Ուիքիփետիա

Ախալքալաք

Ախալքալաք (վրաց.՝ ახალქალაქი [ախալքալաքի]), քաղաք է Վրաստանի մէջ, Ախալքալաքի մունիցիպալիտետի կեդրոնը Սամցխէ-Ջաւախեթի շրջանին:

Քաղաք
Ախալքալաք
վրաց.՝ ახალქალაქი
Դրօշակ Զինանշան

Մէջ ամրոցի
Երկիր Վրաստան
Հիմնադրուած է՝ 1064
Առաջին յիշատակում 1064
ԲԾՄ 1707±1 մեթր
Պաշտօնական լեզու վրացերէն
Բնակչութիւն 8295 մարդ (5 Նոյեմբեր 2014)[1]
Ազգային կազմ Հայեր (93.8 %), Վրացիներ (5.7 %)
Կրօնական կազմ Հայ Առաքելական Եկեղեցի
Տեղաբնականուն Ախալքալաքցի
Ժամային գօտի UTC+4։00
Հեռախօսային ցուցանիշ 362
Փոստային ցուցանիշ 0700
Շրջագայութեան պետ-համարագիր 261
Պաշտօնական կայքէջ akhalkalaki.ge

Գտնուի Սամցխէ-Ջաւախեթի շրջանին մէջ, երկրի հարաւը, 30 քմ հեռուութեամբ Թուրքիոյ սահմանէն: Մօտ 95% բնակչութիւնը կազմուած է հայերով: Կայ երկաթուղային կայարան:

Աշխարհագրութիւն

Խմբագրել
 
Վենետիկեան քարտէսի հատուածը՝ Անտոնիօ Ձատտայի (1784)

Քաղաքը գտնուի երկու փոքր գետերու՝ Կուրի աւազանի մէջ՝ Փարաւանի եւ Կըրխ-Բուլաք, որոնք կը միանան քաղաքի հիւսիսէն քիչ մը վեր՝ 74 քմ հարաւ-արեւելք երկաթուղային կայարան Ախալցխայէն: Լանդշաֆտը կարելի է նկարագրել որպէս բարձրաւանդակ:

Անուանում

Խմբագրել

Ախալքալաք անունը ծագած է վրացերէն Ախալքալակի բառէն, որ կը կազմուի ախալ «նոր» եւ քալաքի «քաղաք» բառերէն: Ըստ Կ. Ֆ. Գան, նաեւ հանդիպած է Նոր-քաղաք՝ հայերէն նոր եւ քաղաք բառերէն[2]:

Հէքեաթ

Խմբագրել

Սկզբնապէս բնակավայրը հիմնուած էր որպէս քաղաք: Ախալքալաք տարածքին առաջին տեղեկութիւնները կը վերաբերին 1064 թուականին: Այդ տարիներուն անիկա Ջաւախքի քաղաքական կեանքի կեդրոնն էր: 1066 թուականին քաղաքը կործանուեցաւ սելճուկներու ներխուժումներու ժամանակ Վրաց թագաւորութեան մէջ[3]: XVI դարուն քաղաքը գրաւուեցաւ թուրքեր-օսմաններու կողմէ:

XVIII դարու 70-ական թուականներուն, Ջաւախք այցելած գերմանացի ճամբորդ Յոհան Անտոն Գիւլտենշտետտ կը նշէ, որ Ախալքալաք եւ այլ հարեւան վայրերու մէջ «...կ'ապրին վրացիներ, որոնք թէեւ տակաւին կը խօսին իրենց լեզուով, բայց թրքական տիրապետութեան պատճառով հեռացած են քրիստոնէական կրօնէն եւ դարձած են մահմետականներ»[4]:

1828 թուականին զօրավար Փասքեւիչի զօրքերը գրաւեցին Ախալքալաք, եւ յաջորդ տարի քաղաքը միացուեցաւ Ռուսիոյ[5]: Քաղաքի Ռուսական կայսրութեան միացման ժամանակ անոր բնակչութիւնը հիմնականօրէն կազմուած էր «իսլամացած» վրացիներէ[6]: Ռուսական ռազմական յաղթանակները ստիպեցին մահմետական բնակչութեան մէկ մասը գաղթել շրջանը, եւ անոնց տեղերը գրաւեցին հայերը Օսմանեան կայսրութենէն[7]: Բնակչութեան փոխանակումը կատարուեցաւ 1829 թուականի Ադրիանապոլսի հաշտութեան պայմանագիրի համաձայն[8]: Արդիւնքով, ըստ Մորկան Ֆիլիպս Փրայսի, 120,000 հայեր գաղթեցին Էրեւան եւ Ախալքալաք[9]:

Հերթական վերաբնակեցման գործընթացը տեղի ունեցաւ Ռուս-թրքական պատերազմի (1877-1878) ժամանակ: Շրջանի բնիկ վրացի բնակչութիւնը, որուն մեծամասնութիւնը մահմետական էր, ստիպուած էր տեղափոխուիլ Թուրքիա[10]: Ըստ Ու. Է. Դ. Ալլենի, 1829 եւ 1877 թուականներէն ետք տեղի ունեցաւ մահմետականներու զգալի գաղթ դէպի Թուրքիա եւ հայերու դէպի Ռուսիա: Վերջինս նաեւ կը նշէր. «Ախալցխա եւ Ախալքալաք այսօր գրեթէ հայկական քաղաքներ են, բայց անմիջական մօտակայութեան գիւղերուն մէջ սովորաբար կարելի է հանդիպիլ միայն վրացերէն կամ թրքերէն, եւ, ընդհանրապէս, կը խօսին երկու [լեզուներով]»: Աղէտալի երկրաշարժը 1900 թուականի Յունուարի 4-ին մեծ վնաս հասցուց պատմական շինութիւններուն եւ խլեց Ախալքալաք եւ շրջակայքի մօտաւորապէս հազար բնակիչներու կեանքերը: Մինչեւ 1920-ական թուականները քաղաքաբնակները հիմնականօրէն կ'ապրէին հողաշէններու մէջ:

Քաղաքի մօտ գտնուող լեռնային հրաձգարանը ռուսական ռազմական բազայի, որ 2007 թուականին փոխանցուեցաւ Վրաստանի իշխանութիւններուն[11]:

Բնակչութիւն

Խմբագրել

XIX դարու վերջաւորութեան, հայերը Ախալքալաք հիմնական բնակչութիւնը կը կազմէին:

Ըստ ԷՍՊԷ-ի, քաղաքի բնակչութիւնը 1887 թուականին կազմած է 4,303 հոգի[12]:

Ըստ 1897 թուականի առաջին համընդհանուր մարդահամարի տուեալներուն, քաղաքին մէջ բնակած է 5,440 հոգի (գրագէտներ՝ 2,296 հոգի, կամ 42.2%)[13][14]:

Ըստ 1989 թուականի մարդահամարի, Ախալքալաք բնակչութիւնը հասած է 15,572 հոգի[15]:

Ազգային կազմ

Խմբագրել
Տարի Ընդհանուր, հոգի Հայեր Ռուսներ, Ուկրաինացիներ, Բելառուսներ Հրեաներ Վրացիներ Լեհեր Լիտվացիներ Յոյներ ԱԱզրպէյճանցիներ Գերմանացիներ Թուրքեր Օսեր Մոլդովացիներ, Ռումիններ
1887[12] 4 303 4 080 (94,82 %) 61 (1,42 %) 63 (1,46 %) 45 (1,05 %) --- --- --- --- --- --- --- ---
1897[14][13] 5 440 4 136 (76,03 %) 703 (12,92 %) 189 (3,47 %) 129 (2,37 %) 92 (1,69 %) 77 (1,42 %) 40 (0,74 %) 27 (0,5 %) 24 (0,44 %) 17 (0,31 %) 3 (0,06 %) 3 (0,06 %)


Կրօն

Խմբագրել

Ախալքալաքի մէջ կը գտնուի Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ Սամցխէ-Ջաւախքի վիքարիատի կեդրոնը, որուն վիքարն է հայր Բաբգէն Սալպեան: Վիքարիատի մօտ կը գործէ Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ մանկական կեդրոնը[16]:

Ախալքալաքը նաեւ կեդրոնն ու նստավայրը Ախալքալաքի եւ Կումուրդոյի թեմի Նիկոլայ (Փաթա Փաչուաշվիլի) արքեպիսկոպոսի[17]:

Տնտեսութիւն եւ մշակոյթ

Խմբագրել

Ախալքալաքի մէջ կը գտնուի մունիցիպալ դատարանի բաժինը, որ բաղկացած է 37 աշխատակիցներէ, որոնցմէ 4-ը դատաւորներ են: Մէկ դատաւոր մագիստրատ է եւ կը ծառայէ Նինոծմինդայի մունիցիպալիտետին[18]:

1973 թուականէն ի վեր քաղաքին մէջ կը գործէ տեղական պատմութեան թանգարան: Թանգարանին մէջ կը պահուի մօտ 40,000 ցուցանմուշ XIX-XX դարերէն, ինչպէս նաեւ հնագիտական պեղումներու ժամանակ գտնուած առարկաներ[19]:

2010 թուականի Ապրիլի 9-ին Վրաստանի նախագահ Միխայիլ Սահակաշվիլի ստորագրեց յուշագիր, որուն նպատակն է նոր ՀԷԿ-ի կառուցումը Սամցխէ-Ջաւախքի մէջ, Ախալքալաքի մօտ՝ Փարաւանի ՀԷԿ[20]:

Տրանսպորտ

Խմբագրել

2017 թուականի Հոկտեմբերի 30-ին Ախալքալաք-Կարս երկաթուղիի բացումով Ախալքալաքի կայարանը դարձաւ Վրաստանի եւ Թուրքիոյ երկաթուղիներու միջեւ կապող կայարան: Այստեղ կը նախատեսուի կառուցել կէտ՝ գնացքներու անիւներու զոյգերու փոխման համար, որոնք կ'երթան դէպի Թուրքիա եւ հակառակ ուղղութեամբ, քանի որ յետագային սկսի 1435 մմ լայնքով երկաթուղի: Կայարանը էլեկտրիֆիկացուած է 3 կՎ մշտական հոսանքով: Թբիլիսի-Ախալքալաք եւ Ախալքալաք-Թբիլիսի ուղեւորատար գնացքները կը գործէին օրուայ ընդմէջ:

2010 թուականի Նոյեմբերէն բացուեցաւ նոր 224 քմ երկարութեամբ մայրուղի, որ կը միացնէ Ախալքալաքը Թբիլիսիին: Ինչպէս նշեց Վրաստանի նախագահը բացման արարողութեան ժամանակ, նոր ճանապարհը կ'օգնէ տեղական բնակչութեան սոցիալ-տնտեսական զարգացմանը եւ, ամենակարեւորը, անոնց ինտեգրացիային Վրաստանի մնացած մասի հետ: Նոր ճանապարհը կը հասնի մինչեւ Հայաստանի եւ Թուրքիոյ սահմանը[21][22]: Ճանապարհի կառուցումէն առաջ Թբիլիսիի մայրաքաղաքէն Ախալքալաք հասնելու համար անհրաժեշտ էր 7-8 ժամ: Նոր ճանապարհի կառուցումէն ետք Թբիլիսի-Ախալքալաք ուղեւորութիւնը կը տեւէ երկու ու կէս ժամ: Մայրուղիի երկայնքով տնկուած է 200 նոր ծառ, իսկ ճանապարհային աշխատանքներուն մասնակցած են աւելի քան երեք հազար մարդ[21][22]:

Ծանօթագրութիւններ

Խմբագրել
  1. ↑ http://www.geostat.ge/index.php?action=page&p_id=2152&lang=geo
  2. ↑ Опыт объяснения кавказских географических названий - Ган К.Ф. (ռուսերեն)։ 1909 
  3. ↑ Ronald Grigor Suny (1994), ''The Making of the Georgian Nation: 2nd edition''. Indiana University Press, p. 34
  4. ↑ Անտոն Գիւլտենշտետտ Յոհան. Путешествие и наблюдения в Грузии 1771 г. // Путешествие по Кавказу в 1770—1773 гг. / Петербургское Востоковедение. — СПб., 2002. — С. 198-199.
  5. ↑ «Ахалкалаки - Энциклопедия, Брокгауз-Ефрон»։ web.archive.org։ 2011-11-01։ արտագրուած է՝ 2024-10-31 
  6. ↑ Hovannisian Richard G. (1974)։ The Republic of Armenia. 1: The First Year, 1918 - 1919։ Berkeley, Calif: Univ. of Calif. Pr։ ISBN 978-0-520-01805-1 
  7. ↑ Tsutsiev Arthur (2014)։ Atlas of the ethno-political history of the Caucasus։ New Haven and London: Yale University press։ ISBN 978-0-300-15308-8 
  8. ↑ «• Ананиашвили- Конвульсии русского фашизма « Iberiana – იბერია გუშინ, დღეს, ხვალ»։ web.archive.org։ 2016-05-18։ արտագրուած է՝ 2024-10-31 
  9. ↑ M. Philips Price. Armenian Question and its Settlement // War & revolution in Asiatic Russia,. — New York: The Macmillan Company, 1918. — С. 248-249.
  10. ↑ James William Robert Parsons. The Emergence and Development of the National Question in Georgia, 1801-1921. — Ann Arbor: University of Glasgow, 1987. — С. 569.
  11. ↑ «Россия досрочно передала грузинам базу в Ахалкалаки»։ Lenta.RU (ռուսերեն)։ արտագրուած է՝ 2024-10-31 
  12. ↑ 12,0 12,1 «ЭСБЕ/Ахалкалаки — Викитека»։ ru.wikisource.org (ռուսերեն)։ արտագրուած է՝ 2024-10-31 
  13. ↑ 13,0 13,1 «Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей.»։ www.demoscope.ru։ արտագրուած է՝ 2024-10-31 
  14. ↑ 14,0 14,1 «Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г.. 69. Тифлисская губерния | Президентская библиотека имени Б.Н. Ельцина»։ web.archive.org։ 2021-10-06։ արտագրուած է՝ 2024-10-31 
  15. ↑ «Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей.»։ www.demoscope.ru։ արտագրուած է՝ 2024-10-31 
  16. ↑ «Новости — Армения»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2015-07-10-ին։ արտագրուած է՝ 2010-11-04 
  17. ↑ «orthodoxy.ge — ახალქალაქისა და კუმურდოს ეპარქია»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-02-14-ին։ արտագրուած է՝ 2010-08-29 
  18. ↑ «საქართველოს იუსტიციის უმაღლესი საბჭო» (վրացերեն)։ hcoj.gov.ge։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013-05-23-ին։ արտագրուած է՝ 2010-08-29 
  19. ↑ «ახალქალაქის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმი» (վրացերեն)։ georgianmuseums.ge։ արտագրուած է՝ 2010-08-29 
  20. ↑ «Президент Грузии вместо отставки построит в стране новую ГЭС»։ РИАНОВОСТИ։ 2009-04-10։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2009-04-13-ին։ արտագրուած է՝ 2010-08-29 
  21. ↑ 21,0 21,1 Первый Кавказский Телеканал։ «Новая дорога Тбилиси-Ахалкалаки» (ռուսերեն)։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2015-12-05-ին։ արտագրուած է՝ 2010-11-15 
  22. ↑ 22,0 22,1 blumgardt (2010-11-15)։ «Президент Грузии открыл новую дорогу Тбилиси-Ахалкалаки» (ռուսերեն)։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-02-15-ին։ արտագրուած է՝ 2010-11-15 
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/w/index.php?title=Ախալքալաք&oldid=235513» էջէն