Պոթստամի Համագումար
Պոթստամի համագումար[2][3][4][5](անգլերէն՝ Potsdam Conference), համագումար մըն է, որ տեղի ունեցած է 17 Յուլիս-էն 2 Օգոստոս 1945-ին Գերմանիոյ Պոթստամ քաղաքին մէջ։ Ցեցիլիենհոֆ պալատին մէջ կայացած են համագումարի աշխատանքները, որուն մասնակցած են հակահիթլըրեան դաշնակցութեան երեք մեծ երկիրներու առաջնորդները՝ որոշելու յետպատերազմեան Եւրոպայի հետագայ ճակատագիրը։ Պոթստամի համագումարը դարձաւ վերջինը «Մեծ եռեակի» առաջնորդներ Իոսիֆ Սթալինի, Ուինսթոն Չիրչըլի եւ Հարրի Թրումէնի համար։ Համագումարի վերջին օրերուն Չիրչըլին փոխարինեց Քլեմընթ Էթլին։
Պատմութիւն
ԽմբագրելԱյս համագումարը երրորդ եւ վերջին հանդիպումն էր «Մեծ եռեակի» առաջնորդներ Իոսիֆ Սթալինի, Ուինսթոն Չիրչըլի եւ Հարրի Թրումընի միջեւ։ Առաջին երկուքը տեղի ունեցած էին Թեհրանի (Իրան) եւ Եալթայի մէջ (ԽՍՀՄ)։ Համագուամրի նպատակը պարտուած Երրորդ Ռայխի քաղաքական եւ տնտեսական հետագայ ճակատագիրի որոշումն էր։ Համագումարի ընթացքին քննարկուած են նաեւ հարցեր, որոնք կը վերաբերէին պարտուած քաղաքացիներու նկատմամբ վերաբերմունքին, ռազմական յանցագործներու պատիժին, ինչպէս նաեւ կրթական եւ դատական համակարգերուն մէջ փոփոխութիւններու իրականացման։
Համագումարին մասնակցած են՝
- «Մեծ Եռեակի Առաջնորդներ»՝ ԱՄՆ-ու նախագահ Հարրի Թրումէն (մասնակցած է բոլոր նիստերուն), ԽՍՀՄ կոմիսարներու խորհուրդի գլխաւոր քարտուղար եւ Պաշտպանութեան պետական կոմիտէի նախագահ Իոսիֆ Սթալին, Մեծ Բրիտանիոյ վարչապետ Ուինսթոն Չիրչըլ։ Իշխանութեան փոփոխութեան պատճառով համագումարի աշխատանքներուն մասնակցած է նաեւ Չիրչըլի հակառակորդ Քլեմընթ Էթլին, Բրիտանիոյ մէջ խորհրդարանական ընտրութիւններու պատճառով։
- Արտաքին գործոց նախարարներ՝ Ճէյմս Պիրնս (ԱՄՆ), Վեաչեսլաւ Մոլոտով (ԽՍՀՄ), Էնթոնի Իտէն (մինչեւ 25 Յուլիս) / Էրնեստ Պեւին (28 Յուլիս-էն) (Մեծ Բրիտանիա), ինչպէս նաեւ արտաքին գործոց փոխնախարարներ եւ նախարարութեան այլ պաշտօնեաներ։
- Ռազմական գերատեսչութիւններու ներկայացուցիչներ։
ԱՄՆ-ու եւ Մեծ Բրիտանիոյ պատուիրակութիւնները ժամանեցին 15 Յուլիս-ին։ Համագումարի նախօրեակին Չիրչըլը եւ Թրումէնը առանձին-առանձին այցելած էին Պերլին՝ տեսնելու Երրորդ Ռայխ-ի աւերուած մայրաքաղաքը, որ քանի մը տարի շարունակ սարսափի մէջ կը պահէր ամբողջ Եւրոպան։
ԽՍՀՄ-ի պատուիրակութիւնը՝ Իոսիֆ Սթալինի գլխաւորութեամբ 16 Յուլի«ս-ին ժամանեց Պերլին, ուր անոնց դիմաւորեց Արեւմտեան ռազմաճակատի խորհրդային զորքերու գլխաւոր հրամանատար մարշալ Գէորգի Ժուկովը։
17 Յուլիս-ին ժամը 12։00-ին տեղի ունեցաւ քննարկում՝ մէկ կողմէ Սթալինի եւ Մոլոտովի, իսկ միւս կողմէ Հարրի Թրումէնի եւ ԱՄՆ պետքարտուղար Պիրնսի միջեւ։ Թարգմանիչն էր ԽՍՀՄ արտաքին գործոց ժողովրդական կոմիսարիատի փորձագէտ-խորհրդատու Սերգէյ Կոլունսկին։ Զրոյցի ընթացքին Թրումէնը Սթալինին վստահեցուց, որ «ան ուրախ է ծանօթանալու պրն․ Սթալինի հետ եւ կը ցանկայ հաստատել անոր հետ «այնպիսի բարեկամական յարաբերութիւններ, ինչպիսին ունեցած է գեներալիսիմուս Սթալինը նախագահ Ռուզվելտի հետ»։ Թրումէնը հաւատացած է, որ աշխարհի ճակատագիրը կը գտնուի երեք գերտիրութիւններուն ձեռքը»։ Ստալինը պատասխանեց, որ «Սովետական կողմը մշտապէս պատրաստ է առաջ շարժիլ ԱՄՆ-ոպ հետ միասին»[6]։
26 Յուլիս-ին Մեծ Բրիտանիոյ մէջ յայտարարուեցան խորհրդարանական ընտրութիւններուն արդիւնքները, որուն պատճառով բրիտանական պատուիրակութիւնը սկսաւ ղեկավարել Քլեմընթ Էթլին։ Չիրչըլը 28 Յուլիս-ին լքեց համագումարը։
Պատուիրակութիւններու Տեղակայումը
Խմբագրել
Համագումարին համար յատկացուեցաւ Ցեցիլիենհոֆ պալատի 176 սրահներէն 36-ը։ Պատուիրակութիւնները տեղաւորուած էին Պոթստամի Պապելսպըրկ շրջանին մէջ։ Սովետական պատուիրակութիւնը տեղաւորուեցաւ զօրավար Էրիխ Լիւտենտորֆին պատկանող վիլլային մէջ։ Ամերիկացիներու աշխատանքային սենեակը կրոնպրինցին պատկանող ընդունելութեան սրահն էր։ Իսկ բուն աշխատանքային սենեակը կ'օգտագործուէր սովետական պատուիրակութեան կողմէ։
Ներկայիս Ցեցիլիենհոֆի մէջ կը գործէ Պոթստամի համագումարի թանգարանը, ուր կը ցուցադրուի համագումարի աշխատանքային գործընթացի գերակշռող հատուածը։
Ղեկավարներու Միջեւ Փոխադարձ Յարաբերութիւնները
ԽմբագրելԽրիմի Համագումարին յաջորդած հինգ ամիսներու ընթացքին աշխարհի վրայ տեղի ունեցած էին մեծ փոփոխութիւններ, որոնք էապէս իրենց ազդեցութիւնը ունեցած են ղեկավարներու միջեւ յարաբերութիւններու վրայ։
1. Խորհրդային Եւրոպան գրաւած էր Կեդրոնական եւ Արեւելեան Եւրոպան
Յուլիսին Կարմիր բանակը յաջողութեամբ կը վերահսկէր Մերձպալթիկան, Լեհաստանը, Չեխոսլովաքիան, Հունգարիան, Պուլկարիան եւ Ռումանիան։ Այս երկիրներու բնակիչները, վախնալով ստալինեան զորքերու յաջող յառաջխաղացումէն, կը գաղթէին Արեւմտեան Եւրոպայի երկիրներ: Այս գաղթը կը նպաստէր այդ երկիրներու ընկերա-տնտեսական վիճակի վատթարացման։ Իոսիֆ Ստալինի անմիջական յանձնարարութեամբ համայնավար կառավարութիւն ձեւաւորուած էր Լեհաստանի մէջ։ Ստալին կը նշէր, որ Արեւելեան Եւրոպայի մէջ խորհրդային վերահսկողութեան գոյութիւնը կը պաշտպանէ տարածաշրջանը հնարաւոր յարձակումներէ եւ կ'ավելացնէ, որ խորհրդային ազդեցութեան տարածումը Արեւելեան Եւրոպայի երկիրներուն մէջ միանգամայն օրինական է[7]։
2. Մեծ Բրիտանիան ունէր նոր վարչապետ
Մեծ Բրիտանիոյ խորհրդարանական ընտրութիւններու արդիւքները յայտնի դարձան համագումարի ընթացքին։ Պահպանողական կուսակցութիւնը՝ Ուինսթոն Չիրչըլի գլխավորութեամբ իր տեղը զիջեցաւ Լէյպորիստական կուսակցութեան, որ կը գլխաւորէր Քլեմընթ Էթլին։ Այս պատճառով, համագումարին բրիտանական պատուիրակութիւնը սկսաւ ղեկավարել Քլեմընթ Էթլին։ Ուինսթոն Չիրչոլը, ի տարբերութիւն ԱՄՆ նախագահ Ֆրանքլին Տելանօ Ռուզվելտի, այլ մօտեցում ունէր ԽՍՀՄ նկատմամբ։ Ան կը կարծէր, որ Ստալին «բռնապետի կերպարանքով հրեշ է, որ կը ղեկավարէ զզուելի համակարգը»[8]։
3. ԱՄՆ ունէր նոր նախագահ, իսկ պատերազմը դեռ ընթացքի մէջ էր
Նախագահ Ֆրանքլին Տելանօ Ռուզվելտը մահացաւ 12 Ապրիլ 1945-ին։ Փոխնախագահ Հարրի Թրումէնը ստանձնեց նախագահի լիազօրութիւններու կատարումը։ Ան մասնակցած է «Յաղթանակ Եւրոպայի Մէջ» եւ «Յաղթանակ Ճափոնի Մէջ» տօնակատարութիւններուն։ Ամբողջ պատերազմի ընթացքին Ռուզվելտ անընդհատ կը շեշտէր, որ պէտք չէ թոյլ տալ Ստալինին յառաջընթաց ունենալու Արեւելյան Եւրոպայի մէջ։ Ան կը նշէր. «Ես մեծ կասկածներ ունիմ մարդու այդպիսի տեսակի նկատմամբ, ինչպէս որ Ստալինն է» եւ կը մեկնաբանէր. «Ես կը կարծեմ, որ եթէ բան մը նուիրեմ անոր, ապա փոխադարձ նուիրատւութեուն հաստատօրէն չեմ ստանար»[9]։
Հարրի Թրումէնը աւելի կասկածամիտ մօտեցում ունէր համայնավար հասարակարգի նկատմամբ, քան Ռուզվելտը։ Թրումէն եւ անոր խորհրդականները կը գտնէին, որ սովետական գործողութիւնները Արեւելեան Եւրոպայի մէջ թշնամական ծաւալապատկանութեան վառ դրսեւորումներ են եւ կը հակասեն Խրիմի Համագումարի պահանջներուն, որ ընդունուած էր նոյն տարուան Փետրուարին։ Պոթստամի համագումարը առաջին եւ վերջին անգամն էր, երբ Հարրի Թրումէնը հանդիպեցաւ Իոսիֆ Ստալինին[10][11]։
Վերջնական Որոշում
ԽմբագրելԳերմանիան գրաւելու նպատակով՝ դաշնակիցները կ'առաջնորդուէին ապանացիստականացման, ապառազմականացման, ժողովրդավարացման, ապակեդրոնացման եւ ապակարտելիզացման կարգախօսներով։ Առանցքային էր նաեւ Գերմանիոյ միասնականութեան հարցը։
Պոթստամի համագումարի որոշումով Գերմանիոյ արեւելեան սահմանները տեղափոխուեցան արեւմուտք՝ դէպի Օտեր-Նէյսէ հատուածը, որ 25%-ով կրճատեց երկրի սահմանները 1937-ի համեմատութեամբ։ Նոր սահմաններէն արեւելք ինկած տարածքներն էին Արեւելեան Պրուսիան, Սիլեզիան, Արեւմտեան Պրուսիան եւ Պոմերանիան: Այս մէկը հիմնականին գիւղատնտեսական տարածքներ էին, բացառութեամբ Վերին Սիլեզիոյ, որ Գերմանիոյ ծանր արդիւնաբերութեան առատութեամբ երկրորդ կեդրոնն էր։ Գերմանիոյ կողմէ արեւելք զաւթուած տարածքներուն մեծ մասը վերադարձուեցաւ Լեհաստանին: ԽՍՀՄ-ի կազմին մէջ մտաւ Արեւելեան Պրուսիոյ մէկ երրորդ մասը՝ Քիոնինգսպըրկ մայրաքաղաքով, որ հետագային անուանափոխուեցաւ Քալինինկրատի։ 1946-ի Մարտէն ձեւաւորուեցաւ Քալինինկրատի մարզը։
22-23 Յուլիս-ին Ստալինը եւ Մոլոտովը տարածքային պահանջներ ներկայացուցին Թուրքիոյ։ Մասնաւորապէս Ստալինը կը պահանջէր Վոսփորիի եւ Տարտանելի նեղուցներու ազատականացումը եւ Արեւմտեան Հայաստանի միաւորումը ՀԽՍՀ-ին։ Այս պահանջները չպաշտպանուեցան ամերիկեան եւ բրիտանական պատուիրակութիւններուն կողմէ, սակայն վերջնական որոշումին մէջ յստակ նշուած էր, որ նեղուցներուն հարցը կարելի է որեւէ մէկ պահու վերատեսութեան ենթարկել՝ հաշուի առնելով թրքական կողմի կարծիքը։
Նշանակուեցան վնասուց հատուցումներ։
Պոթստամի համագումարի ընթացքին Ստալինը հաստատեց ԽՍՀՄ մօտեցումը այն մասին, որ ոչ ուշ Գերմանիոյ կապիտուլիացիայի օրէն երեք ամսուան ընթացքէն, ԽՍՀՄ-ը պէտք է պատերազմ յայտարարէր Ճափոնի դէմ։ Ճափոնի հետ պատերազմող ԱՄՆ-ը, Մեծ Բրիտանիան եւ Չինաստանը նոյնպէս ստորագրեցին Պոթստամի հռչակագիրը (հրապարակուած 26 Յուլիս-ին)՝ պահանջելով Ճափոնէն շուտափոյթ կապիտուլյացիա։ 8 Օգոստոս 1945-ին Խորհրդային Միութիւնը պատերազմ յայտարարեց Ճափոնի դէմ։
Համաձայնագիրին համաձայն Քորէան բաժնուեցաւ երկու մասի, որուն պատճառով հիւսիսային հատուածը անցաւ սովետական, իսկ հարաւային հատուածը ամերիկեան խնամակալութեան տակ, չնայած ամբողջ համագումարին ընթացքին քորէական հարցը չէ բացուած։
Ամենաթէժ հարցերէն մէկը, որ քննարկուած է համագումարի ընթացքին, գերմանական պահպանուած նաւատորմի բաժանումն էր[12]։
Համագումարի վերջին օրը պատուիրակութիւններու ղեկավարները ընդունեցին յետպատերզմական խնդիրներու լուծման հռչակագիր, որ 1945-ն համաձայնեցուեցաւ Ֆրանսայի հետ, որովհետեւ վերջինս չէր հրաւիրուած համագումարին։ Համագումարի ընթացքին շարք մը հակասութիւններ եղած են մասնակիցներու միջեւ, որուն պատճառով ծագեցաւ Սառի Պատերազմը։
Միջուկային Զէնք
ԽմբագրելՀամագումարի նախօրէին ԱՄՆ կատարեց Միջուկային Զէնքի առաջին փորձարկումը Նիւ Մեքսիքօ նահանգին մէջ։ 24 Յուլիս 1945-ին Պոթստամի մէջ Թրումէնը «տեղեկացուց» Ստալինին, որ ԱՄՆ արդէն ունի «հզօր կործանարար ազդեցութեամբ զէնք»։ Ուինսթոն Չիրչըլը իր յուշերուն մէջ գրած է, որ Ստալինը ծիծաղած է, սակայն չէ հետաքրքրուած մանրամասնութիւններով[13]։ Ատկէ ետք Չիրչըլը եւ Թրումէնը եկած են այն եզրակացութեան, որ Ստալինը ոչինչ հասկցաւ եւ տեղեակ չէ դէպքերու զարգացումէն։ Ժամանակակից որոշ հետազօտողներ կը կարծեն, որ այդ մէկը ուղղակի Ստալինի կողմէ խաղ եղած է։ Նոյն գիշեր Ստալինը հրամայեց Մոլոտովին խօսած Իկոր Կուրչատովի հետ՝ արագացնելու ատոմային ռումբի պատրաստման գործընթացը։
Նախորդ Մեծ Համագումարներ
Խմբագրել- Եալթայի Համագումար, 4-15 Փետրուար 1945
- Քէպէքի Երկրորդ Համագումար, 12-16 Սեպտեմբեր 1944
- Թեհրանի Համագումար, 28 Նոյեմբեր-1 Դետկեմբեր 1943
- Քահիրէի Համագումար, 22-26 Նոյեմբեր 1943
- Քասապլանքայի Համագումար, 14-24 Յունուար 1943
Հետաքրքիր Փաստեր
Խմբագրել- Պոթստամի համագումարին ԽՍՀՄ-ի պատուիրակութեան յատուկ գնացքը բերուած է ոչ թէ զրահագնացքով, այլ՝ քարշակով։
- Բրիտանական պատուիրակութիւնը ժամանած է օդանաւով․ իսկ ամերիկեան պատուիրակութիւնը Ատլանտեան Ովկիանոսը կտրած է «Քուինզի» կրէյսերով եւ հասել մինչեւ Ֆրանսա, իսկ այնտեղէն նախագահական «Սուրբ Կով» անունը կրող օդանաւով թռած է Պերլին։
- Մետաղադրամներու եւ փոստային դրօշմանիշերու վրայ
-
-
-
Տես Նաեւ
ԽմբագրելԾանօթագրութիւններ
Խմբագրել- ↑ Description of photograph, Truman Library.
- ↑ «Avalon Project - A Decade of American Foreign Policy 1941-1949 - Potsdam Conference»։ Avalon.law.yale.edu։ արտագրուած է՝ 20 March 2013
- ↑ Russia (USSR) / Poland Treaty (with annexed maps) concerning the Demarcation of the Existing Soviet-Polish State Frontier in the Sector Adjoining the Baltic Sea 5 March 1957 (retrieved from the UN Delimitation Treaties Infobase, accessed on 18 March 2002)
- ↑ "Potsdam-Conference" Encyclopædia Britannica
- ↑ «BBC Fact File: Potsdam Conference»։ Bbc.co.uk։ 2 August 1945։ արտագրուած է՝ 20 March 2013
- ↑ «Запись беседы Председателя Совета Народных Комиссаров СССР с президентом США»։ М.: Издательство политической литературы, 1984.։ 1945-07-17։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-01-20-ին։ արտագրուած է՝ 2013-04-10
- ↑ Leffler, Melvyn P., "For the South of Mankind: The United States, the Soviet Union and the Cold War, First Edition, (New York, 2007) pg 31
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.
- ↑ Harry S. Truman, Memoirs, Vol. 1: Year of Decisions (1955), p.380, cited in Lenczowski, American Presidents, p.10
- ↑ Nash, Gary B. "The Troublesome Polish Question." The American People: Creating a Nation and a Society. New York: Pearson Longman, 2008. Print.
- ↑ «Доклад специальной комиссии по выработке рекомендаций относительно распределения германского военно-морского и торгового флота»։ М.: Издательство политической литературы, 1984.։ 1945-07-31։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-01-20-ին։ արտագրուած է՝ 2013-04-10
- ↑ Никитчук И. И. Сталин и советский атомный проект(ռուս.) // Марксизм и современность : журнал. — 2000. — № 1 (15). — С. 178—179.
Աղբիւրներ
Խմբագրել- Сборник документов «Советский Союз на международных конференциях периода Великой Отечественной войны 1941-1945 гг.» Том 6. «Берлинская (Потсдамская) конференция руководителей трех союзных держав — СССР, США и Великобритании (17 июля — 2 августа 1945 г.)»[permanent dead link] (DjVu) М.: Издательство политической литературы, 1984
- Материалы Потсдамской конференции Вычитка сборника документов «Советский Союз на международных конференциях периода Великой Отечественной войны 1941-1945 гг.» Том 6. «Берлинская (Потсдамская) конференция руководителей трех союзных держав — СССР, США и Великобритании (17 июля — 2 августа 1945 г.)» М.: Издательство политической литературы, 1984.
- Тегеран-Ялта-Потсдам: Сборник документов / Сост.: Ш.П. Санакоев, Б.Л. Цыбулевский. – 2-е изд. – М.: Издательство «Международные отношения», 1970. – 416 с.
- Уткин А. И. После Ялты(ռուս.) // Союзное государство : журнал. — 2008. — № 5 (26). — С. 30—35.
- Шевченко О. К. «Вопрос о послевоенных западных границах III Речи Посполитой в современной историографии Польши.» // Крымская конференция 1945 г. (Альманах). — 2012. № 1.
Արտաքին Յղումներ
Խմբագրել- Պոթստամի համագումար (17 Յուլիս-2 Օգոստոս 1945) Archived 2016-10-22 at the Wayback Machine. Արխիւային լուսանկար-փաստաթուղթեր, որոնք ընդունուած են Համագումարի ընթացքին։
- Թրումէնը եւ Պոթստամի համագումարը Archived 2017-07-20 at the Wayback Machine.
- Պոթստամի համագումարի մատենագրութեան ծանօթագրութիւններ Archived 2005-12-20 at the Wayback Machine.
- Պոթստամի համագումար, Յուլիս – Օգոստոս 1945 navy.mil-ի մէջ
- ԱՄՆ պէտքարտուղարութիւն։ դիւանագիտական փաստաթուղթեր։ Պոթստամի համագումար (Պերլինի համագումար) 1945 Volume I Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office, 1945
- ԱՄՆ պէտքարտուղարութիւն։ դիւանագիտական փաստաթուղթեր։ Պոթստամի համագումար (Պերլինի համագումար) 1945 Volume II Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office, 1945
- Եւրոպական խորհրդակցական յանձնաժողով, Աւստրիա, Գերմանիա ԱՄՆ արտաքին յարաբերութիւններ։ դիւանագիտական փաստաթուղթեր, 1945
- Հարրի Թրումէնի Պոթստամի համագումարի ամփոփ վերլուծումը Archived 2013-08-20 at archive.ph Error: unknown archive URL Shapell Manuscript Foundation
- Պողպատի հիմնաքարը[permanent dead link], Թայմզ ամսագիր, 21 Յունուար 1946
- Պայքարի գինը Archived 2007-03-11 at the Wayback Machine., Թայմզ ամսագիր, 8 Ապրիլ 1946
- Pas de Pagaille! Archived 2006-10-31 at the Wayback Machine. Թայմզ ամսագիր, 28 Յուլիս 1947
- Պերլինի համագումարի ժամանակ ընդունուած համաձայնագիր Archived 2010-10-31 at the Wayback Machine.
- Ճէյմս Ռիտլեպըրկըրի հետ հարցազրոյց
- "Պոթստամի առասպելը," Archived 2006-10-13 at the Wayback Machine. Բ․ Հէուզըրի խմբագրումով, Պատմութեան առեղծուածներ (Փրովիտենս, Ռոտ Այլընտ եւ Օքսֆորտ։ Պըրկհահն, 1998)
- ԱՄՆ տնտեսական քաղաքականութիւնը պարտուած երկիրներուն մէջ Archived 2006-10-11 at the Wayback Machine. Ապրիլ 1946
- Լեպենսրայի մէջ Archived 2009-09-21 at the Wayback Machine.
- Համագումարի ձայնագրութիւնները
- "The United States, France, and the Question of German Power, 1945–1960," Archived 2006-10-13 at the Wayback Machine. in Stephen Schuker, ed., Deutschland und Frankreich vom Konflikt zur Aussöhnung: Die Gestaltung der westeuropäischen Sicherheit 1914–1963, Schriften des Historischen Kollegs, Kolloquien 46 (Munich: Oldenbourg, 2000)