ Արարատի ոսկու կորզման գործարանը։

Գունաւոր մետաղներու արտադրութեամբ մեր հանրապետութիւնը զգալի տեսակարար կշիռ ունի Խորհրդային Միութեան մասշտաբով։ պղինձի արտադրութեամբ Հայաստանը Խորհրդային Միութեան մէջ կը գրաւէ երրորդ տեղը՝ ՌԽՖՍՀ-էն եւ Ղազախստանէն ետք։ Հանքային արդիւնաբերութեան ընդլայնինը հնարաւորութիւն է կու տան Հայաստանին զարգացնածու մեքենաշինութեան եւ արդիւնաբերութեան այլ ճիւղեր։

Պղինձի ձուլինը ներկայիս կեդրոնացուած է Ալաւերդի մէջ, որ պղինձի կոնցենտրատի հիմնական մասը կ՛ստանայ Զանգեզուրէն՝ Ղափանէն, Քաջարանէն ու Ագարակէն։ Կոնցենտրատի մի մասն ստացուած է Ախթալայի հարստացուցիչ գործարանէն, որ կը վերամշակուի ինչպէս տեղի, այնպէս էլ Շամլուղի հանքերէն արդիւնահանուող հանքանիւթը։ Եթէ Հայաստանի մէջ հիմնականը սեւ պղինձը կ՛ստանար, ապա ներկայիս պղնձաձուլութեան վերակառուցման շնորհիւ արդէն կը գերակշռէ վերջնական արտադրանքի՝ մաքուր էլեկտրոլիզային եւ ուայերբարսային պղինձի թողարկինը։ Զանգեզուրի հանքերու օգտագործման հետեւանքով հարց կը ծագի Ղափանի մէջ կառուցած մեծ հզորութեան երկրորդ պղնձաձուլական գործարանը։

Հայաստանը այժմ դարձած է Խորհրդային Միութեան արդիւնահանող կարեւոր շրջաններէն մէկը։ Մոլիբդենի կոնցենտրատը հետագայ վերամշակման համար կ՛ուղարկէ Խորհրդային Միութեան այլ շրջաններու գտնուող գործարանները։

Ետպատերազմեան տարիներուն հիմնադրուեցաւ նաեւ մետաղական ալիւմինինի արտադրութիւնը, որով նշանակալիորեն ընդարձակուեց Հայաստանի գունաւոր մետալուրգիայի կառուցուածքը։ Ալիւմինինի առկաիւթիւնը հնարաւորութիւն տուաւ, որ ստեղծուի շինարարական դետալներու, ալիւմինինի լարերու, ամանեղենու, փայլաթիթեղի եւ այլ գործարաններու արտադրութիւն։ Մետաղական ալիւմինինի արտադրութեան համար անհրաժեշտ արզնահողը կը ներմուծէ Ուրալէն։

Հայաստանի գունաւոր մետալուրգի կարեւոր արտադրանքներէն էին նաեւ ցինկի ու կապարի կոնցենտրատները, կորզուող ազնիվ (ոսկի, արծաթ) եւ հազուագիւտ ու ցրուած (սածեն, թածուր, ռենիի եւ այլն) մետաղները։

Հանրապետաթեան արդիւնաբերութեան առաջատար ճիւղերէն է մեքենաշինութիւնը, որ գլխաւոր էինթաճիւղերն էին՝ էլեկտրատեխնիկական արդիւնաբերութիւնը, սարքաշինութիւնը, հաստոցաշինութիւնը եւ ռադիոէլեկտրոնային արդիւնաբերութիւնը։ Հայաստանը այժմ էլեկտրատեխնիկական արդիւնաբերութեան արտադրանքի արտադրութեան ծաուալով Խորհրդային Միութեան մէջ գրաուած է երրորդ տեղը, սարքաշինութեամբ՝ չորրորդ, եւ հաստոցաշինութեամբ՝ հինգերորդ տեղը։

Հայաստանի էլեկտրատեխնիկական արդիւնաբերութեան արտադրանքի գլխաւոր տեսակներէն էին շարժական էլեկտրակաեանները, ուժային տրանսֆորմատորները, գեներատորները, էլեկտրաշարժիչները, էլեկտրազոդման սարքաւորինը, պղինձի ու ալիւմինինի կաբածային իրերը, լուսատեխնիկական իրերը, տարբեր տեսակի էլեկտրալամպերը։

Հաստոցաշինութիւնը կ՛արտադրէ ինչպէս մետաղահատ հաստոցներ (խառատային, շաղափող, ֆրեզերային, ներտաշ եւ հղկող), այնպէս էր քարհատ եւ քարհղկող հաստոցներ։ Հաստոցաշինութեան առաւած արագ զարգացող էինթաճիւղերէն է փոքր ծաուալի բարձր ճշգրտութեան հաստոցներու արտադրութիւնը, որոնց պահանջարկը հատկապէս մեծ է սարքաշինութեան մէջ։

Ինչ կը վերաբերու սարքաշինութեանն ու ռադիոէլեկտրոնային արդիւնաբերութեան, ապա այդ ճիւղերը կ՛արտադրէին էլեկտրաչափիչ բազմապիսի սարքեր, տեխնոլոգիական գործողութիւնները վերահսկածու եւ կարգաւորածու տարբեր բնոյթի մեքենաներ ու հարդարանքներ, արտադրական օգտագործման ռադիոիրեր, արտադրական եւ կենցաղային ժամացոյցներ, թուաբանական էլեկտրոնային հաշվիչ մեքենաներ եւ արտադրանքի բազմաթիւ այլ տեսակներ։

Վերոհիշյալ չորս ճիւղերէն բացի, Հայաստանի մէջ ներկայացուած էին նաեւ մեքենաշինութեան կարք մը այլ էինթաճիւղեր, որոնք կ՛արտադրուէին կոմպրեսորներ, հիդրոպոմպեր, դարբնոցամամլիչ մեքենաներ, աւտոբեռնիչներ ու աւտոֆուրգոններ, հեծանիւներ, աւտոպահեստամասեր, քիմիական ու սնունդի արդիւնաբերութեան համար սարքաւորին, կոնդէնիոներներ ու արդիւնաբերական օդափոխիչներ եւ այլն։ Հայաստանի մեքենաշինութեան արտադրանքի 95 տոկոսէն աւածին կ՛ուղարկուին Խորհրդային Միութեան միւս հանրապետութիւնները եւ աւածի քան քառասուն արտսահմանեան երկրներ։

Էլեկտրոնային արդիւնաբերութիւն

ՀԽՍՀ մեքենաշինութեան համեմատաբար նոր եւ արագ զարգացող ճիւղ է․ կ՛արտադրէ էլեկտրոնային (էլեկտրա ուակուինային, կիսահաղորդչային եւ պիեզոքուարցային), քուանտային, կրիոգենային եւ օպտոէլեկտրոնային սարքեր, ռեզիստորներ, կոնդենսատորներ, ինչպէս նաեւ տեխնոլոգ, սարքաւորիններ, ապարատներ եւ այլն։ Որպէս մեքենաշինութեան ինքնուրոյն ճիւղ կազմաւորուած է 1961 թուականէն՝ առանձնանալով ռադիոարդիւնաբերութիւնէն։ ճիւղը ունի բարձր մասնագիտացութիւն (նրայ ձեռնարկութիւններուն կեդրոնացուած էր էլեկտրոնային տեխնիկայի արտադրութեան գրեթե 100%-ը)։ էլեկտրոնային արդիւնաբերութեանը բնորոշ էին արտադրութեան սերուական, զանգուածային եւ հատային տիպերու առկաիւթիւնը՝ պայմանաւորուած ըստ նշանակութեան, պատրաստման եղանակի, չափերու, հզորութեան եւ պարամետրերու։ Օրինակ, կիսահաղորդչային սարքերուն դետալներու եւ հանգոյցներու թիւը հասած է 15-25, ընդունող ուժեղացնող լամպերին՝ մոտաւորապէս 50–60, հզոր գեներատորային լամպերին՝ 200-400 միաւորի, իսկ հատուկ կաեանքներուն եւ սարքաւորիններուն՝ մինչեւ մի քանի հազարի։ ճիւղին առանձնահատուկ նշանակութիւն ունի տեխնոլոգիական ւործողութիւներու մաքրութիւնը եւ էլեկտրոնային տեխնիկայի արտադրատեսակներու պարամետրերու ճշգրտութիւնը։ Ձեռնարկութիւններու բարձր մասնագիտացման, ներճիւղային ու միջճիւղային լայն կոոպերացման շնորհիւ ՀխՍՀ-ին ստեղծուած են բոլոր պայմանները մեքենաշինութեան այս առաջատար ճիւղի հետագայ զարգացման եւ ընդլայնման համար։ էլեկտրոնիկաիի Ժամանակակէն ուղղութիւններու ու ճիւղերու զարգացինն արմատապէս փոխած է էլեկտրասարքերու թողարկման տեէսնոլոգիաները։ ճիւղը բնորոշած է արտադրութեան ծաուալի աճի բարձր ժամանակներով, կիսահաղորդիչներու, թողարկուող սարքաւորիններու տեսականու ընդլայնմամբ։ Վերջին տարիներուն արտադրութեան ծաուալն աճած է մի քանի անգամ, ճիւղի գրեթէ բոլոր ձեռնարկութիւններուն բարձրացած է աշխատանքի արտադրողականութիւնը։ ՀԽՍՀ էլեկտրոնային արդիւնաբերութեան ձեռնարկութիւններուն առաջանցիկ տեմպերով իրականացուած է աշխատանքային գործերու մեքենայացին ու աւտոմատացին, դրանցին ներդրուած էին առաջադէմ տեխնոլոգիաներ, բարձր արտադրողականութիւն ունեցող ժամանակակէն մեքենաեական համակարգեր, կիրառուին՝ գիտութեան եւ տեխնիկայի հայրենական եւ համաշխարհային նուաճունները։ Հանրապետութիւնը գործած է միկրոէլեկտրոնիկայի ԳՀԻ։

Ռադիոարդիւնաբերութիւն

ՀԽՍՀ արդիւնաբերութեան կարեւորագոյն ճիւղերէն է։ Անոր զարգացումը նպաստած են հանրապետութիւնին բարձրորակ ինժեներատեխնիկական աշխատողներու առկաիւթիւնը, ճիւղի ցածր նիւթատարութիւնը, աշխատատարութիւնը։ ՀԽՍՀ-ին ռադիոարդիւնաբերութիւնը արագօրէն սկսաւ զարգանալ 1950-ական թուականներու վերջերէն, երբ Երեւանին, Հրազդանին, Դիլի ջանին, Ապարանին եւ այլուր կառուցուեցաւ ու շահագործման հանձնուեցաւ ճիւղի մի շարք ձեռնարկութիւններ (Երեւանի «էլեկտրոն», Հրազդանի «Մեքենաշինարար», Ապարանի ռադիոտեխնիկական իրերու եւ այլ գործարաններ)։ Այս ձեռնարկութիւնին արտադրուած ռադիոապարատներն ու սարքերը լայնորեն կիրառուին են ժողտնտեսութեան տարբեր բնագաուառներին։ ճիւղի ձեռնարկութիւններին առանձնահատուկ նշանակութիւն է տրուին գիտափորձարարական, լաբորատոր հետազոտութիւններուն։ ՀԽՍՀ ռադիոարդիւնաբերութեան մէջ կարեւոր տեղ ունի էլեկտրոնային հաշուողական մեքենաներու արտադրութիւնը, որով ՀԽՍՀ-ն ԽՍՀՄ-ին գրաւած էր առաջատար տեղ։ Արտադրութեան այս ճիւղը հանրապետութիւնին զարգացուցած է 1956 թուականին հիմնադրուած Երեւանի թուաբանական մեքենաներու ԳՀԻ-ի բազայի վրա։ Այստեղ մշակուած եւ 1959 թուականին Երեւանին ստեղծուած թուաբանական հաշուողական մեքենաներու «էլեկտրոն» գործարանին 1961 թուականէն սկսեցին թողարկված «Հրազդան» մակնիշի ԷՀՄ-ները։ 1964 թուականին ստեղծուեցին եւ նոյն գործարանին թողարկուեցին «Նաիրի-1», 1967 թուականին՝ «Նաիրի-2» կիսահաղորդչային տարրերու, 1970-ին՝ «Նաիրի–3» հիբրիդային միկրոսխեմաներու, 1977 թուականին ինտեգրալ սխեմաներու վրա հիմնուած ԷՀՄ-ները։ Երեւանի թուաբանական մեքենաներու ԴՀԻ-ին ստեղծուած «ԵՄ-1030» եւ «ԵՍ-1045» ԷՀՄ-ները ԽՍՀՄ-ի երկրներին ընդունուած միասնական սերուայի մեքենաներէն են։ 1974 թուականին «էլեկտրոն» գործարանի բազայի վրա կազմաւորուեց «էլեկտրոն» հայկական արտադրական միաւորինը, որ մասնաճիւղեր ունի էջմիածնին, Երեւանին եւ Ղափանին։ ճիւղի ձեռնարկութիւններու արագ զարգացման շնորհիւ ՀԽՍՀ մեքենաշինարարական արտադրանքի ընդհանուր ծաուալին շարունակին է աճած ռադիոարդիւնաբերութեան տեսակարար կշիռը։

Աւտոմոբիլային արդիւնաբերութիւն

ԵրԱզ աւտոմեքենայի հաուաքածոյի խաղալիք մոդած

Ճիւղը թողարկին է աւտոմեքենաներ, աւտոբեռնիչներ, պահեստամասեր եւ այլն։ Սկզբնաւորուած է 1939 թուականին, երբ Երեւանին կազմակերպուեցաւ աւտոնորոգման գործարան, որ 1944 թուականին վերակառուցուեց աւտոպահեստամասերու, 1977 թուակաին՝ աւտոագրեգատներու գործարանի։ 1961 թուականին շարք մտաւ Երեւանի աւտոբեռնիչներու գործարանը, որտեղ 1966 թուականէն սկսուեց 4022 տիպի համապիտանի աւտոբեռնիչներու արտադրութիւնը։ 1965 թուականին Երեւանին կազմակերպուեց փոքրալիտրաժ աւտոմեքենաներու գործարան (ԵրԱԶ), որ արդէն 1966 թուականին թողարկեց «ԵրԱԶ-762» տիպի ֆուրգոն-աւտոմոբիլի առաջին փորձնական նմուշները։ ԽՍՀՄ շարք մը ձեռնարկութիւններու համագործակցութեամբ գործարանին ստեղծուեցին նոր՝ «ԵրԱԶ-763», «ԵրԱԶ-37304» եւ այլ կատարածագործուած կոնստրուկցիաներ։ ճիւղի արտադրական պրոցեսներու զգալի մասը մեքենայացուած էր։ Հաշվի առնածով ՀԽՍՀ մեքենաշինութեան փորձն ու հնարաւորութիւնները 1980-ական թուականներու սկզիբէն Չարենցաուանին, ծաուալուած է աւտոբեռնիչներու հզոր, մասնագիտացուած գործարաններու շինարարութիւնը։ 1983 թուականին կազմակերպուեցաւ «Հայաւտո» արտադրողական միաւորինը, որ ներառին էր Չարենցաուանի աւտոբեռնիչներու (գլխամասային ձեռնարկութիւն), Երեւանի հիդրոապարատուրայի, աւտոագրեգատներու, աւտոբեռնիչներու գործարանները։ 1986 թուականին միաւորինը թողարկած է մոտ 1000 հանգոյց։

Հայկական արդիւնաբերութիւնը

Ջրառատի էլեկտրակաեանը

Հայաստանը հարուստ է բազմազան բնական շինանիւթերով։ Քարաշատ Հայաստանը կու տայ զարմանահրաշ շինաքարեր։ Պատկերաւոր ասած, այդ քարերէն անգամ մետաքս էին հիւսին։ Ոչ միայն Խորհրդային Միութիւնին, այլեւ ամբողջ աշխարհին հռչակ էին հայկական տուֆը, բազալտը, գրանիտը, մարմարը եւ այլ շինաքարեր, որոնց պաշարներն անսպառ էին։ Հայկական շինաքարերով կարածի է Նիւ-Յորքի, Լոնդոնի, Փարիզի կամ Տոկիոյի մեծութեան տասնեակ հազարաւոր քաղաքներ կառուցած։ Հայաստանը հարուստ է նաեւ թեթեւ լցանիւթերու՝ պեմզայի, հրաբխային խարամի, պեռլիտի հսկաեական պաշարներով։ Բազմազան հանքերու առկաիւթիւնը նպաստած է շինանիւթերու խոշոր արդիւնաբերութեան զարգացմանը։ Հայաստանի մէջ ստեղծուած է նաեւ ցեմենտե, երկաթբետոնյա կոնստրուկցիաներու ու դետալներու, ապակու արտադրութիւն։ Տուֆի արդիւնահանման ժամանակ գոյացող թափոններն օգտագործուին էին արհեստական որմնաբլոկներու արտադրութեան համար։ Նշանակալէն զարգացին էին ստացած նաեւ թեթեւ եւ սնունդի արդիւնաբերութիւնները։ Տեքստիլ արդիւնաբերութիւնը ներկայացուած է իր երեք ճիւղերով՝ բամբակեղենի, բրդեղենի եւ մետաքսեղենի։

Բամբակեղենի արդիւնաբերութեան սկիզբը դրուեց Իուանո-Վոզնեսենսկի տեքստիլագործներու նախաձեռնութեամբ, որոնք Խորհրդային կարգեր հաստատվածուց անմիջապէս հետո Հայաստանին նվիրեցին տասը հազար հիւսուածքային իլիկ։ Դրա բազայի վրա էլ Լենինականամ կառուցուեց ոչ մեծ ուսիննա-արտադրական արհեստանոց, որն այնուհետեւ աստիճանաբար աճեց խոշոր տեքստիլ կոմբինատի, որն արտադրին է բամբակյա գործուածքներ։ Զգալի զարգացին ստացաւ նաեւ մետաքսեղենի արդիւնաբերութիւնը։ Բոժոժի եւ որակով շերամի սերմի բերքատվութեամբ Հայաստանը հաշվուին է Խորհրդային Միութեան առաջաւոր մետաքսագործական շրջաններէն մեկը։ Խոշորագոյն ձեռնարկութիւն է Երեւանի Վ. Ի. Լենինի անուան մետաքսի կոմբինատը։

Վերջին շրջանին ստեղծուած էին տրիկոտաժի մի շարք խոշոր ձեռնարկութիւններ Երեւանին, ուանաձորին, Գորիսին, Սովետաշենին եւ այլուր։ Հայաստանի բոլոր շրջաններուն զարգանին է աուանդական գորգագործութիւնը։ Գորգագործութեան խոշոր գործարան կառուցուած է Իջեւանին։ Հանրապետութեան թեթեւ արդիւնաբերութիւնը թողարկին է նաեւ գուլպաներ, պատրաստի հագուստեղէն, արդուզարդի առարկաներ, կոշիկներ եւ այլն։ Հայաստանի մէջ լայն զարգացին ստացած է սնունդի արդիւնաբերութիւնը, նրայ տեսակները անցնին էին հարիւրէն։ Հայաստանի պահածոները՝ մուրաբաները, ջեմերը, կոմպոտները, հիւթերը եւ այլն, գինիներն ու կոնեակները հայտնի էին հանրապետութեան սահմաններէն շատ հեռու։ Հայաստանի մէջ արտադրուող մրգերու ու բանջարեղենը պահածոներու իննսուն տոկոսը եւ գինիներու ու կոնեակներու յոթանասուն տոկոսը արտահանուին է հանրապետութեան սահմաններէն դուրս։ Բացի պահածոներու եւ գինու-կոնեակի արտադրութիւնէն, որոնք հանդիսացած էին սնունդի արդիւնաբերութեան գլխաւոր ճիւղերը, Հայաստանի մէջ ստեղծուած էին բազմաթիւ նոր արտադրութիւններ՝ ծխախոտի ֆերմենտացիոն, ալրաղացային, մակարոնի, հրուշակեղենի, ձիթագործական, օճառագործական, յուղի, պանիրի, մսեղենի, շաքարի եւ այլն։ Համամիութենական համբաւ էին Հայաստանի մէջ արտադրուող շուեցական եւ ռոկֆոր պանիրները, ինչպէս նաեւ հանքային ջրերը։

Արաբկիրի հիդրոէլեկտրակաեանը

Աղբիւրներ

• Կ.Մ. աւետիսեան, Ա.Ա. աւետիսեան, Հայրենագիտական էտիւդներ։ «Խորհրդային գրող» հրատարակչութիւն, Երեւան, 1979

Արտաքին հղումներ

• ПРОМЫШЛЕННОСТЬ СОВЕТСКОЙ АРМЕНИИ
• basss.asj-oa.am-ին
• Ընդհանուր պատմութիւն
• 1920-1930-ական թուականներ

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցուած է «Հայաստան» հանրագիտարանէն, որի նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։