Լենկ թիմուր (9 Ապրիլ 1336[1][2][3] կամ 8 Ապրիլ 1336[4], Շահրիսաբզ, Չաղաթայի ուլուս - 19 Փետրուար 1405[2] կամ 18 Փետրուար 1405[4], Օտրար, Թիմուրեաններու պետութիւն, պարս․՝ تیمور Temūr, չաղաթայերէն: Temür; ծանօթ է նաեւ իբրեւ Ամիր թէմուր եւ Թամերլան (պարս․՝ تيمور لنگ Temūr(-i) Lang, «Կաղ թէմուր»)), մոնկոլ նուաճող։ Իբրեւ Թիմուրեաններու կայսրութեան հիմնադիր Պարսկաստանի եւ Կեդրոնական Ասիոյ մէջ՝ ան դարձած է Թիմուրեաններու հարստութեան հիմնադիրը[6]։ Ըստ Ճոն Ժոզեֆ Սանդերսի Լենկթիմուր ոչ թէ տափաստանային քոչուոր էր, այլ «իսլամականացած եւ իրանականացուած հասարակութեան արդիւնք»[7]։

Լենկ-Թիմուր
Զինուորական կոչում Բեգ?, Միրզա? եւ Խագան?
Ծնած է՝ 9 Ապրիլ 1336[1][2][3] կամ 8 Ապրիլ 1336[4]
Ծննդավայր Շահրիսաբզ, Չաղաթայի ուլուս
Մահացած է՝ 19 Փետրուար 1405[2] (68 տարեկանին) կամ 18 Փետրուար 1405[4] (68 տարեկանին)
Վախճանի վայր Օտրար, Թիմուրեաններու պետութիւն
Գուր-Էմիր
Տոհմ Թիմուրիդների հարստություն?
ռազմիկ
Հայր Taraghai?
Մայր Tekina Khatun?
Զաւակներ Շահրուխ?, Miran Shah?, Jahangir Mirza ibn Timur?, Umar Shaikh? եւ Aka Begi?
Կրօնական հաւատքներ Սիւննի
Առողջական վիճակ limp?[5]

Լենկթիմուր, որ ծնած է Տրանսոխանիոյ մէջ (ներկայիս Իւզպէքիստան ) Բարլասներու քոչուորական միութեան մէջ 9 Ապրիլ 1336-ին, 1370-ին կրցած է Չաղաթայի խանութեան արեւմտեան շրջաններու նկատմամբ վերահսկողութիւն հաստատել։ Լենկթիմուր արշաւանքներ սկսած է դէպի Արեւմտեան, Հարաւային եւ Կեդրոնական Ասիա, Կովկաս եւ Ռուսաստանի հարաւը, այնուհետեւ իբրեւ իսլամական աշխարհի ամենահզօր ղեկավար՝ ան պարտութեան մատնած է Մեմլուքներու սուլթանութիւնը՝ յառաջանալով դէպի Օսմանեան կայսրութիւն եւ անկում ապրող Տելիի սուլթանութիւն[8]։ Այս նուաճումներուն իբրեւ արդիւնք՝ Լենկթիմուր ստեղծած է թիմուրեաններու կայսրութիւնը, որ, սակայն, իր մահէն կարճ ժամանակ մը ետք բաժան- բաժան եղած է։

Լենկթիմուր Եւրասիական տափաստաններու վերջին քոչուոր նուաճողներէն է, որու կայսրութիւնը հիմք հանդիսացած է ԺԶ.-ԺԷ. դարերուն աւելի կազմակերպուած եւ երկարակեաց կայսրութիւններու համար[9] Լենկթիմուր կը նախատեսէր վերականգնել Ճենկիզ խանի (մահացած է 1227-ին) մոնկոլական կայսրութիւնը, եւ ըստ Ժերար Շալիանի՝ ան ինքզինք կը համարէր Ճենկիզ խանի ժառանգորդը[10]։ Հակառակ անոր, որ ինք ո՛չ Ճենկիզ խանի ժառանգորդն էր, ո՛չ ալ Պորճիկին[11]՝ սակայն կը ձգտէր շարունակել վերջինիս նուաճումներուն ժառանգութիւնը իր կեանքին ընթացքին[12]։ Ըստ Պէաթրիս Ֆորպս Մանցի «Լենկթիմուր իր պաշտօնական նամակագրութեան մէջ ձգտած է ինքզինք ներկայացնել իբրեւ Ճենկիզ խանի եւ անոր ժառանգորդներուն իրաւունքները վերականգնողը։ Իրանական, մեմլուքեան եւ օսմանեան արշաւանքները արդարացուցած է՝ ըսելով, որ անով կը վերականգնի մոնկոլներու օրինական իրաւունքները տարածքներուն մէջ, որոնք յայտնուած են ուզուրպատորներու իշխանութեան տակ»[13]։ Իր նուաճումները օրինականացնելու համար Լենկթիմուր յաճախ կ'օգտագործէր իսլամական խորհրդանշաններ եւ լեզու՝ ինքզինք կոչելով «Իսլամի թուր», եւ կը հովանաւորէր կրթական եւ կրօնական հաստատութիւններ։ Իր կեանքին ընթացքին գրեթէ բոլոր Պորճիկի առաջնորդները դարձուցած է իսլամադաւան։ Լենկթիմուր Սմիրնայի պաշարման ատեն պարտութեան մատնած է Հիւանդախնամներու միաբանութիւնը՝ ինքզինք հռչակելով ղազի[14]։ Մինչեւ իր կառավարման աւարտը Լենկթիմուր իր իշխանութիւնը հաստատած է Չաղաթայի խանութեան, Իլխանութեան եւ Ոսկեայ Հորդայի մնացորդներու նկատմամբ եւ նոյնիսկ փորձած է Չինաստանի մէջ վերականգնել Եուան հարստութիւնը։

Լենկթիմուրի զօրքը կազմուած էր տարբեր էթնիկ խումբերէ․ անոր զօրքէն կը սարսափէին Ասիոյ, Ափրիկէի եւ Եւրոպայի երկիրները[14], որոնց մեծ մասը աւերակ դարձած էր թիմուրի արշաւանքներուն պատճառով[15]։ Ըստ գիտնականներու, անոր արշաւանքները դարձած են 17 միլիոն մարդու մահուան պատճառ, որ այդ օրերուն աշխարհի ողջ բնակչութեան 5%-ը կը կազմէր [16][17]։

Լենկթիմուր աստղագէտ եւ թուաբանագէտ, ինչպէս նաեւ թիմուրեաններու կայսրութեան սուլթան Ուլուգբեկի մեծ հայրն է․ վերջինս Կեդրոնական Ասիոյ մէջ կառավարած է 1411-1449 թուականներուն։ Լենկթիմուր նաեւ Զահիր էլ տին Մուհամմետ Պապուր (1483-1530 թուականներ)՝ Մեծ մոնկոլներու կայսրութեան հիմնադիրին մեծ հայրն է․ այս կայսրութիւնը երեք դար շարունակ՝ 1526-1857 թուականներուն, տիրապետած է Հարաւային Ասիոյ որոշ շրջաններու վրայ[18][19]։ Լենկթիմուր կը համարուի արուեստի եւ ճարտարապետութեան մեծ հովանաւոր, որ կապ հաստատած էր այնպիսի մտաւորականներու հետ, ինչպիսիք էին Իպն Խալդունը եւ Հաֆիզի Ապրուն[14]։

Ծանօթագրութիւններ

Խմբագրել
  1. 1,0 1,1 Deutsche Nationalbibliothek Record #118622803 // Gemeinsame Normdatei — 2012—2016.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 SNAC — 2010.
  3. 3,0 3,1 Find A Grave — 1996.
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: open data platform — 2011.
  5. Արաբերեն Վիքիպեդիա — 2003.
  6. Josef W. Meri (2005)։ Medieval Islamic Civilization։ Routledge։ էջ 812։ ISBN 9780415966900 
  7. J. J. Saunders (March 2001)։ The History of the Mongol Conquests։ University of Pennsylvania Press։ էջեր 173–։ ISBN 978-0-8122-1766-7 
  8. «Counterview: Taimur's actions were uniquely horrific in Indian history» 
  9. Darwin John (2008)։ After Tamerlane: the rise and fall of global empires, 1400–2000։ Bloomsbury Press։ էջեր 29, 92։ ISBN 978-1-59691-760-6 
  10. Gérard Chaliand, Nomadic Empires: From Mongolia to the Danube translated by A.M. Berrett, Transaction Publishers, 2004. translated by A.M. Berrett. Transaction Publishers, p.75. 0-7658-0204-X. Limited preview Google Booksի վրայ:. p. 75., 0-7658-0204-X, p.75., "Timur Leng (Tamerlane) Timur, known as the lame (1336–1405) was a Muslim Turk. He aspired to recreate the empire of his ancestors. He was a military genius who loved to play chess in his spare time to improve his military tactics and skill. And although he wielded absolute power, he never called himself more than an emir.", "Timur Leng (Tamerlane) Timur, known as the lame (1336–1405) was a Muslim Turk from the Umus of Chagatai who saw himself as Genghis Khan's heir."
  11. Justin Marozzi (2006)։ Tamerlane: Sword of Islam, Conqueror of the World։ Da Capo Press։ էջ 342։ ISBN 978-0-306-81465-5 
  12. Richard C. Martin, Encyclopedia of Islam and the Muslim World A-L, Macmillan Reference USA, 2004, 978-0-02-865604-5, p. 134.
  13. Forbes Manz Beatrice (April 1998)։ «Temür and the Problem of a Conqueror's Legacy»։ Journal of the Royal Asiatic Society։ Third 8 (1): 21–41 
  14. 14,0 14,1 14,2 Marozzi, Justin (2004)։ Tamerlane: Sword of Islam, conqueror of the world։ HarperCollins 
  15. Matthew White: Atrocitology: Humanity's 100 Deadliest Achievements, Canongate Books, 2011, 9780857861252, section "Timur"
  16. «The Rehabilitation Of Tamerlane»։ Chicago Tribune։ հունվարի 17, 1999։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2018-08-18-ին։ արտագրուած է՝ 2020-10-21 
  17. J.J. Saunders, The history of the Mongol conquests (page 174), Routledge & Kegan Paul Ltd., 1971, 0812217667
  18. «Timur»։ Encyclopædia Britannica, Online Academic Edition։ 2007 
  19. Beatrice F. Manz (2000)։ «Tīmūr Lang»։ Encyclopaedia of Islam 10 (2nd հրտրկթն․)։ Brill Publishers։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2015-02-07-ին։ արտագրուած է՝ ապրիլի 24, 2014