Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ Վիրահայոց Թեմ

Կաղապար:Տեղեկաքարտ ՀԱԵ թեմ

Հայ առաքելական եկեղեցւոյ Վիրահայոց (Վրաստանի) թեմ, ՀԱԷ թեմ, որ կ՛ընդգրկէ Վրաստանի Հանրապետութեան տարածքը։ Թեմի առաջնորդանիստը կը գտնուի Թիֆլիսի մէջ սուրբ Գէւորգ եկեղեցւոյ մէջ: 2013 թ. դրութեամբ Հայ առաքելական ուղղափառ սուրբ եկեղեցւոյ վիրահայոց թեմը ունի 16 հոգեւորականներ, գործող 46 եկեղեցիներ:

Պատմութիւն

12-18-րդ դարեր

Կ՛ենթադրուի, որ թեմը հիմնուած է XII դարուն։ Առաջնորդանիստը եղած է Տփղիս (Թիֆլիս) քաղաքի Ս. Գէւորգ եկեղեցին (XIII դարէն): Թեմակալ առաջնորդներու մասին ամենահին յիշատակութիւնը կը վերաբերի XII դ. 70-ական թթ.: Կը յիշատակուի Բարսեղ (Բասիլիոս) արքեպիսկոպոսը, որ 1178-ին մասնակցած է Հռոմկլայի եկեղեցական ժողովին։ Նախքան թեմի հիմնուիլը, դեռեւս VII դ. վիրահայ համայնքը ղեկավարած են հայ եպիսկոպոսներն ու քահանաները, հայերը ունեցած են իրենց եկեղեցիներն ու մատուռները։ 754-ին Տփղիսի մէջ կառուցուած է հայկական Հրեշտակապետաց եկեղեցին (1593-ին աւերուած է, հիմնովին վերակառուցուած է 1781-ին եւ վերջնականապէս քանդուած 1937-ին): Պատմիչ Ուխտանեսի վկայութեամբ, 850-ական թթ. Տփղիսի մէջ գործած է հայ Կիրակոս քահանան, որ գերազանց տիրապետած է վրաց գիրին ու գիտութեանը։ 931-ին կառուցուած է Հարանց վանքը (վերանորոգուած է 1430, 1715-ին, իսկ 1900-ին՝ հայ մեծահարուստ բարերար Ա. Մանթաշովի միջոցներով): Եկեղեցւոյ կից եղած է հայկական գերեզմանատուն։ Ըստ հս-արմ. արտաքին պատի արձանագրութեան, Կաթողիկէ Ս. Գէւորգ եկեղեցին կառուցած է հայազգի իշխան Ումէկը 1251-ին՝ վերակառուցելով արաբական արշաւանքներու ժամանակ հիմնահատակ քանդուած եկեղեցին։ Եկեղեցւոյ հիւսիսային պատի տակ կը գտնուին գուսան Սայեաթ-Նովայյի (աւանդութիւն) եւ գեղանկարիչ Գէւորգ Բաշինջաղեանի գերեզմանները։ Եկեղեցւոյ բակին մէջ թաղուած են հայ նշանաւոր զօրավարներ կոմս Մ. Լոռիս-մելիքովը, գեներալներ Ա. Տէր-ղուկասովը, Հ. Լազարեանը, Բ.Շելկովնիկովը եւ ուրիշներ։

Յետագայ դարերուն Տփղիսի մէջ կառուցուած են բազմաթիւ եկեղեցիներ՝ Մուղնիի Ս. Գէւորգը (կառուցուած է 1356-ին, նորոգուած՝ 1752, 1860-ին), նորաշէնի Ս. Աստուածածինը (կառուցուած է 1507-ին, նորոգուած՝ 1650, 1795, 1830-ին): Վերջինիս ներսը պահպանուա են XVIII դ. պալատական նկարիչ Յովնաթան Յովնաթանեանի որմնանկարները։ Յիշատակութեան արժանի են նաեւ Թիֆլիսի Բեթղեհեմի Ս. Աստուածածին (կառուցուած է XIII դ. 2-րդ կիսուն, նորոգուած՝ 1718, 1884, 1898-ին, ներկայիս վերածուած է վրացական եկեղեցւոյ), Կուսանաց Ս. Ստեփանոս (կառուցուած է 1727-ին, նորոգուած՝ 1868, 1910-ին), Ս. Նշան Նիկողայոս (կառուցուած է 1703-ին, նորոգուած՝ 1784, 1868-ին) եկեղեցիները, Խոջիվանքի գերեզմանատան եկեղեցին։ Վերջինս հայ իշխան Բեհբութովները 1655-ին կառուցած են որպէս տապանատուն, որ վերածուած է պանթէոնի։ Այստեղ թաղուած են հայ մեծանուն իշխաններ, բարձրաստիճան հոգեւորականներ, մշակոյթի յայտնի դէմքեր Րաֆֆին, Ղազարոս Աղայեանը, Մուրացանը, Գրիգոր Արծրունիին, Ջիւանին, Նար-դոսը, Պերճ Պռօշեանը, Գաբրիէլ Սունդուկեանը, հ. Թումանեանը, Ա. Ծատուրեանը, մ. Եկմալեանը եւ ուր.:

19-րդ դար

Էջմիածին եկեղեցին հայաբնակ Հաւլաբար թաղամասին մէջ

1804-ին Թիֆլիսի մէջ գործած է շուրջ 35 հայկ. եկեղեցի եւ մէկմենաստան։ Վիրահայոց թեմի առաջնորդներէն շատերը եղած են ականաւոր հոգեւորականներ, մտաւորականներ, հաս-քաղ. գործիչներ, որոնք ազգանուէր աշխատանք կատարած են ոչ միայն Վրաստանի, այլեւ համայն հայութեան կեանքին մէջ։ Անոնցմէ վեցը՝ Սարգիս Դ Վրաստանցին, Յովհաննէս Ը Կարբեցին, Ներսէս Է Աշտարակեցին, Մակար Ա Թեղուտցին, Գէւորգ Է Սուրէնեանցը, Գէւորգ Զ Չորեքչեանը, յետագային օծուած են Ամենայն հայոց կաթողիկոս, Գարեգին Յովսէփեանը՝ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոս։ Վիրահայոց թեմի առաջնորդներ եղած են բանաստեղծ, մանկավարժ, հաս-քաղ. գործիչ Յարութիւն վրդ. Ալամդարեանը, Ստեփանոս արք. Արղութեանը, որուն օրով Թիֆլիսի մէջ կառուցուած է թեմի եռայարկ առաջնորդարանը։ 1824-ին Ներսէս արք. Աշտարակեցին հիմնած է Ներսիսեան դպրոցը, որ նշանակալից դեր խաղացած է հայոց կրթ., հոգեւոր եւ մշակութ. կեանքին մէջ։

1826–28-ի ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ Թիֆլիսի մէջ Ներսէս արք. Աշտարակեցի եւ Հ. Ալամդարեանի նախաձեռնութեամբ ստեղծուած են հայկ. կամաւոր. գումարտակներ՝ ռուս. բանակի կովկասեան կորպուսի ռազմ. գործողութիւններուն աջակցելու նպատակով։ 15 մայիս 1827 թուականին Ս. Գէւորգ եկեղեցւոյ գաւթին մէջ առաջին գումարտակը յանձնուած է յատուկ զինադրօշ։ Առաջին աշխարհամարտի ժա- մանակ Վ. թ-ի եռանդուն աջակցութեամբ հայկ. կամաւոր. ջոկատներ ստեղծուած են Կովկասեան ռազմաճակատին մէջ գործող ռուս. բանակը համալրելու եւ Հայաստանը թրքական լուծին տակէն ազատագրելու նպատակով։

Վիրահայոց թեմին մէջ իր գործունէութեամբ աչք մտած է յատկապէս արքեպիսկոպոս Կարապետ Բագրատունին։ Անոր առաջնորդութեան 20 տարիներու ընթացքին կառուցուած են շուրջ 60 եկեղեցի, բազմաթիւ հայկ. դպրոցներ, որոնցմէ նշանաւոր են նոր Կարապետեան վարժարանը (հիմն. 1842–44-ին) Ախալցխային մէջ եւ Մեսրոպեան արական դպրոցը՝ Ախալքալաքին մէջ։ 1837-ին Վրաստանի մէջ կը հաշուէր 198 հայկ. եկեղեցի, վանք ու մատուռ, իսկ 1903-ին, ներառեալ Արդուին-արտանուշ շրջանը, եկեղեցիներու թիւը հասած է 256-ի։ Խորհրդ. իշխանութեան տարիներուն ծաւալուած բռնութիւններու եւ հալածանքներու հետեւանքով փակուած են թեմի տարածքին մէջ գործող գրեթէ բոլոր եկեղեցիներն ու վանքերը։ Թիֆլիսի մէջ քանդուած են Կուկիոյ Ս. Գրիգոր (կառուցուած է 1789-ին), Հաւլաբարի Ս. Կարապետ (կառուցուած է 1400-ին, վերակառուցուած 1790-ին), Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ (կառուցուած է 1894-ին), Խարփուխի Ս. Սարգիս (կառուցուած է 1716-ին), Հարանց վանք, Հրեշտակապետաց, Մետեխիի Ս. Վարդան (կառուցուած է 1893-ին), Ջիգրաշենի Աւետեաց Ս. Աստուածածին (կառուցուած է 1704-ին), Նաւթլուղի Ս. Գէւորգ (կառուցուած է 1897-ին), Խոջիվանքի եւ այլ եկեղեցիներ ու վանքեր։ Վրաստանի մէջ VII–XX դդ. կառուցուած է մօտ 650 հայկ. եկեղեցի, որոնցմէ կանգուն են շուրջ 320-ը։

20-րդ դարէն մինչեւ մեր օրերը

Թիֆլիսի մէջ ներկայիս կը գործեն Կաթողիկէ Ս. Գէւորգ եւ Հաւլաբարի Էջմիածնեցոց Ս. Գէւորգ, Ախալքալաքի մէջ՝ Ս. Խաչ, Նինոծմինդայի մէջ (նախկին Բոգդանովկայ)` Ս. Սարգիս, Ախալցխայի մէջ` Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցիները։ Ախալցխայի Ծուղրութ գիւղինն մէջ մինչեւ այսօր կը պահուի միջնադարեան արուեստի եւ մանր անկարչութեան արժէքաւոր ձեռագիր մատեաններ «ծուղրութի Աւետարանը» (X դ.) եւ «գինոսենց Աւետարանը» (X դ. 1-ին կէս): Վերականգնող. աշխատանքներէն ետք սկսած են գործել եւս 4 եկեղեցի Ախալցխայի շրջանին, Ս. Փրկիչը՝ Պաթումի մէջ, Ս. Աստուածածինը՝ Մառնէուլի շրջանին մէջ։ Վ. թ-ի առաջնորդն է Վազգէն եպիսկոպոս Միրզախանեանը։ Մեսխեթ-ջավախքի մէջ առաջնորդական փոխանորդն է Բաբգէն աբեղայ Սալբիյեանը (2000-ից), Պաթումի մէջ հոգեւոր հովիւ կարգուած է Աբգար աբեղայ Հովակիմեանը (1998-էն):

Վրաստանի թեմի խնդիրները

Խորհրդային տարիներուն բռնագրաւուած եկեղեցիներու վերադարձ

Խորհրդային ժամանակաշրջանին հայերէն բռնագրաւուած Նորաշէն եկեղեցին

Ներկայիս Վիրահայոց թեմը կը պահանջէ վրաց իշխանութիւններէն վերադարձնել խորհրդային իշխանութեան տարիներուն բռնագրաւուած Թիֆլիսի Սուրբ Նորաշէն Աստուածածին, Սուրբ Նշան, Մուղնեցոց Սուրբ Գէւորգ, Երեւանցոց Սուրբ Մինաս, Շամխորեցոց Կարմիր Աւետարան եկեղեցիները, Ախալցխայի մէջ՝ Սուրբ Նշան եկեղեցին։ Վրաց իշխանութիւնները դեռեւս չեն ընդառաջած այդ պահանջին:

Տե՛ս նաեւ

• Հայ առաքելան եկեղեցւոյ թեմերի ցանկ

Գրականութիւն

• «Քրիստոնեայ Հայաստան» հանրագիտարան, Երեւան, 2002։

Արտաքին յղումներ

• Թամարա Վարդանեան, Թիֆլիսահայ համայնք. հոգեւոր ոլորտի հիմնահարցեր

Ծանօթագրութիւններ

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցուած է « Քրիստոնեա Հայաստան» հանրագիտարանէն, որի նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։