Վրաստանի Թեմ

Հայ առաքելական եկեղեցւոյ Վիրահայոց (Վրաստանի) թեմ, ՀԱԵ թեմ, որ կ'ընդգրկէ Վրաստանի Հանրապետութեան տարածքը։ Թեմի առաջնորդի նստավայրը կը գտնուի Թբիլիսիի Սուրբ Գէորգ եկեղեցւոյ մէջ:

Վրաստանի Թեմ
Տեսակ	Հայ առաքելական եկեղեցու թեմ?
Երկիր	Վրաստան
Մասն է	Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին?
Պաշտոնական կայք

2013 թուականին դրութեամբ Հայ առաքելական վիրահայոց թեմը ունի 16 հոգեւորականներ, գործող 46 եկեղեցիներ։

Պատմութիւն

12-18-րդ դարեր

Կ'ենթադրուի, որ թեմը հիմնուած է XII դարուն։ Առաջնորդանիստը եղած է Տփղիս (Թբիլիսի) քաղաքի Սուրբ Գէորգ եկեղեցին (XIII դարէն)։ Թեմակալ առաջնորդներու մասին ամէնահին յիշատակութիւնը կը վերաբերի XII դարու 70-ական թուականներուն։ Կը յիշուի Բարսեղ (Բասիլիոս) արքեպիսկոպոսը, որ 1178-ին կը մասնակցի Հռոմկլայի եկեղեցական ժողովին։ Նախքան թեմի հիմնումը, դեռեւս VII դարուն, վիրահայ համայնքը կը ղեկավարեն հայ եպիսկոպոսներն ու քահանաները: Հայերն ունեցած են իրենց եկեղեցիներն ու մատուռները։ 754-ին Տփղիսի մէջ կառուցուածէ հայկական Հրեշտակապետաց եկեղեցին (1593-ին աւերուած է, հիմնովին վերակառուցուածէ 1781-ին եւ վերջնականապէս քանդուած է՝ 1937-ին)։ Պատմիչ Ուխտանեսի վկայութեամբ, 850-ական թուականներուն Տփղիսի մէջ գործած է հայ Կիրակոս քահանան, որ գերազանց տիրապետած է վրաց գիրին ու գիտութեան։ 931-ին կառուուած է Հարանց վանքը (վերանորոգուած է 1430, 1715-ին, իսկ 1900-ին՝ հայ մեծահարուստ բարերար Ա. Մանթաշովի միջոցներով)։ Եկեղեցւոյ կից եղած է հայկական գերեզմանատուն։ Ըստ հիւսիս-արեւմուտքի արտաքին պատի արձանագրութեան, Կաթողիկէ Սուրբ Գէորգ եկեղեցին կառուցած է հայազգի իշխան Ումեկը 1251-ին, վերակառուցելով արաբական արշաւանքներու ժամանակ հիմնայատակ քանդուած եկեղեցին։ Եկեղեցւոյ հիւսիսային պատին տակ կը գտնուին գուսան Սայաթ-Նովայի (աւանդութիւն) եւ գեղանկարիչ Գէորգ Բաշինճաղեանի գերեզմանները։ Եկեղեցւոյ բակին մէջ թաղուած են հայ նշանաւոր զօրավարներ՝ կոմս Մ. Լոռիս-Մելիքովը, գեներալներ՝ Ա. Տէր-Ղուկասովը, Հ. Լազարեանը, Բ. Շելկովնիկովը եւ ուրիշներ։

Յետագայ դարերուն, Տփղիսի մէջ կառուցուած են բազմաթիւ եկեղեցիներ՝ Մուղնու Սուրբ Գէորգը (կառուցուած է՝ 1356-ին, նորոգուած է՝ 1752-ին եւ 1860-ին), Նորաշէնի Սուրբ Աստուածածինը (կառուցուած է՝ 1507-ին, նորոգուած է՝ 1650, 1795, 1830-ին)։ Վերջինին մէջ պահպանուած են XVIII դարուն, պալատական նկարիչ Յովնաթան Յովնաթանեանի որմնանկարները։ Յիշատակութեան արժանի են նաեւ Թիֆլիսի Բեթղեհէմի Սուրբ Աստուածածին (կառուցուած է XIII դարուն 2-րդ կէսին, նորոգուած է՝ 1718, 1884, 1898-ին, ներկայիս վերածուած է վրացական եկեղեցւոյ), Կուսանաց Սուրբ Ստեփանոս (կառուցուած է՝ 1727-ին, նորոգուած է՝ 1868, 1910-ին), Սուրբ Նշան Նիկողայոս (կառուցուած է ՝1703-ին, նորոգուած է՝ 1784, 1868-ին) եկեղեցիները, Խոճիվանքի գերեզմանատան եկեղեցին։ Վերջինս հայ իշխան Պեհպութովները 1655-ին կառուցած են որպէս տապանատուն, որ վերածուած է պանթէոնի։ Այստեղ թաղուած են հայ մեծանուն իշխաններ, բարձրաստիճան հոգեւորականներ, մշակոյթի յայտնի դէմքեր Րաֆֆին, Ղազարոս Աղայանը, Մուրացանը, Գրիգոր Արծրունին, Ջիւանին, Նար-Դոսը, Պերճ Պռոշեանը, Գաբրիէլ Սունդուկեանը, Յովհաննէս Թումանեանը, Ալեքսանտր Ծատուրեանը, Մակար Եկմալեանը եւ ուրիշներ։

19-րդ Դար

1804-ին Թիֆլիսի մէջ, գործած է շուրջ 35 հայկական եկեղեցի եւ մէկ մենաստան։ Վիրահայոց թեմի առաջնորդներէն շատերը եղած են ականաւոր հոգեւորականներ, մտաւորականներ, հասարակական-քաղաքական գործիչներ, որոնք ազգին նուիրուած աշխատանք իրականացուցած են ո՛չ միայն Վրաստանի, այլեւ՝ համայն հայութեան կեանքին մէջ։ Անոնցմէ վեցը՝ Սարգիս Դ. Վրաստանցին, Յովհաննէս Կարբեցին, Ներսէս Ե. Աշտարակեցին, Մակար Ա. Թեղուտցին, Գէորգ Ե. Սուրէնեանցը, Գէորգ Զ. Չորեքճեանը, յետագային օծուած են Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա. Յովսէփեանը՝ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոս։ Վիրահայոց թեմի առաջնորդներ եղած են բանաստեղծ, մանկավարժ, հասարակական-քաղաքական գործիչ Յարութիւն վարդապետ Ալամդարեանը, Ստեփանոս արք. Արղութեանը, որուն օրով Թիֆլիսի մէջ կառուցուած է թեմի եռայարկ առաջնորդարանը։ 1824-ին Ներսէս արք. Աշտարակեցին հիմնած է Ներսիսեան դպրոցը, որ նշանակաւոր դեր խաղացած է հայոց կրթութեան, հոգեւոր եւ մշակութային կեանքին մէջ։

1826–28-ի ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ, Թիֆլիսի մէջ Ներսէս արք. Աշտարակեցիի եւ Հ. Ալամդարեանի նախաձեռնութեամբ ստեղծուած են հայկական կամաւոր գումարտակներ, ռուսական բանակի կովկասեան կորպուսի ռազմական գործողութիւններուն աջակցելու նպատակով։ 1827, Մայիս 15-ին Սուրբ Գէորգ եկեղեցւոյ գաւիթին մէջ առաջին գումարտակին յանձնուած է յատուկ զինադրօշ։ Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ՝ Վ. Թ.-ի եռանդուն աջակցութեամբ հայկական կամաւոր ջոկատներ ստեղծուած են կովկասեան ռազմաճակատին մէջ, գործող ռուսական բանակը համալրելու եւ Հայաստանը թրքական լուծէն ազատագրելու նպատակով։

Վիրահայոց թեմին մէջ իր գործունէութեամբ աչքի ինկած է յատկապէս Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունին։ Անոր առաջնորդութեան 20 տարիներու ընթացքին կառուցուած են շուրջ 60 եկեղեցի, բազմաթիւ հայկական դպրոցներ, որոնցմէ նշանաւոր են նոր Կարապետեան վարժարանը (հիմնուած է՝ 1842–44-ին) Ախալցխայի մէջ եւ Մեսրոպեան արական դպրոցը՝ Ախալքալաքի մէջ։ 1837-ին Վրաստանին մէջ կը գործէր 198 հայկական եկեղեցի, վանք ու մատուռ, իսկ 1903-ին, ներառեալ Արդուին-Արտանուշ շրջանը, եկեղեցիներու թիւը հասած է 256-ի։ Խորհրդային իշխանութեան տարիներուն ծաւալուած բռնութիւններուն եւ հալածանքներուն հետեւանքով, փակուած են թեմի տարածքին մէջ գործող գրեթէ բոլոր եկեղեցիներն ու վանքերը։ Թբիլիսիի մէջ քանդուած են Քուքիայի Սուրբ Գրիգոր (կառուցուած է՝ 1789-ին), Հավլաբարի Սուրբ Կարապետ (կառուցուած է՝ 1400-ին, վերակառուցուած է՝ 1790-ին), Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ (կառուցուած է՝ 1894-ին), Խարփուխի Սուրբ Սարգիս (կառուցուած է՝ 1716-ին), Հարանց վանք, Հրեշտակապետաց, Մետեխի Սուրբ Վարդան (կառուցուած է՝ 1893-ին), Ջիգրաշէնի Աւետեաց Սուրբ Աստուածածին (կառուցուած է 1704-ին), Նավթլուղի Սուրբ Գէորգ (կառուցուած է 1897-ին), Խոջիվանքի եւ այլ եկեղեցիներ ու վանքեր։ Վրաստանի մէջ, VII–XX դարուն կառուցուած է մօտ 650 հայկական եկեղեցի, որոնցմէ կանգուն են շուրջ 320-ը։

20-րդ դարէն մինչ մեր օրերը

Թբիլիսիի մէջ ներկայիս կը գործեն Կաթողիկէ Սուրբ Գէորգ եւ Հավլաբարի Էջմիածնեցոց Սուրբ Գէորգ, Ախալքալաքի մէջ՝ Սուրբ Խաչ, Նինոծմինդայի մէջ (նախկին Պոկտանովկա)՝ Սուրբ Սարգիս, Ախալցխայի մէջ՝ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցիները։ Ախալցխայի Ծուղրութ գիւղին մէջ այսօր կը պահուի միջնադարեան արուեստի եւ մանրանկարչութեան արժէքաւոր ձեռագիր մատեաններ «Ծուղրութի Աւետարանը» (X դար)եւ «Գինոսենց Աւետարանը» (X դարու առաջին կիսուն)։ Վերականգնողական աշխատանքներէն յետոյ սկսած են գործել եւս 4 եկեղեցի Ախալցխայի շրջանին մէջ, Սուրբ Փրկիչը՝ Պաթումի մէջ, Սուրբ Աստուածածինը՝ Մառնէուլի շրջանին մէջ։ Վրաստանի թեմի առաջնորդն է Վազգէն եպիսկոպոս Միրզախանեանը։ Մեսխեթ-Ջավախքի մէջ առաջնորդական փոխանորդն է Բաբգէն աբեղայ Սալբիյեանը (2000-էն), Պաթումի մէջ հոգեւոր հովիւ կարգուած է Աբգար աբեղայ Յովակիմեանը (1998-էն)։

Վրաստանի թեմի խնդիրներ

Խորհրդային տարիներուն բռնագրաւուած եկեղեցիներու վերադարձ

Ներկայիս, Վիրահայոց թեմը կը պահանջէ վրացի իշխանութիւններէն, վերադարձնել խորհրդային իշխանութեան տարիներուն բռնագրաւուած Թբիլիսիի Սուրբ Նորաշէն Աստուածածին, Սուրբ Նշան, Մուղնեցոց Սուրբ Գէորգ, Երեւանցոց Սուրբ Մինաս, Շամխորեցոց Կարմիր Աւետարան եկեղեցիները, Ախալցխայի մէջ՝ Սուրբ Նշան եկեղեցին։ Վրացի իշխանութիւնները դեռեւս չեն ընդառաջեր այդ պահանջին։

Տե՛ս նաեւ

• Հայ առաքելան եկեղեցւոյ թեմերու ցանկ

Գրականութիւն

• «Քրիստոնեայ Հայաստան» հանրագիտարան, Երիւան, 2002։

Արտաքին յղումներ

• «ՔրիստոնեայՀայաստան» հանրագիտարան, Երեւան, 2002։

Ծանոթագրութիւններ

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցուած է « Քրիստոնեա Հայաստան» հանրագիտարանէն, որի նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։