Արտաւան (հրամանատար)
Արտաւան (յուն․՝ Ἀρταβάνης, Արտաբանէս), Արեւելահռոմէական կայսրութեան հայազգի հրամանատար, որ ծառայած է Յուստինիանոս I-ին (գահակալած 527–565 թուականներուն)։ Նախապէս կը հանդիսանար ապստամբ ընդդէմ հռոմէական տիրապետութեան եւ որոշ ժամանակ բնակած էր Սասանեան Պարսկաստանի մէջ։ Սակայն հետագային դարձեալ անցաւ հռոմէական ծառայութեան եւ վերջիվերջոյ՝ դարձաւ Ափրիկէ նահանգի պրետորիան պրեֆկէտը։ Հոն, անոր յաջողեցաւ սպանել ապստամբ հրամանատար Գունտարիքին եւ ետ բերել նահանգը Արեւելահռոմէական կայսրութեան տարածք։ Ան նշանուած էր՝ Յուստինիանոսի զարմուհիի հետ, սակայն կայսրուհիի առարկութիւններու հետեւանքով ամուսնութիւնը այդպէս ալ չկայացաւ։ Ետ կանչուելով Կոստանդնուպոլիս, մասնակցեցաւ Յուստինիանոսի դէմ ուղղուած անյաջող դաւադրութեան՝ 548 կամ 549 թուականին։ Սակայն Անոր պատիժը համեմատաբար մեղմ էր։ Շուտով անոր՝ նոյնիսկ ներում շնորհեց եւ ուղարկեց զինք Իտալիա մասնակցելու գոթական պատերազմին։ Այնտեղ, Արտաւանը նոյնպէս աչքի ինկաւ, մասնակցելով հռոմէական վճռական յաղթանակին Կասիլինումի ճակատամարտին ընթացքին։
| Արտաւան | |
|---|---|
| Ծնած է | 6-րդ դար |
| Մահացած է | ոչ վաղ քան 551 |
| Քաղաքացիութիւն |
 Մեծ ՀայքԲիւզանդական Կայսրութիւն |
| Ազգութիւն | Հայ[1] |
| Կրօնք | Քրիսոնեայ |
| Մասնագիտութիւն | Ռազմական մագիստրոս, զորավար |
| Ամուսին | Յուստինիանոսի զարմուհիին հետ |
| Ծնողներ | հայր՝ Հովհան Արշակունի? |
Կենսագրութիւն
ԽմբագրելՍկզբնական Շրջան
ԽմբագրելԱրտաւանը կը սեռի Արշակունիներէն, որոնց հռոմէացիներուն կողմէն տրուած էին որոշ տիրոյթներ Հռոմէական Հայաստանի մէջ։ Հօր եւ եղբօր անունները՝ Ճոն էին[2]։
Ապստամբութիւն Ընդդէմ Հռոմէացիներու
Խմբագրել538/539 թուականի, ն Արտաւանը մասնակցեցաւ հայկական ապստամբութեան ընդդէմ Առաջին Հայքի պրոկոնսուլ Ակակիուս Ակակիուսի։ Վերջինս ատուած էր հայ բնակչութեան կողմէն ծանր հարկերու եւ դաժան վերաբերմունքի պատճառով։ Արտաւանը անձամբ սպանեց՝ Ակակիուսին։ Շուտով ապստամբներու եւ կայսերական բանակի միջեւ տեղի ունեցած ընդհարման հետեւանքով, Արտաւանը գացած եւ սպանած է հռոմէացի հրամանատար Սիտասին, որ ուղարկուած էր՝ Յուստինանոսի կողմէն ապստամբութեան ճնշման նպատակով (Պրոկոպիուսը կու տայ երկու վարկած, ըստ մէկուն՝ Սիտասը սպանուած է Արտաւանի ձեռքով, իսկ ըստ երկրորդի՝ հայ Սողոմոնի կողմէն)[3]։ Արտաւանի հայրը փորձեց բանակցիլ Սիտասի յաջորդ՝ Բուզասի հետ, սակայն սպանուեցաւ վերջինիս կողմէն։ Այս քայլը ստիպեց Արտաւանին եւ անոր համակիցներուն նահանջել Սասանեան Պարսկաստան եւ օգնաթեան դիմե՝ լ Խոսրով I-ին (կառավարած է 531–579 թուականներուն )։ Անցնելով Սասանեաններու ծառայութեան, Արտաւանը պարսիկներու կողմէն մասնակցեցաւ Խոսրովի արշաւանքներուն ընդդէմ Արեւելահռոմէական կայսրութեան[4]։
Ծառայութիւն Ափրիկէի Մէջ
ԽմբագրելՄօտ 544 թուականին, Արտաւանը իր եղբօր եւ քանի մը հայ ռազմական գործիչներու հետ անցան ետ Արեւելահռոմէական կայսրութիւն[4]։
545 թուականի գարնան, Արտաւանն ու իր եղբայրը նշանակուեցան հայկական փոքր զօրախումբի հրամանատարներ եւ ուղարկուեցան Ափրիկէ։ Այստեղ հռոմէացիները ներքաշուած էին երկարատեւ պատերազմի մէջ ապստամբ մաւրական ցեղերու հետ։ Ժամանումէն որոշ ժամանակ անց, Արտաւանի եղբայրը զոհուեցաւ ճակատամարտերէն մեկուն մէջ[5]։ Արտաւանն ու իր զօրախումբը հաւատարիմ մնացին կայսերը՝ 545 թուականի Գունտարիքի ապստամբութեան ժամանակ։ Գունտարիքը միաւորուելով մաւրերու հետ, արշաւեց դէպի Կարթագէն եւ հասաւ մինչեւ քաղաքի դարպասները։ Արտաւանի եւ այլերու հորդորանքով, հռոմէացիները որոշեցին ճակատամարտ տալ ապստամբին։ Երկու բանակները հաւասար էին մինչեւ, որ հռոմէացի հրամանատարը փախաւ մարտի դաշտէն եւ ապաստան գտաւ մենաստանի մէջ։ Ասոր հետեւանքով հռոմէական զօրքերը փախան եւ քաղաքը ինկաւ ապստամբներու ձեռքը[6]։
Արտաւանը ստանալով երաշխիք կեանքի անվտանգութեան վերաբերեալ, անցաւ ծառայութեան Գունտարիքի բանակին մէջ, սակայն իրականութեան մէջ ան մտադրած էր ապստամբիլ Գունտարիքի դէմ։ Շուտով Արտաւանին վստահուեցաւ արշաւել Անտալասի մաւրական բանակին դէմ։ Ան շարժեցաւ հարաւ դաշնակից՝ մաւրերու հրամանատար Կուտցինասի հետ միասին։ Տեսնելով Արտաւանի բանակը, Անտալասի զօրքը փախուստի դիմեց, սակայն Արտաւանը չհետապնդեց վերջինիս եւ ետ շարժեցաւ։ Համաձայն Պրոկոպիուսի, Արտաւանը կը մտածէր միանալ կայսրին՝ հաւատարիմ մնացած զօրքին, սակայն որոշեց ետ վերադառնալ Կարթագէն եւ սպանել Գունտարիքին[7]։ Արտաւանը երկար ժամանակ իր ծրագիրը գաղտնի կը պահէր, իմաց պահելով միայն իր երկու ամենամօտ հայ ընկերներուն. Նոյնիսկ՝ իր ձեռքով ընտրուած եւ լիապէս հաւատարիմ հայկական գունդը ոչինչ գիտէր անոր ծրագիրի մասին։ Այսպիսի կատարեալ գաղտնի ձեւով կապուած էին անոր հետ, որ Արտաւանն ու իր ընկերները կը խօսէին հայերէնով, որ անհասկանալի էր Ափրիկէի մէջ ծառայող զինուորներու մեծ մասին[8]
Վերադառնալով Կարթագէն, ան արդարացուց իր ետ գալու որոշումը անորմով, որ ապստամբ մաւրերուն յաղթելու համար պետք էր ողջ բանակը եւ խորհուրդ տուաւ Գունտարիքին անձամբ ղեկավարել զայն։ Միեւնոյն ժամանակ, ան սկսաւ խորհրդակցիլ իր զարմիկի եւ քանի մը այլ հայ զինուորներու հետ՝ Գունտարիքը սպանելու նպատակով։ Բանակի շարժելէն առաջ, Գունտարիքը կազմակերպեց մեծ ճաշկերոյթ եւ հրաւիրեց Արտաւանը կիսելու նոյն բազմոցը, որ կը համարուէր հարգանքի նշան։ Յանկարծ, ճաշկերոյթի ժամանակ Արտաւանի հայ զինուորները յարձակեցան եւ սպանեցին Գունտարիքի պահակախումբը, իսկ՝ Արտաւանը անձամբ սպանեց ապստամբ Գունտարիքին[9]
Այս արարքը Արտաւանին բերաւ մեծ համբաւ. Յուստինիանոսի զարմուհին, որ կը գտնուէր Կարթագէնի մէջ եւ որուն հետ Գունտարիքը մտադրած էր ամուսնանալ։ Արտաւանին նուիրեց մեծամեծ նուէրներ, իսկ կայսրը անոր շնորհեց Ափրիկէի մագիստեր միլիտում (լատ.՝ magister militum) տիտղոսը։ Չնայած Արտաւանը, արդէն ամուսնացած էր, ան նշանուեցաւ կայսրի զարմուհիին հետ։ Արտաւանը անոր ուղարկեց Կոստանդնուպոլիս եւ խնդրեց կայսրէն իրեն ետ կանչել, որպէսզի անոնք կրնան ամուսնանալ[10]։
Արտաւանը Կ.Պոլսոյ Մէջ եւ դաւադրումը Ընդդէմ Կայսրի
Խմբագրել
Արտաւանը ետ կանչուեցաւ Կոստանդնուպոլիս, որուն Ափրիկէի մէջ փոխարինեց՝ Ճոն Տրոգիլտան։ Արտաւանը արժանացաւ մագիստեր միլիտում պրազենտալիս (լատ.՝ magister militum praesentalis) տիտղոսի եւ դարձաւ պատուաւոր հռոմէական կոնսուլ։ Սակայն չնայած այս պատիւներուն, Արտաւանը այդպէս ալ չկրցաւ ամուսնանալ կայսեր զարմուհիին հետ. ամուսնութեանը դեմ էր կայսրուհի՝ Թէոդորան։ Ան պահանջեց Արտաւանէն ամուսնալուծուիլ առաջին կնոջմէն, սակայն այդ յաջողեցաւ ընել միայն 548 թուականին, երբ կայսեր զարմուհին արդէն ամուսնացած էր[11]։
Արտաւանին դուր չեկաւ այդպիսի վերաբերմունքը եւ ան Թեոդորայի մահէն ետք, մասնակցեցաւ այսպէս կոչուած </nowiki>հայկական</nowiki> կամ </nowiki>Արտաւանի</nowiki> դաւադրութեան։ Սակայն իրականութեան մէջ, դաւադրութիւնը կազմակերպուած էր Արտաւանի բարեկամ Արշակը, որ կ'առաջարկէր սպանել Յուստինիանոսին եւ գահ բարձրացնել անոր զարմիկ՝ Գերմանիուսին։ Դաւադիրները կը կարծէին, որ Գերմանուսը կը միանայ անոնց, որովհետեւ Գերմանիուսը դժգոհ էր Յուստիանիոսին որոշումէն զրկելու զինք իր մահացած եղբօր ժառանգութեան մեծ մասէն[12]։ Դաւադիրները առաջին հերթին կապ հաստատեցին Գերմանուսի որդիին հետ։ Վերջինս միանգամէն դաւադրութեան մասին տեղեակ պահեց հօրը, որ իր հերթին տեղեկացուց կոմս էքսկեուբիտորին մէջ (լատ.՝ comes excubitorum) Մարցելուսին։ Դաւադրութեան մասին, առաւել մանրամասն իմանալու համար, Գերմանիուսը որոշեց անձամբ հանդիպել դաւադիրներու հետ, իսկ Մարցելուսի հաւատարիմ մարդոցմէ մէկը թաքնուած էր մօտակայքին մէջ[13]։ Չնայած Մարցելուսը կ'երկմտէր առանց լրացուցիչ փաստերու պատմել այս մասին կայսրին, վերջիվերջոյ ան յայտնեց անոնց ծրագիրի մասին։ Յուստինիանոսը հրամայեց դաւադիրներուն բանտ նետել եւ հարցաքննել, սակայն անոնց նկատմամբ համեմատաբար մեղմ վերաբերմունք ցոյց տրուեցաւ։ Արտաւանը զրկուեցաւ իր պաշտօններէն եւ տիտղոսներէն եւ դրուեցաւ կալանքի տակ պալատին մէջ։ Իսկ շուտով անոր՝ նոյնսիկ ներում շնորհուեցաւ[14]։
Ծառայութիւնը Իտալիոյ Մէջ
Խմբագրել550 թ-ին, Արտաւանը նշանակուեցաւ Թրակիոյ մագիստեր միլիտում (լատ.՝ magister militum per Thracias) եւ ուղարկուեցաւ Սիտիլիա շպրտելու օստրոգոթ արքայ՝ Տոտիլային, ով վերջերս սկսած էր ասպատակել կղզին։ Արտաւան չյաջողեցաւ ժամանակին հասնիլ արշաւանքի դուրս ելած նաւատորմին, իսկ՝ անոր սեփական նաւատորմը մեծ կորուստներ տալով ետ վերադարձաւ[15]։ Վերջիվերջոյ, ան հասաւ՝ Սիսիլիա եւ, առաջնորդելով հռոմէական զօրքը, ոչնչացուց Տոտիլայի կողմէն կղզիին մէջ, ձգուած զօրքերը։ Հետագայ երկու տարիներուն, ան անցուց Սիսիլիոյ մէջ։ Համաձայն Պրոկոպիուսի, Իտալիոյ պաշարուած Կրոտոն քաղաքի բնակիչները բազմիցս Արտաւանին, կը դիմէին օգնութեան նպատակով, սակայն ան չձեռնարկեց[16]։
553 թ-ին, ան անցաւ Իտալիա, ուր միացաւ հայազգի Ներսէսի գլխաւորած հռոմէական բանակին։ 553 թ-ին, ֆրանկները ներխուժեցին Իտալիա, եւ Ներսէսը հրամայեց Արտաւանին եւ այլ հրամանատարներու փակել Ապենինեան անցումները եւ դանդաղեցնել թշնամիին առաջխաղացումը։ Հռոմէական փոքր զօրախումբը պարտութիւն կրեց Պարմայի մէջ, եւ մնացած զօրքը նահանջեց Ֆավենտիա, մինչեւ որ Ներսէսը եւս մէկ անգամ հրամայեց շարժել դէպի Պարմա[17]։ 554 թ-ին, Արտաւանը կը գտնուէր Պիզաուրումի մէջ հռոմէական եւ հոնական զօրքերու հետ միասին։ Ֆանումի մէջ, Արտաւանը դարանակալեց եւ ջախջախեց ֆրանսական որոշ գունդեր, որոնք ետ կը վերադառնային Կալիա։ Սակայն Արտաւանը որոշեց չկռուիլ ֆրանսական հիմանական բանակի դէմ, որովհետեւ վերջիններս քանակապէս կը գերազանցէին անոր[18]։ Այնուհետեւ, ան արշաւեց հարաւ եւ միացաւ Ներսէսին։ Անոնք շուտով մաքրեցին Իտալիան ֆրանսացիներէն։ Վճռական ճակատամարտը տեղի ունեցաւ Կասիլնումի մօտակայքը. ան կը ղեկավարէր բանակի ձախ թեւի հեծելազօրքը։ Անոնք Ներսէսի հրամանով թաքնուած էին անտառի մէջ եւ վճռական պահուն կրցան շրջապատել ֆրասացիներուն։ Արտաւանի մասին այս իրադարձութիւններէն ետք[19]ոչինչ յայտնի չէ:
Աղբիւրներ
Խմբագրել- Այվազյան Արմեն (2012)։ Հայկական ռազմական ուժերը Բիւզանդական կայսրութեան մէջ. հակամարտութիւն եւ դաշինք Յուստինիանոսի եւ Մորիկի օրոք։ Alfortville: Sigest։ ISBN 978-2-9173-2939-9։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2019-02-10-ին։ արտագրուած է՝ 2015-09-22
- Բյուրի Ջոն Բագնել (1958) [1923]։ Ուշ Հռոմէական կայսրութեան պատմութիւն. Թեոդոսիուս I-ի մահէն մինչեւ Յուստիանոս I-ի մահը, հատոր 2 (History of the Later Roman Empire: From the Death of Theodosius I to the Death of Justinian, Volume 2)։ Մինեոլա, Նիւ Յորք: Dover Publications, Inc։ ISBN 0-486-20399-9
- Մարտինդալ Ճոն Ռոբերտ, Ջոնաս Առնոլդ Հիւ Մարտին, Մորիս Ջ., խմբգրնր․ (1992)։ Ուշ Հռոմէական կայսրութեան պրոսոպոգրաֆիան, հատոր 3, մ.թ. 527-641 թթ. (The Prosopography of the Later Roman Empire, Volume III: A.D. 527–641)։ Քեմպրիճ, Մեծ Բրիտանիա: Cambridge University Press։ ISBN 978-0-521-20160-5
Ծանոօթագրությիւններ
Խմբագրել- ↑ Հայկական սովետական հանրագիտարան / խմբ. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.
- ↑ 4,0 4,1 Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.:
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.; Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found..
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.; Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.; Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.; Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.; Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.; Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.; Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.; Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.