Մուհամմատ Քուճճահ

Մուհամմատ Քուճճահ (Խօսակցական լեզուով՝ Մ․ Քըճճէ երբեմն Մ․ Ըճճէ, արաբերէն՝ محمّد قجّة‎, 17 Դեկտեմբեր 1939(1939-12-17), Հալէպ, Սուրիա - 17 Ապրիլ 2024(2024-04-17), Հալէպ), սուրիացի գրագէտ, պատմաբան, գիտնական, կաճառական (ակատեմիկոս), այս դարու կարեւորագոյն մտաւորականներէն։ Մասնագիտացած է Սուրիական ու Արաբական գրականութեան, պատմութեան եւ մշակոյթային ժառանգութեան մէջ, որոնց մասին ան հրատարակած է աւելի քան եօթանասուն տարիներու տեւողութեամբ, ու կը շարունակէ հրատարակել։ Իր աշխատութիւնները կեդրոնացած են Հալէպ քաղաքի եւ «Ալ-Անտալուսի» (Արաբերէն՝ الأندلس) շուրջը։

Մուհամմատ Քուճճահ արաբերէն՝ مُحمَّد قجَّة‎
Ծնած է	17 Դեկտեմբեր 1939(1939-12-17)
Ծննդավայր	Հալէպ, Սուրիա
Մահացած է	17 Ապրիլ 2024(2024-04-17) (84 տարեկանին)
Մահուան վայր	Հալէպ
Քաղաքացիութիւն	Սուրիոյ Առաջին Հանրապետութիւն  Արաբական Միացեալ Հանրապետութիւն  Սուրիա
Ուսումնավայր	Դամասկոսի Համալսարան
Մասնագիտութիւն	պատմաբան, գրագէտ, ուսումնասիրող

Անոր կը վերագրուի Արաբական մշակոյթի տարբեր կողմերու (գրականութիւն, պատմութիւն, երաժշտութիւն եւն․․․) պահպանումն ու արխիւացումը, նամանաւանդ Հալէպ քաղաքի ընլերային ու հասարակական կեանքի մանրամասնութիւնները։

Ան գրական ու գիտական առաքելութիւններով շրջած է աշխարհի չորսդին եւ ղեկավարած է բազում գիտաժողովներ ու սեմինարներ (խտացուած դասախոօսութիւն): Ստացած է հարիւրաւոր շքանշաններ, շնորհակալագիրեր եւ պատուագիրեր, որոնցմէ ամէնավերջինը շնորհուած է Սուրիոյ Արաբական Հանրապետութեան Նախագահութենէն:

Անձնական Կեանքը

Մ․ Քուճճան Հալէպի խորարմատ ու հնամենի ընտանիքի մը զաւակն է, իր ընտանիքը Հալէպի «Քարլըք» (Արաբերէն՝ قارلق, թրքերէն բառ մըն է կը նշանակէ «ձիւն կրող, ձիւնաթոյր») թաղամասին մէջ ապրած է վեց հարիւր տարիէ աւելի։ Անոր հայրը «Խանտակի Պողոտայի» մեծագոյն վաճառականներէն մին էր, շինանիւթ կը ծախէր։ Բայց միեւնոյն ժամանակ բանիմաց, ուսումնասէր ու մշակոյթասէր մարդ մըն էր, եւ անյողդողդ կամքով իր որդիին՝ Մուհամմատ Քուճճային Քուրաանը ուսուցանեց ու գոց (անգիր) սորվեցուց, միաժամանակ քաջալերելով զանոր «Հիլալիիահ» սուֆիական անկիւնի ծեսերուն մասնակցելու։ Իր հինգերորդ մեծ հայրը «Մուհամմատ Իպն Հասան Քուճճա»-ն որուն անունը կը կրէ, 1820 թուականին կը ղեկավարէ օսմանեան գրաւման ատենակալ (Ուալի, Արբ․՝والي) Խորշիտ փաշայի (Արաբերէն՝ خورشيد باشا) դէմ ելած ապստամբութիւնը զոր կը ճնշուի թուրքերուն կողմէն, եւ կը նահատակուի օսմանցիներու եաթաղանով։

Ուսումը

Մուհամմատ Քուճճան 1963 թուականին աւարտած է Դամասկոսի համալսարանի արուեստի եւ մարդկային գիտութիւններու կաճառը, իր դասարանի առաջինը ըլլալով։ Անոր ուսուցիչներն էին՝ Սաիտ Ալ-Աֆաղանին, Ամճատ Ալ-Թարապուլսի, Ապտ Ուլ-Քարիմ Ալ Աշթար, Շաքէր Ալ-Ֆահհամ եւ այլք․․․ Ինչպէս ան կ՛ըսէ՝ «Անոնք բոլորը մեր ճարտարներն էին, անոնցմէ սորվեցանք ու իւրացուցինք բազում գիտութիւններ ու հմտութիւններ»։

Յանձնառութիւններ

Մ․ Քուճճան համալսարանը աւարտելէն ետք դասաւանդեց Արաբերէն լեզուն «Ալ-Պապ» եւ «Ալ Մաարի» դպրոցներուն մէջ, եւ իր մանկութեան «Ալ-Մամուն» դպրոցին տնօրէն նշանակուեցաւ, դպրոցին հիմնադրումին 75 ամեակին հրատարակեց վաւերագրական գիրք մը։ Այս դպրոցը կը համեմատուի Սորպոնի Համալսարանին հետ, պայմանաւորուած իր բարձր կրթական մակարդակով եւ ակնաւոր ու փայլուն ուսանողներ մշակելով։

«Ալ-Ա՜տիաթ Ընկերակցութիւն»

Մուհամմատ Քուճճան հիսուն տարիէ աւելի անդամ է պատմական եւ հնագիտական ​​հետազօտութիւններով մասնագիտացած այս ընկերակցութեան։ 1994 թուականէն ի վեր կը նախագահէ զանիկա (առանց վարձատրութեան)։ Ան լծուած է այս միութեան գործունէութեանն տարբեր առումներով աջակցելուն ու իր աշխատանքը աշխոյժցնելուն։ Իր ջանքերով միութիւնը 16 նոր գրասենեակներ բացաւ Սուրիոյ բոլոր մարզերուն մէջ (2011ի պատերազմէն ի վեր Տէյր Ու-Զօր, Ալ-Հասաքէ եւ Ալ-Րաքքայի գրասենեակները արժամաբար դադրեցուցած են իրենց աշխատանքը), բացի մարզկեդրոններէն անկախ գրասենեակներէն (Սաֆիթա, Սալամիահ, Միսիաֆ, Ճապլահ, Ալմայատին)։ Ան Ալ-Ատիաթ միութեան գրադարանը հարստացուց 15000-է աւելի նոր գիրքերով, փոքր գրասենեակի մը մէջ տեղաւորուած միութիւնը իր անձնական ջանքերով կը տեղափոխէ երէք հարկանի շէնք մը, միութեան ընթարցակած գործունէութեանն հարմար (Առաջին յարկը դասախոսութիւններու սրահ, երկրորդը գրասենեակները, երորդը իր կազմած նոր գրադարանը)։ Իր նախագահութենէն ետք միութիւնը կը հրատարակէ տարեգիրք ու եռամսեայ պարբերականներ ընկերակցութեան գործունէութեան մասին, կը կազմակերպուին բանախօսութիւններ ու երաժշտական ձեռնարկներ։

«Ալ Ա՜տիաթ Ընկերակցութիւն»-ը հոգ կը տանէ մշակոյթային ժառանգութեան նիւթական (օր․՝ շինութիւն) եւ ոչ-նիւթական (սովորութիւններ, երաժշտութիւն, խոհանոց, բարբառ)։

2019 թուականին, միութեան մէջ իր գործունէութիւնը դադրեցնելէն ետք անոր կը նշանակեն ցկեանս պատուաւոր նախագահ։

«Իսլամական Մշակոթի Մայրաքաղաք»-ի Գլխաւոր Քարտուղար

Երբ Հալէպ քաղաքը կ՛ընտրուի 2006 թուականին Իսլամական մշակոյթի մայրաքաղաք, Մ․ Քուճճան կը նշանակուի այդ ձեռնարկի ընդհանուր քարտուղար, ան յանձնարարեց հարիւր եօթանասուն չորս գիրքի հրատակութիւնը, քաղաքին մշակոյթին, պատմութեան, աւանդութեան եւ Իսլամական (Մահմետականութեան) ժառանգութեան մասին։ Իր կարգադրութեամբ տեղի ունեցան եօթանասուն երկու համաշխարհային գիտաժողովներ մասնակցութեամբ աշխարհի տարբեր ծագերէն եկած հազար գիտնականներու, բացի տասնեակ տեղական խորհրդաժողովներու, հարիւրաւոր ցուցահանդեսներու, միջոցառումներու եւ հանդիսութիւններու։ Ինչպէս նաեւ ան լուսահոգի «ՈՒալիտ Իխլասի»-ի, «Մուհամմատ Ապու-Մաաթուք»-ի հետ համագործագցելով կազմակերպեց «Հալէպի Թագուհի՝ Խաթունի Հիւրը» թատերգութիւնը։

Գրական Առաքելութիւն

Բազում են Մուհամմատ Քուճճահ-ի յանձն առած պաշտօնները, անոնցմէ յիրշարժաններն են՝ «Սուրիոյ մէջ ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի խորհրդատուի աշխատանքը, «Մշակոյթային ժառանգութեան Ազգային Դիւանի հանդէսի խմբագրապետ»-ի պաշտոնը, Հալէպի «Պանի Ումայյահ» մզկիթի նորոգման յհանձնախումբի անդամ (ասի մինչեւ 2011 Սուրիոյ պատերազմը) պատերազմէն ետք ալ նոյն այս անգամ գանդուած մզկիթի եւ Հալէպի հին-պատմական թաղամասերու վերակառուցման յանձնախումբի անդամ։ Ան նաեւ անդամ է՝ «Արաբ գրողներու Միութեան», «Հետազօտութիւններու եւ ՈՒսումնասիրութիւններու Յանձնաժողովի», «Սուրիոյ Պատմութեան եւ Գիտութեան Ընկերակցութեան», «Արաբ Հնագետներու Ընկերակցութեան», «Հին Հալէպի Պահպանութեան Հանձնախումբին», եւ եղած է Հալէպի Քաղաքապետարանի մշակոյթային խորհրդատու։ Մ․ Քուճճահ-ն ունեցած է ու կը պահէ իր ընդարձակ յարաբերութիւնները Արաբ ու այլ ազգերու գրագետերու, մտաւորականներու, արուեստագետներու եւն․․․ հետ, որոնցմէ կը յիշենք (Եգիպտոսէն)` «Նաճիպ Մահֆուզ»-ը, «Հասանէն Հեյքալ»-ը, «Ճամալ Ալ-Ղիթանի»-ն, «Եուսէֆ Զիտան»-ը եւ (Մարոքէն)` «Շօուքի Պէն-Պին»-ը:

Քուճճան այցելած է բազում երկիրներ եւ մասնակցած է հարիւր քսանչորս գիտաժողովներու, արժանացած է հարիւրաւոր վկայագիրեր ու շքանշաններ տեղական (Սուրիական), արաբական ու համաշխարհային համալսարաններէ, մինչեւ 2016 թուականին ստացաւ «Պետական ​​Գնահատանքի Պարգեւ»ը։

Միայն «Իպն-Արաբի» մասին տասը գիտաժողովի մասնակցած ու բանախօսած է, որոնցմէ կը յիշուի՝ «Իպն-Արապին Եգիպտոսի մէջ» 2002թ․/Գահիրէ, «Տանթին, Իսպանիան եւ Իսլամը» 1999թ․ Տամասկոս, «Մերձաւոր Արեւելքի ուսումնասիրութիուններու ֆրանսական հաստատութեան» հետ համագործակցելով ուր ան կը բացատրէ թէ ինչպէս Իտալացի գրող Տանթին (Իտլ․՝ Dante Alighieri) Աստվածային կատակերգութւնը (Իտլ՝ Divina Commedia) գրելու համար մեծ չափով օգտուած է Իսլամական տարբեր գրութիւններէ, որոնցմէ էր Իպն-Արապիի հարուստ եւ վիթխարի գրադարանը, եւ այս նիւթին մասին տարբեր գիտաժողովներ Լիբանան (Պէյրութի), Յորդանան (Ամման), Միացեալ Էմիրութիւններ (Շարժա), Ալժիրիա (Ալժիր մայրաքաղաք) եւն․․․

Գրական Աշխատանքներ

Մուհամմատ Քուճճան հեղինակած է մօտ երեքհարիւր քսան գիրք, որոնցմէ են՝ «Սուֆիականութիւնն ու Երաժշտական Ժառանգութիւնը», «Հալէպը Քսաներորդ Դարու Սկզբին», «Տամասկոսը Բանաստեղծներու Աչքերով», «Իպն-Արապի», «Անտալուսական իջեւաններ» (Արբ․՝ Մահաթթաթ Անտալուսիյյա محطّات أندلسيّة), «Ալ-Անտալուսի Պատմութեան եւ գրականութեան ուսումնասիրութիւններ» եւն․․․ Բացի տասնը չորս հրատարակութիւններէն որոնց հեղինակութեան մասնակցած է այլ գրագէտներու հետ։ Գրած է տասնը մէկ թատերգութիւն, եւ իր գրական, գրաքննադատական յօդուածներն ու ուսումնասիրութիւնները (ութհարիւրէ աւելի) յրատարակուած են ու կը շարունակեն յրատարակուիլ տեղական ու արաբական թերթերէն մեծ մասին մէջ։ Ան աւանդած է երեքհարիւրէ աւելի բանախօսութիւններ զանազան յարթակներէ ու զանազան նիւթերու մասին (գրական, պատմական, մշակոյթային նիւթեր եւն․․․)։

Վկայութիւններ Անոր Մասին

Տոքթoր (ուսուցչապետ) Սալահ Քիրազան կ՛ըսէ՝ «Սիրելի ընկեր Մուհամմատ Քուճճան, Հալէպցի Արաբական գրագէտը, ով սիրեց իր քաղաքը ու բազում գիրքեր գրեց անոր մասին, բանաստեղծութիւններ շարադրեց ու դասախօսեց անոր մասին, եւ Ալ-Ատիաթ ընկերակցութիւնը ղեկավարեց երկար տարիներ։ Ոմանք զանոր կ՛անուանեն "Հալէպի Երկրորդ Բերդը", իսկ ես այս անուանումը թերի կը համարեմ, եւ բաւ չէ անոր հսկայ նուիրումին եւ չխնայած ջանքին «Հալէպ՝ Իսլամական Մշակոթի Մայրաքաղաք»-ի միջոցառումներուն, բացի արաբական հին ու նոր մշակոյթային ժառանգութեան մասին իր մեծաթիւ հրատարակութիւններուն, ինչպիսիքն են՝ «Սուֆիականութիւնն ու Երաժշտական Ժառանգութիւնը», «Հալէպը Քսաներորդ Դարու Սկզբին», «Իպն-Արապի», «Անտալուսական իջեւաններ» եւ այլ գործեր որոնք զանոր կը բարձրացնեն արաբական ու Իսլամական աշխարհի անուանի անձաւորութեան մակարդակին ու կը դարձնեն իրենց մեծագոյն խորհրդանիշներէն մէկը»։

Իր հերթին Տոքթoր (ուսուցչապետ) Ֆայէզ Ալ-Տայէն կ՛ըսէ՝ « մշակոjթային եւ գրական մեծ անձնաւորութիւն մըն է, եւ անոր գործընթաց լի է ձեռքբերումներով: Ան հեղինակած է տարբեր գիրքեր, որոնք ընտիր աղբիւր դարձած են, ինչպէս նաեւ իր ներդրումը ունեցած է Հալէպ քաղաքի մշակոյթային ասպարեզէն ներս։ Ասիկա արտացոլուած է Սիուրիոյ եւ Արաբական աշխարհի մեծ տարածքներէն ներս։ Երբ ան ղեկավարեց «Հալէպ՝ Իսլամական Մշակոթի Մայրաքաղաք»-ի միջոցառումները որոնգ ներգրաւած էին գիտութեան ու արուեստի պայծառագոյն դասախօսութիւնները, գիտաժողովներն ու հանդէսները եւ կեանքը լուսաւորող մշակոյթա-ժառանգական գիրքերը։ Ալ-Ատիաթ միութեան մէջ անոր ժիր գործունէութեան շնորհիւ տարբեր հաստատութիւններ աշխոյժցուց եւ անոնց մէջ համագործակցութեանն նպաստեց, ու չմոռնանք Հալէպի մէջ Ալ-Մութանապպի-ի (Արաբերէն՝ المتنبّي) տուն-թանգարանի վերաբացումը»։

Հալէպ քաղաքի մշակոյթի տնօրէն Ճապէր Ալ-Սաճուրը կ՛ըսէ «Ուսթազ (վարպետ) Քուճճա-ի նախագահի կողմէն պարգեւատրումը, քաղաքիս բոլոր զավակներուն պարգեւատրում մըն է։ Ի դէմս այնպիսի անձնաւորութեան մը ով արաբական գրադարանները հարստացուց տասնեակ գիրքերով եւ հրատարակութիւններով, եւ խորհրդաժողովներուն ու հանդէսներուն իր փայլուն ներկայութեամբ ան ունէր ու կը շարունակէ ունենալ երեւելի ներկայութիւն մը Ալ-Ատիաթ միութեան եւ «Հալէպ՝ Իսլամական Մշակոթի Մայրաքաղաք»-ի միջոցառումներուն մէջ իր գործունէութեամբ, երբ ան հրատարակեց բազմաթիւ գիրքեր ու հրատակչութիւններ որոնք վաւերագրեցին Հալէպ քաղաքի մշակոյթային, ընկերական ու արուեստական պատմութիւնը, ան կը համարուի գալիք սերունդներուն մշակող իսկական դպրոց մը»։

Իր հերթին Եգիպտացի մեծն գրագետ ու փիլիսոփայ Եուէֆ Զէյտանը կ՛ըսէ՝ «Մուհամմատ Քուճճան մշակոյթային մեծ արժէք կը ներկայացնէ, ով իր սիրելի քաղաք՝ «Հալեպ»-ին տուած է մշակոյթային, գեղարուեստական ​​եւ քաղաքակրթական իւրօրինակ իմաստաւորում մը եւ նշանակութիւն մը, ամբողջ աշխարհին մէջ՝ բոլոր հարթակներուն եւ գիտաժողովներուն մէջ»։