Վաղարշապատ

Վաղարշապատ
Բնակավայր
	Վաղարշապատ
Դրօշակ	Զինանշան
Երկիր	Հայաստան
Հիմնադրուած է՝	ՔԱ685
Տարածութիւն	13 քմ²
ԲԾՄ	853±1 մեթր
Պաշտօնական լեզու	հայերէն
Բնակչութիւն	57 500 մարդ (2010)
Ժամային գօտի	UTC+4։00
Հեռախօսային ցուցանիշ	231
Փոստային ցուցանիշ	1101–1109
Պաշտօնական կայքէջ	ejmiatsin.am

Վաղարշապատ (ճանաչելի է նաեւ Էջմիածին անունով), քաղաք Հայաստանի Արմաւիրի մարզին մէջ։ Հայաստանի քաղաքներէն մեծութեամբ 4-րդն է։ Վաղարշապատ (Էջմիածնին մէջ) կայ 5 եկեղեցի, որոնցմէ մէկը՝ Էջմիածնի Մայր Տաճարը, Հայաստանի գլխաւոր եկեղեցին է եւ կը գտնուի Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի համալիրին մէջ, որ Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ հոգեւոր եւ վարչական կեդրոնն է։

Վաղարշապատն ունի գլխաւոր ճանապարհ դէպի մայրաքաղաք Երեւան։ Միացուած է Երեւանին գիւղերով։ Վաղարշապատէն դէպի Երեւան մայրուղին 15-16 քմ է։

Անուանումներ

Ըստ Մովսէս Խորենացիի «Հայոց պատմութեան», մինչեւ Վաղարշապատ կոչուիլը քաղաքը, անուանուած է Վարդգէսաւան, իսկ նախապէս՝ Արտիմեդ։

Վաղարշապատն ունի գլխաւոր ուղի դէպի մայրաքաղաք Երեւան։ Միացուած է Երեւանին գիւղերով։ Վաղարշապատէն դէպի Երեւան մայրուղին 15-16 քմ է^[2]։

Արտիմեդ

Բնակավայրի Արտիմեդ անուանումը, հաւանաբար, պայմանաւորուած եղած է այնտեղ գտնուող Արտիմեդ՝ Անահիտ աստուածուհիին նուիրուած տաճարով։ Այդ ենթադրութիւնը կը հիմնաւորեն՝ 1950-ական թուականներուն, Մայր եւ Սուրբ Հռիփսիմէ տաճարներու պեղումներու ժամանակ իրենց հիմքերէն յայտնաբերուած հեթանոսական տաճարներու բեկորները։

Վարդգէսաւան

Վարդգէս Մանուկը բաժնուելով Տուհաց գաւառէն, Քասախ գետով կու գայ կը նստի Շրէշ բլուրի եւ Քասախ գետի մօտ՝ Արտիմեդ քաղաք Երուանդ արքային խնամախօսելու, ուր իր անունով կը հիմնուի Վարդգէսաւանը։

Վաղարշապատ

2-րդ դարու առաջին կէսին, ըստ Մովսէս Խորենացիի, Սանատրուկ Բ.-ի որդի Վաղարշ Ա. թագաւորը Վարդգէսաւանը կը պատէ պարիսպով եւ մեծ ամբարտակով, դարձնելով թագաւորանիստ քաղաք՝ վերակոչելով այն Վաղարշապատ կամ Նոր Քաղաք, Վաղարշ Ա. Արշակունիի ժամանակից (Ք.Ե. 191-211 թուականներ)^[2]։ Միջին դարերուն, յատկապէս միջնադարուն, Վաղարշապատ մերթ ընդ մերթ կոչուած է նաեւ Էջմիածին, որ համանուն վանքին եւ ո՛չ ամբողջ բնակավայրին անունն է։

Այս (Վաղարշ Ա. Արշակունին, ըստ Խորենացիի թագաւորած 191-211 թուականներուն) պատեաց պարիսպով հզօր աւանն Վարդգէսի, որուն դիմաց Քասախ գետը, զորմէ զառասպելն կ՝ըսէ Հատուած գնացեալ Վարդգէս մանուկն ի Տուհաց գաւառէն զՔասախ գետով, եկեալ նստաւ զՇրեշ բլուրով, զԱրտիմեդ քաղաքով, զՔասախ գետով կռել կոփել զդուռնն Երուանդայ արքայի։ Այս Երուանդ առաջինն է, Սակաւակեացն է, որ ի Հայկեանց, զորուն զքոյրն կին առաւ Վարդգէսի՝ շինեց զաւանս զայս, յորուն եւ Տիգրան միջին յԱրշակունեաց (Տիգրան Բ Մեծ) նստոյց զհասարակ առաջնոյ գերութեանն Հրէից, որ եղաւ քաղաքիւղ վաճառօք։ Այժմ այս Վաղարշ պատեաց պարիսպով եւ հզօր ամբարտակով, եւ անուանեաց Վաղարշապատ, որ եւ Նոր քաղաք։

- Մովսես Խորենացի

Կայնեպոլիս

163 թուականէն մինչեւ 193 թուական հռոմէացիք Վաղարշապատը նոյնիսկ մայրաքաղաք կը հռչակեն գրաւուած եւ աւերուած Արտաշատի փոխարէն եւ կ'անուանեն Կայնեպոլիս (Նոր քաղաք)^[3]^[4]:

Էջմիածին

1945 թուականին քաղաքը վերանուանուած է Էջմիածին եւ այդ անունը կրած է մինչեւ 1992 թուականը, երբ նորէն վերանուանուեցաւ Վաղարշապատ։

Պատմութիւն

Հնավայրեր Վաղարշապատի տարածքին մէջ

Վաղարշապատը եւ իր շրջակայքը բնակելի եղած են դեռեւս մ.թ.ա. 6-3 հազարամեակներուն։ Այդ տարածքներուն մէջ կը գտնուին էնէոլիթեան (պղնձէքարեդարեան) ժամանակաշրջանի այնպիսի հնավայրեր, ինչպիսիք են Շրեշ բլուրը, Մոխրբլուր, Թեղուտը, Մեծամորը եւ այլն, ու յայտնաբերուած են հնագիտական ամէնաբազմազան եւ հարուստ առարկաներ։ Վաղարշապատի եւ իր շրջակայքին մէջ կան նաեւ հնագոյն դամբարանադաշտեր, որոնք եւս անկասկած կը դարձնեն տուեալ բնակավայրի հնամենի եւ նշանաւոր ըլլալը։

Առաջին գրաւոր տեղեկութիւններ

Վաղարշապատի տարածքի եւ իր շրջակայքի մասին առաջին գրաւոր տեղեկութիւնները աւանդած է Բիայնայի (Վանի) թագաւոր Ռուսա Բ-ն (մթա 685-645)՝ զայն կոչելով Կուարլինի կամ Կուտուրլինի հովիտ, որուի ոռոգման համար մեծ ջանք թափած է^[5]։

3-րդ դարու վերջերու Վաղարշապատի քաղաքային նկարագրին մասին ստոյգ տեղեկութիւններ կը հաղորդէ Ագաթանգեղոսը։ Անոր պատմութեան եւ վերջերս կատարուած պատմա-հնագիտական ուսումնասիրութիւններուն հիմամբ կարելի է ընդհանուր գիծերով պատկերացում կազմել այդ ժամանակաշրջանի Վաղարշապատի մասին։

Քաղաքը տարածուած է պարիսպներով ամրացուած միջնաբերդի շուրջը^[6]։ Այժմ արդէն կասկած չկայ, որ միջնաբերդի տարածքը, ընդհանուր առմամբ, համընկած է Էջմիածնի վանքի ներկայիս գտնուած տարածքին մէջ^[7]^[8]^[9]։

Քաղաքի դիրքը

Վաղարշապատը եւ իր մերձակայ տարածքները հին եւ միջին դարերուն կը մտնէին Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Արագածոտն գաւառին մեջ, տեղագրօրէն կը հանդիսանայ Արարատեան դաշտի կեդրոնը՝ Քասաղ գետի միջին եւ ստորին հոսանքներու շրջանին մէջ։

Վաղարշապատը Արեւելքի մեծ քաղաքնեուն նման շրջապատուած էր պարիսպով, որու կեդրոնը շուկան էր։ Քաղաքին մէջ առնուած էր նաեւ միջնաբերդը, ներսը՝ արքունի ապարանքը եւ մայր տաճարը, իսկ քաղաքի պարիսպներէն դուրս՝ քաղաքի արուարձաններն էին։ Պարիսպներէն ներս կ'ապրէր ազնուականութիւնը եւ իշխող դասը, իսկ պարիսպներէն դուրս՝ աշխատաւորութիւնը։ուարձանները եւս ունեցած են իրենց շուկան եւ արհեստաւորական թաղերը։

Վաղարշապատը հնագոյն դարերէն համարեայ անընդմէջ երկրորդ կամ զուգահեռ մայրաքաղաքի դեր կատարած է։

Վաղարշապատի դերի բարձրացումը առաջնակարգ մայրաքաղաքի աստիճանի հետեւանքն էր այն բանին, որ 301 թ-էն անիկա դարձաւ քրիստոնէական Հայաստանի հոգեւոր կեդրոնը, նաեւ կաթողիկոսական նստավայրը։ Բաւական է աըսել, որ այստեղ բացուած է Մաշտոցեան առաջին դպրոցը, այստեղ հաստատուած է (480 թուականին) առաջին հայկական պետական-պաշտօնական մատենադարանը։

Յետագայ դարերուն (ի բաց առեալ Բագրատունիներու թագաւորութեան ժամանակ) Վաղարշապատը աստիճանաբար անշքացաւ, դարձաւ աննշան եւ խեղճուկ բնակավայր մը։ Քաղաքը նոր շունչ եւ վերակենդանութիւն կ'առնէ, երբ 1441 թուականին կաթողիկոսական աթոռը Սիսէն տեղափոխուեցաւ Էջմիածին։ Այսուհետեւ Վաղարշապատ-Էջմիածինը նորէն դարձաւ հայոց ո՛չ միայն կրօնական, այլեւ վարչական կեդրոնը։ 1828 թ-էն, երբ Արեւելահայաստանը միացաւ Ռուսաստանին, Վաղարշապատը (Էջմիածին) դարձաւ Երեւանի նահանգի Էջմիածինի գաւառի կեդրոնը, մինչեւ 1930 թուականը^[10]։

Հին Վաղարշապատի տեղադրութիւն

Հայաստանի երբեմնի քաղաքամայր Վաղարշապատը կը գտնուի Այրարատ նահանգի Արագածոտն գաւառին մէջ։ Վաղարշապատը հայ Արշակունիներու պետականութեան թագաւորանիստ քաղաքն էր, կրօնական եւ մշակութային կեդրոնը։ Հնագիտական նիւթերը եւ մատենագրական աղբիւրները կ'օգնեն մեզի վերականգնելու հին Վաղարշապատի տեղադրութիւնը։

Մովսէս Խորենացիի յիշատակած աւանդութիւններէն յայտնի է, որ Վաղարշապատի հին քաղաքատեղին կը գտնուէր Արարատեան դաշտին մէջ՝ Քասախ գետի եւ Շրեշ բլուրի մօտ, իբրեւ ամրացուած բերդ, առեւտրական մեծ աւան։

Երուանդ Լալայեանի վկայութեամբ, ժողովուրդը Շրեշ անուանած է Ղուգոյի կոնդ կոչուած բլուրը, որ կը գտնուէր Վաղարշապատէն հիւսիս-արեւելք (քաղաքէն 500 մ հեռու), Էջմիածին-Օշական ճանապարհի աջ կողմը։ Շրեշ բլուրը մինչեւ 1870-ական թուականները 123 մ տրամագիծով, քանի մը մեթր բարձրութեամբ, խոշոր զանգուածային քարերով շրջապատուած արհեստական հողաբլուր էր, որ 1913, 1928 թուականներուն պեղած է Երուանդ Լալայեանը եւ կրկին պեղուած է 1945-1950 թուականներուն։ 1950 թուականին բլուրը ամբողջովին հարթուած է։

Վաղարշապատի տեղադրութիւնը կապուած էր նաեւ Քասախ գետի հետ, որ շատ անգամ փոխած է հունը։ Հին ատեն անիկա հոսած է Վաղարշապատի հիւսիսային կողմէն, Շրեշ բլուրի եւ Կաւաբլուրի մօտէն թեքուած է դէպի արեւմուտք, ուր պահպանուած են գետի ցամքած հունը եւ միջնադարեան կամուրջի մնացորդները։ Քասախի մէկ բազուկը քաղաքի արեւմուտքով իջած է հարաւ եւ Խաթունարխի արեւմուտքը՝ Էջմիածնէն Իգտիր տանող խճուղիէն ներքեւ միացած Մեծամոր գետին։ Այս բազուկը կը պահպանուէր մինչեւ 1833 թուականը։

387 թուականին Վռամշապուհի օրօք, Հայաստանը Սասանեան Պարսկաստանի եւ Բիւզանդիայի միջեւ բաժնուելէն յետոյ, Վաղարշապատը կը շարունակէր մնալ որպէս մայրաքաղաք եւ կ'ապրէր մշակութային վերելք. այստեղ կատարուեցաւ հայերէն տառերու գիւտը։ Արշակունիներու թագաւորութիւնէն յետոյ, Վաղարշապատը վերջին հարուածը կը ստանայ պարսիկներէն։

Սկսած 451 թուականէն, Վարդանանց պատերազմի ժամանակէն Վաղարշապատը կ'ամայանայ եւ բնակչութիւնը կը ցրուի Հայաստանի այլ վայրեր։

Հոգեւոր մայրաքաղաք

Հայաստանի մէջ քրիստոնէութեան պաշտօնական կրօն ճանաչումէն յետոյ, Վաղարշապատի դերը երկրին մէջ առաւել եւս կը մեծնայ եւ միաժամանակ կը դառնայ նաեւ հայոց հոգեւոր կեդրոն։ Միջնաբերդին մէջ կը կառուցուի Մայր տաճարը, իսկ Հռիփսիմեան կոյսերու նահատակման վայրերուն մէջ՝ անոնց նուիրուած մատուռները։ 5-րդ դարու կէսերուն՝ Մայր ԱթոռըԴուին փոխադրելէ յետոյ, փաստօրէն մինչեւ 7-րդ դար, Վաղարշապատը կը կորսնցնէ իր երբեմնի նշանակաթիւնը։ 7-րդ դարուն պարսկա-բիւզանդական հակամարտութիւններու ոլորտին մէջ գտնուող Հայաստանի մէջ՝ ինքնավարութեան առկայութեան տասնամեակներուն պայմաններ կը ստեղծուին քաղաքի տնտեսութեան եւ մշակոյթի վերելքին համար, քաղաքային կեանքը Վաղարշապատի մէջ կրկին կ'աշխուժանայ 4-րդ դարոււ հիմնուած մատուռներու փոխարէն մէկը միւսի ետեւէն կը կառուցուին Հռիփսիմէի (618 թ.) ու Գայանէի (680 թ.) եկեղեցիները, կը վերանորոգուի Մայր տաճարը։ Վաղարշապատէն Արտաշատ տանող ճանապարհի մօտ կը կառուցուին Զուարթնոց տաճարը (641-661) ու անոր կից՝ կաթողիկոսական նստավայրը։ 15-րդ դարուն Վաղարշապատի մէջ կը վերահաստատուի կաթողիկոսարանը։ 13-15-րդ դարերէն Վաղարշապատը դարձաւ հայոց հոգեւոր կեդրոնը, իսկ տաճարը՝ անկախ կաթողիկոսական աթոռանիստի տեղափոխութիւններէն, պահպանեց մայր տաճարի առաջնային նշանակութիւնը։ 1828 թուականին Էջմիածինը Արեւելեան Հայաստանի կազմին մէջ վերջնականապէս կը միացուի Ռուսաստանին։ Ռուսական կառավարութիւնը, նախկին իշխանութիւններուն նման, նոյնպէս կը ճանչնայ միաբանութեան իրաւունքները Էջմիածինի վրայ։ Չնայած 19-րդ դարու կէսէն Էջմիածինը կը դառնայ Երեւան նահանգի Էջմիածինի վիճակի կեդրոնը, այնուամենայնիւ, բուն քաղաքը կը կառավարէին կաթողիկոսարանն ու միաբանութիւնը՝ սինոտի հետ մէկտեղ։ Խորհրդային իշխանութեան առաջին օրերէն Էջմիածինը կը դադարի վանքապատկան ըլլալէ եւ կը դառնայ Վաղարշապատ գաւառի կեդրոնը։ Այժմ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին Մայր Տաճարը Ամենայն Հայոց կաթողիկոսներու նստավայրն է^[11]։

Քաղաքաշինութիւն

Միջնաբերդ

Միջնաբերդում է գտնվել Տրդատ Գ թագաւորի պալատը, նրանից ոչ հեռու՝ Մայր տաճարի տեղում, հավանաբար, Անահիտ աստվածուհուն (Արտեմիդ) նվիրված տաճարը իսկ դրանից հարավ-արեւելք՝ ներկայիս տպարանի արեւմտեան կողմում, անտիկ բաղնիքը^[12]։ Ագաթանգեղոսը հիշատակում է, որ միջնաբերդում կային նաեւ ներքին փողոցներ, որոնց գոյութիւնը կարելի է բացատրել առայժմ մեզ անհայտ այլ շինութիւնների առկայութեամբ։ Այդ մասին են վկայում 18-րդ դարի վերջերին Մայր տաճարի շրջակայքում շինարարական աշխատանքների ժամանակ հայտնաբերված հին քարե սալահատակների եւ մարմարե կառուցվածքի մնացորդները^[13]։ Քաղաքի հատակագծի տարածքից պեղումների ու շինարարական աշխատանքների Ժամանակ հայտնաբերված նիւթերը ապացույց են, որ այն բնակեցված է եղել։ Հավանաբար բուն քաղաքում էր գտնվում ապարանքների բարձրաբերձ շինութիւնների մի մասը, որոնց առկայութեան մասին վկայում է Ղազար Փարպեցին։

Պարիսպ

Էջմիածինը Շարդենի փորագրութիւնում, 1670-ականներ

Արարատեան հարթավայրի վրա գտնվող Վաղարշապատը զուրկ էր Հին Հայաստանի միւս քաղաքներին՝ Արմավիրին, Արտաշատին, Երվանդաշատին հատուկ պաշտպանական բնական պայմաններից։ Հետեւաբար պարիսպները, ինչպես նաեւ արհեստական միւս շինութիւնները, այստեղ ձեռք են բերել առաջնային նշանակութիւն^[14]։ Հանգամանալի տեղեկութիւններ կան քաղաքը շրջապատող պարիսպների մասին, նրա արեւելեան հատվածը նշված է 1827 թուականի ռուսների կողմից կատարված տեղահանաթային հատակագծի վրա, ըստ որի Գաեանե վանքից մոտ 300 մ դեպի արեւելք սկսվում է եւ հիւսիս–արեւելեան ուղղութեամբ մոտ 1000 մետր երկարութեամբ շարունակվում հողաթմբի վրա տեղադրված մի հզոր պարիսպ։ Հովհաննես Շահխաթունեանցի վկայութեամբ 1840-ական թուականներին մոտ 750 քայլ երկարութեամբ նշմարվում էին այդ պարսպի հիմքերը, որի միջին մասում պահպանվում էին արեւելեան դռան հետքերը^[9]։ Ինչպես ենթադրում է Հովհաննես Խալփախչեանը, դա, անկասկած, Մովսես Խորենացու հիշատակած Վաղարշ թագաւորի կաոուցած պաշտպանական համակարգի մի մասն է եւ հնարավոր է՝ քաղաքի կրկնակի կավաշեն պարրսպի ու հողաթմբի մնացորդները^[15]։ Նրա չափերը եւ տեղադրութիւնը ոչնչով չեն հակասում Վաղարշապատի պարիսպներին վերաբերող Ագաթանգեղոսի տված վկայութիւններին։ Բացի այդ, պարիսպը զբաղեցնող տարածքի մոտից են գտնվել հռոմեացիների շինարարական գործունեութեանը վերաբերող երկու՝ 175 եւ 185 թուականների կատարված արձանագրութունները որոնք, հավանաբար պատկանել են պարիսպներին։

19-րդ դար

Վաղարշապատ քաղաքի հատակագիծը, հեղինակ՝ Ալեքսանդր Թամանեան

19-րդ դարից սկսած պահպանվել են Վաղարշապատի հատակագծային ու տարածական ձեւերը պատկերող բազմաթիվ փաստաթղթեր։

Եկեղեցիներ

Վաղարշապատի (Էջմիածնի) տարածքում վեց եկեղեցի կա՝

Մայր աթոռ սուրբ Էջմիածին

Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին

Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը Հայ Առաքելական Եկեղեցու հոգեւոր եւ վարչական կեդրոնն է, որը գտնվում է Հայաստանի Էջմիածին քաղաքում։ Այստեղ է գտնվում Էջմիածնի Մայր Տաճարը, որն ըստ Գրիգոր Լուսավորչի տեսիլքի, հիմնվել է Քրիստոսի իջման վայրում եւ կառուցվել Գրիգոր Լուսավորչի ու Տրդատ Գ թագաւորի կողմից 301-303 թուականներին։ Այն աշխարհասփյուռ հայութեան սրբազան ուխտատեղին է եւ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեան նստավայրը՝ Վեհարանը։ Եկեղեցու պատմութիւնն ամփոփող պատմական յուշարձանները, թանգարանները, գրադարանները եւ հենց Մայր Տաճարը ներկայացնում են հայոց բազմադարեան պատմութիւնը, գրականութեան եւ արվեստի բացառիկ արժեքները, հոգեւոր մշակոյթի գանձերը^[16]։ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը պատասխանատվութիւն է կրում թե' այստեղ ստեղծված եւ թե' Եկեղեցուն նուիրաբերված մշակութային արժեքների պահպանութեան համար։ 2021 թուականի պայմաններով Սուրբ Էջմիածինը վերանորոգվում է։

Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցի

Էջմիածնի Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին ներառված է ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի համաշխարհային ժառանգութեան ցուցակի մեջ։ Ավանդութեան համաձայն, Հռիփսիմեն քրիստոնյա կույսերի հետ, խուսափելով Դիոկղետիանոս կայսեր (284-305) հալածանքներից, փախչում են Հայաստան եւ քրիստոնեութիւն քարոզում, որտեղ հայոց Տրդատ Գ Մեծ արքայի կողմից նույնպես հալածանքների են ենթարկվում եւ սպանվում իր հավատակից Սուրբ կույսերի հետ միասին։ Հռիփսիմեան կույսերի նահատակման տեղում Տրդատ արքան եւ Գրիգոր Լուսավորիչը կառուցել են վկայարան՝ կիսագետնափոր հանգստարան, վրան՝ քարաշեն չորս սիւներով ամպհովանի։ 5-րդ դարում այն ավերել են պարսիկները, Սահակ Պարթեւը կառուցել է նորը։ Եկեղեցին հիմնադրվել է այդ վայրում 618 թուականին Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսի կողմից։ Հռիփսիմեի տաճարը պատկանում է միջնադարեան Հայաստանի եկեղեցական կառույցների առավել կատարելագործված տիպին (ձեւավորվել է 6-րդ դարում)։ Ներքուստ խաչաձեւ է, որն ստեղծվել է գմբեթածածկ ծավալին կցված չորս խորաններով ու շրջանի 3/4 հատվածքի անկիւնային խորշերով։

Սուրբ Գաեանե եկեղեցի

Սուրբ Գաեանե եկեղեցի, գմբեթավոր բազիլիկ տիպի եկեղեցի է, Հայ Առաքելական Եկեղեցու գլխավոր սրբավայրերից մեկը, հայկական ճարտարապետութեան հուշարձան։ Պլաստիկ եւ ավարտուն այս շինութիւնը զուրկ է հատուկ դեկորատիվ տարրերից։ Իր տիպով՝ գմբեթավոր բազիլիկ տիպի եկեղեցի է, ունի դասական, պարզ ձեւ։ Կառուցվել է 630 թ., Եզր կաթողիկոսի օրոք՝ տեղում եղած մատուռի փոխարեն, Սուրբ Գաեանե կույսի գերեզմանի վրա։ Եկեղեցու բոլոր տարրերը՝ թաղերը, կամարները եւ այլն, ներդաշնակ են ու խոսուն։ Ավագ սեղանի տակ գտնվում է Սուրբ Գաեանեի գերեզմանը։

Սուրբ Գաեանե եկեղեցին հայկական ճարտարապետութեան առաջին ծաղկման շրջանի լավագոյն հուշարձաններից մեկն է։ Այն գմբեթավոր-բազիլիկ տիպի եկեղեցի է, որի հորինվածքը մշակվել է Հայաստանում V-7-րդ դարերում եւ ներկայացված է նույն ժամանակաշրջանին վերաբերվող մի շարք հուշարձաններով (Տեկորի, Բագավանի, Մրենի եւ Օձունի տաճարներ)։

Եկեղեցուն կից գերեզմանոցում թաղված է ԽԵՆԹԸ(ՎԱՐԴԱՆ), Բայազեթի պաշարված բերդից գեներալ Տեր-Ղուկասովին գաղտնի նամակ հասցնողը, որի շնորհիվ բերդը ձերբազատվում է պաշարումից։ Նայիր ՐԱՖՖՈՒ "ԽԵՆԹԸ" վեպը։

Սուրբ Շողակաթ եկեղեցի

Շողակաթը եկեղեցի է Վաղարշապատի հիւսիսային կողմում, արքունի հնձանների տեղում՝ կառուցված՝ ըստ ավանդութեան, Հռիփսիմեանց կույսերից սուրբ Մարիանեի նահատակութեան վայրում, Աղամալ Սորոտեցի արքայազնի կողմից կաթողիկոս Նահապետ Ա Եդեսացի ժամանակներում։ Ընդգրկված է ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի Համաշխարհային ժառանգութեան ցուցակում։ Շողակաթ միջնադարեան եկեղեցին գտնվում է Արմավիրի մարզում՝ Վաղարշապատում։ Ըստ ավանդութեան հիմնադրվել է այն տեղում, ուր Հռիփսիմեան քրիստոնյա նահատակների վրա «շող է կաթել»։ Այժմեան «գմբեթավոր դահլիճի» հորինվածքով եկեղեցին կառուցվել է 1694 թուականին։ Հատակագծի ձեւերը եւ համաչափութիւնները բնորոշ են այդ տիպի վաղ միջնադարի կառույցներին, որը ենթադրել է տալիս, որ Շողակաթ եկեղեցին կառուցվել է 6-7-րդ դարերում, շինութեան հիմքերի վրա։ Ութանիստ թմբուկով գմբեթը ոչ թե կառույցի, այլ երկու զույգ որմնամույթով դահլիճի կեդրոնում է՝ նույնատիպ հնագոյն եկեղեցիների նման։ Արեւմուտքից կից է գավիթ-սրահը։

Սուրբ Մարիամ Աստվածածին

Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին գտնվում է Էջմիածին քաղաքում՝ Մայր Տաճարից փոքր հեռավորութեան վրա։ Կառուցվել է 1767 թուականին Սիմեոն Երեւանցի կաթողիկոսի օրոք։ Վազգեն Ա կաթողիկոսի օրոք՝ 1986 թուականին, վերանորոգվել է եկեղեցին եւ կառուցվել է զանգակատունը։ Եկեղեցու արեւելեան պատին՝ Ավագ խորանի ձախ կողմում, կա մի արձանագրութիւն՝ ըստ որի «Այս սուրբ եկեղեցին կառուցվեց եւ գյուղը անջատվեց Աթոռից նորա պարսպի կառուցման հետեւանքով, Տեր Սիմեոն Սրբազան Կաթողիկոս Երեւանցու ծախսերով եւ հրամանով՝ ի պատիվ Սուրբ Աստվածածնի, որի անունով կառուցվեց 1767 թվին»։

Զվարթնոց տաճար

Զվարթնոցը կառուցվել է Ներսես Գ Տայեցի կաթողիկոսի օրոք՝ 643–652 թթ.։ Տաճարը Զվարթնոց է անուանել պատմիչ Սեբեոսը, այլ աղբիւրներում հիշատակվում է նաեւ Վաղարշապատի Սուրբ Գրիգոր, Առապարի Սուրբ Գրիգոր անուններով։

«Զվարթնոց» անուանումը հավանաբար առնչվում է նաեւ զվարթուն՝ հրեշտակ բառին։ Ենթադրվում է, որ Զվարթնոցի տարածքում է եղել հեթանոսական Տիր աստծու մեհեանը։ Ըստ Սեբեոսի՝ 301 թ. այստեղ են հանդիպել Հայոց Տրդատ Գ արքան եւ Գրիգոր Լուսավորիչը։ Տաճարի ավերման մասին պատմական աղբիւրներում տեղեկութիւն չկա (հավանաբար ավերվել է երկրաշարժից). հայտնի է, որ այն կանգուն է եղել մինչեւ 10-րդ դարը։ 20-րդ դարի սկզբին ավերակ տաճարը ծածկված էր հողով, պեղումներ կատարվել են 1901-1907 թթ.՝ Խաչիկ վարդապետ Դադեանի նախաձեռնութեամբ, 1904-ից՝ Թորոս Թորամանեանի գիտական ղեկավարութեամբ։ Ըստ պեղված նիւթերի՝ նախքան Զվարթնոցն այստեղ եղել են հեթանոսական եւ IV–V դարերի կառույցներ։ Հնագոյնը 0,63 մ x 2,7 մ չափերի կոթողն է (գտնվում է Զվարթնոցի թանգարանում)՝ Ռուսա Բ-ի սեպագիր արձանագրութեամբ։

Բնակչութիւն

Ըստ Փավստոս Բուզանդի քաղաքը 4-5-րդ դարերում մոտ 120000 բնակիչ ուներ։ Պարսպապատված տարածքում քաղաքը, իհարկե, չէր կարող ունենալ այդքան բնակիչ, ինչպես։ Եթե տեղեկութիւնը հավաստի է, ապա բնակիչների մի մասր, անշուշտ, ապրել է քաղաքի պարիսպներից դուրս՝ այգիներում ու դաշտերում։ Այդ է վկայում նրա մեկ այլ անուանումը՝ Քաղաքուդաշտ^[17]։

Ըստ 2001^[18] եւ 2011^[19] թուականների մարդահամարի Վաղարշապատի բնակչութիւնը ըստ առկա ու մշտական եւ սեռի եղել է՝


2001 թուական						2011 թուական
Առկա յ բնակչութիւն			Մշտական բնակչութիւն			Առկա յ բնակչութիւն			Մշտական բնակչութիւն
Ընդհանուր	Տղամարդիկ	Կանայք	Ընդհանուր	Տղամարդիկ	Կանայք	Ընդհանուր	Տղամարդիկ	Կանայք	Ընդհանուր	Տղամարդիկ	Կանայք
51 280	23 870	27 410	56 388	26 844	29 544	45 232	20 872	24 360	46 540	21 780	24 760

Բնակչութիւնը կազմել են հայ, ռուս, եզդի, քուրդ, ասորի ազգերը^[5]։

Վաղարշապարտի բնակչութիւն, 2016-2020

Կաղապար:Graph:Chart

Աղբիւր՝ armstat.am

Էջմիածնի պատվավոր քաղաքացիներ^[20]

Վաղարշապատ քաղաքի պատվավոր քաղաքացի Լեւոն Թոքմաջեանի ստեղծած «Տագնապ» արձանախումբը։


Տեր Արշակ Արքեպիսկոպոս Խաչատրեան	Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի դիվանապետ	2009
Խաչիկ Մկրտչեան	Հայաստանի ԵԿՄ վարչութեան փոխնախագահ	2010
Գագիկ Ավագեան	«Բապշին» ՍՊԸ-ի տնօրեն	2008
Նորայր Մուրադեան	Էջմիածնի քաղաքապետի տեղակալ	2010
Զարզանդ Կարապետեան	«Մոնոլիտ գործարան» ԲԲԸ նախագահ	2010
Ստեփան Սռեփանեան		2010
Յուրի Գեւորգեան		2009
Վրույր Ենոքեան	Համազգային շարժման մասնակից	2008
Մկրտիչ Չիրքինեան	Հանրապետութեան ըմբշամարտի հավաքականի մարզիչ	1997
Լեւոն Թոքմաջեան	քանդակագործ	2011

Վաղարշապատի Խորհրդանիշեր

Դրօշ

Էջմիածին քաղաքի դրոշը պատկերային, գունային համակցութեամբ նշան է։ Ուղղանկյուն պատկերի դեղին գոյնի ֆոնի մեջ մանուշակագոյնով, կեդրոնից քիչ ձախ շեղումով պատկերված է խաչ, իսկ վերջինիս մեջտեղում զետեղված է շերտավոր, շրջանաձեւ, եզրը ներկված շականակագոյնով։ Առաջին շերտում դեղին գոյնով պատկերված են խաղողի վազեր, որոնք վերեւի մասում ընդհատվում են շրջանից դուրս եկած, դեղին գոյնով պատկերված ամրոցով։ Երկրորդ շերտը առաջինից անջատվում է նարնջագոյնով ներկված կապույտով, որի մեջ՝ վերեւի մասում, հայերեն մեծատառերով գրված է «Էջմիածին» բառը։ Դրան ուղղահայաց ներքեւ եւ կեդրոնից հորիզոնական աջ եւ ձախ հինգ նարնջագոյն վանդակների միջոցով խաչաձեւ թվով երեք պատկերներ են։ Երրորդ շերտը, որն առանձնացված է երկրորդից նարնջագոյն բարակ պատով, ներառում է մանուշակագոյն եւ կապույտ գոյների համակցութեամբ կիսաշրջանակներով արտահայտված խաչաձեւ պատկեր՝ եզրերում հրեշտակներ։ Չորրորդ շերտը, որը հանդիսանում է զինանշանի կեդրոնը, կապույտ գոյնի մեջ նարնջագոյնով պատկերում է հայերեն մեծատառ նախշազարդ «Է» տառը՝ էութիւն, Աստված։ Դրոշի դեղին գոյնը՝ ծիրանագոյնը, խորհրդանշում է արքայական ծիրանին, քանի որ Էջմիածինը եղել է արքաեանիստ քաղաք, իսկ մանուշակագոյնը խորհրդանշում է կաթողիկոսանիստ լինելը նաեւ^[21]։

Զինանշան

Էջմիածին քաղաքի զինանշանը պատկերային, գունային համակցութեամբ նշան է։ Ուղղանկյուն պատկերի դեղին գոյնի ֆոնի մեջ մանուշակագոյնով, կեդրոնից քիչ ձախ շեղումով պատկերված է խաչ, իսկ վերջինիս մեջտեղում զետեղված է շերտավոր, շրջանաձեւ, եզրը ներկված շականակագոյնով։ Առաջին շերտում դեղին գոյնով պատկերված են խաղողի վազեր, որոնք վերեւի մասում ընդհատվում են շրջանից դուրս եկած, դեղին գոյնով պատկերված ամրոցով։ Երկրորդ շերտը առաջինից անջատվում է նարնջագոյնով ներկված կապույտով, որի մեջ՝ վերեւի մասում, հայերեն մեծատառերով գրված է «Էջմիածին» բառը։ Դրան ուղղահայաց ներքեւ եւ կեդրոնից հորիզոնական աջ եւ ձախ հինգ նարնջագոյն վանդակների միջոցով խաչաձեւ թվով երեք պատկերներ են։ Երրորդ շերտը, որն առանձնացված է երկրորդից նարնջագոյն բարակ պատով, ներառում է մանուշակագոյն եւ կապույտ գոյների համակցութեամբ կիսաշրջանակներով արտահայտված խաչաձեւ պատկեր՝ եզրերում հրեշտակներ։ Չորրորդ շերտը, որը հանդիսանում է զինանշանի կեդրոնը, կապույտ գոյնի մեջ նարնջագոյնով պատկերում է հայերեն մեծատառ նախշազարդ «Է» տառը՝ էութիւն, Աստված։ Զինանշանի դեղին գոյնը՝ ծիրանագոյնը, խորհրդանշում է արքայական ծիրանին, քանի որ Էջմիածինը եղել է արքաեանիստ քաղաք, իսկ մանուշակագոյնը խորհրդանշում է կաթողիկոսանիստ լինելը։

Օրհներգ

Վաղարշապատն ունի նաեւ իր օրհներգը, որի հեղինակը երգահան Աւետ Բարսեղեանն է^[21]։

https://www.youtube.com/watch?v=MveeZC8s_MM&pp=ygUf1LfVu9W01avVodWu1bbVqyDWhdaA1bDVttWl1oDVow%3D%3D^[22]

Մշակոյթ

Վաղարշապատում գործում է Կոմիտասի անուան մշակոյթի պալատ։ Այն կառուցվել է ճարտարապետ Սոս Մանուկեանի անմիջական աջակցութեամբ։ Կառուցումն սկսել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից առաջ, ընդհատվել պատերազմի պատճառով եւ շարունակվել է ավարտից հետո։ Սկսել է գործել 1957 թուականից։ Քանի որ կառուցվել է կոլխոզի միջոցներով, ապա սկզբում կոչվել է Կոլխոզի ակումբ։ 1960 թուականին ակումբը անուանվել է Լենինի անվամբ։ Այժմ կոչվում է Կոմիտասի անվամբ։ մշակոյթի պալատում գործել են տարբեր խմբակներ, ժողովրդական թատրոնը եւ ժողգործիքների, երգ ու պարի խմբեր։ 1990 թուականից սկսած թատրոնը չի գործել, միայն 2006 թուականին է այն վերաբացվել։

Գործում են երեք թանգարան Կաթողիկոսարանում՝ Մայր տաճարի թանգարանը, Ալեք եւ Մարի Մանուկեան գանձատունը, Հին վեհարանը եւ չորս թանգարան քաղաքում՝

Երկու երաժշտական դպրոց՝

Էջմիածնի քաղաքապետարանի Մակար Եկմալեանի անուան թիվ 1 երաժշտական դպրոց
Էջմիածնի քաղաքապետարանի Սպիրիդոն Մելիքեանի անուան թիվ 2 երաժշտական դպրոց

Գործում են Էջմիածնի քաղաքապետարանի Եղիշե Թադեւոսեանի անուան գեղարվեստի դպրոցը եւ ութ գրադարան^[11]։

Արդիւնաբերութիւն

Խորհրդային տարիներին քաղաքը նախկինում համարվել է խոշոր արդյունաբերական կեդրոն։ Կային ժամանակակից տեխնիկայով ու սարքավորումներով հագեցված հզոր գործարաններ, ինչպիսիք են «Ռաստր», «Ռեզիստր», «Էլեկտրոն» եւ «Սարքաշինական» գործարանները, որոնք գործել են միութենական ռազմաարդյունաբերութեան համալիրի կազմում եւ թողարկել գերճշգրիտ սարքեր։ Այժմ այդ գործարաններն աշխատում են ոչ լրիվ հզորութեամբ։

Ներկայում «Պլասմասա», «Գրանիտ», «Հայքար», «Կարին», «Էջմիածնի սարքաշինական գործարան» ԲԲԸ, «Ռեզիստր» ԲԲԸ, «Ռաստր» ԲԲԸ, «Էջմիածին հաց» ԲԲԸ, «Էլեկտրոն» գործարան, «Էջմիածին կաթ» ՍՊԸ, «Իմպերիալ տուր» ՍՊԸ, «Շինարարական իրերի եւ կահոյքի պատրաստման ֆաբրիկա», «Էջմիածին գինու գործարան», Էջմիածնի պահածոների գործարան, «Կոնսեր» ՍՊԸ, ձեռնարկութիւններն իրականացնում են լայն սպառման ապրանքների եւ կենցաղային իրերի արտադրութիւն^[5]։

Առողջապահութիւն

Վաղարշապատի հիվանդանոցի ինֆեկցիոն բաժանմունք

Քաղաքի առողջապահական համակարգում ընդգրկված են հիվանդանոցներ, պոլիկլինիկաներ, ատամնաբուժարաններ, ծննդատուն, շտապօգնութեան եւ հիգիենիկ հակահամաճարակային պետական ձեռնարկութիւններ^[5]։

Սպորտ

Մարզադպրոց

Քաղաքում գործում է Էջմիածնի քաղաքապետարանի թիվ 1 մարզադպրոցը։

Նրա սաներից են՝

Հարութիւն Վարդանեանը հունա-հռոմեական ըմբշամարտի Եվրոպայի պատանիների առաջնութիւնում՝ 46 կգ քաշային կարգում գրավել է առաջին տեղը, նվաճելով ոսկե մեդալ։
Ծանրամարտիկ Սիմոն Մարտիրոսեանը հերթական մրցաշարում նվաճել է Եվրոպայի չեմպիոնի տիտղոսը՝ գրանցելով նոր ռեկորդ, եւ 2016 թ. Ռիոյի օլիմպիական խաղերում գրավել երկրորդ պատվավոր հորիզոնականը^[11]։

Մարզադաշտ

Քաղաքային մարզադաշտ գտնվում է Մայր Աթոռի հարավային տարածքում։ Կառուցվել ու բացվել է 1973 թուականին։ Մարզադաշտը տեղավորում է 3000 հանդիսական։ Մինչեւ 2005, մարզադաշտը ծառայել է որպես «Վաղարշապատ» ֆուտբոլային ակումբի տնային խաղերի հյուրընկալման վայր, Հայաստանի առաջնութեան խաղերում։ Այն սեփականաշնորհվել է Մայր Աթոռին՝ Հայաստանի Կառավարութեան 2005 թուականի որոշման հիման վրա^[23]։

Մարզական միջոցառումներ

Մի քանի տարի է՝ Էջմիածնում նշվում է օլիմպիականի միջազգային օրը։ Կազմակերպվում են մարզական միջոցառումներ, որին մասնակցում են քաղաքի մարզադպրոցի սաները, մարզասեր հասարակութիւնը։ Անց են կացվում ԵԿՄ վարչութեան նախագահ, Արցախի հերոս, գեներալ Մանվել Գրիգորեանի ֆուտբոլային փոխանցիկ գավաթի խաղարկութիւնը։ Տեղի ունեցել «Հայկի նետեր» նետաձգութեան միջազգային բաց առաջնութիւնը։ Էջմիածնի «Արա եւ Այծեմնիկ» ձիասպորտի ակումբում անց է կացվում «Արա եւ Այծեմնիկ» գավաթի խաղարկութիւնը, Մարզադպրոցում անց է կացվում «Մարտեր առանց կանոնների» բաց առաջնութիւնը^[11]։

Կլիմա

Կլիման չոր, խիստ ցամաքային է։ Ձմեռները սկսվում են դեկտեմբերի կեսերին, հունվարեան միջին ջերմաստիճանը տատանվում է -3-ից -5։ Ամառը տեւական է՝ մայիսից մինչեւ հոկտեմբեր, օդի միջին ամսական ջերմութիւնը հասնում է 24 °C-ից 26 °C, իսկ առավելագոյնը՝42 °C։

Հայտնի մարդիկ

Պատվավոր քաղաքացիներ

Վաղարշապատի պատվավոր քաղաքացիները հետեւալն են^[20]՝

Վրույր Աշոտի Ենոքեան (ծնվ. 1929, հոկտեմբերի 23), Էջմիածին քաղաքի պատվավոր քաղաքացի
Մկրտիչ Չիրիքեան (ծնվ. 1938, նոյեմբերի 21), Էջմիածին քաղաքի պատվավոր քաղաքացի
Տեր Արշակ Արքեպիսկոպոս Խաչատրեան (ծնվ. 1973, օգոստոսի 5), ՄԱՍԷ դիվանապետ
Խաչիկ Նշանի Մկրտչեան (ծնվ. 1963, ապրիլի 22-ին), ԵԿՄ վարչութեան փոխնախագահ
Գագիկ Նորիկի Ավագեան (ծնվ. 1958 թ), Էջմիածին քաղաքի պատվավոր քաղաքացի
Նորայր Գառնիկի Մուրադեան (ծնվ. 1957, հունվարի 1), Էջմիածնի քաղաքապետի տեղակալ
Զարզանդ Արսենի Կարապետեան (ծնվ. 1947 թ), Էջմիածին քաղաքի պատվավոր քաղաքացի
Յուրի Արամայիսի Գեւորգեան (ծնվ. 1956, հուլիսի 9), Էջմիածին քաղաքի պատվավոր քաղաքացի
Լեւոն Թոքմաջեան (ծնվ. 1937, հունիսի 16), Էջմիածին քաղաքի պատվավոր քաղաքացի