Տանթէ Ալիկիէրի
Տուրանթէ տելլի Ալիկիէրի (կամ Տանթէ, 1265[2][3], Ֆլորանս, Ֆլորանսի Հանրապետութիւն[1][4][3] - 14 Սեպտեմբեր 1321[1][3], Ռաւեննա, Պապական մարզ[1][4][3]), իտալացի բանաստեղծ Ֆլորենցիայէն։ Տանթէի մակնում օփուսը՝ Աստուածային Կատակերգութիւնը (իտալ.՝ Divina Commedia), կը համարուի իտալերէնով գրուած ամէնէն նշանաւոր գրական գործը եւ համաշխարհային գրականութեան գլուխգործոցը։
Իտալիոյ մէջ Տանթէին կը կոչեն il Sommo Poeta («Գերագոյն Բանաստեղծ») եւ il Poeta։ Տանթէին, Փեթրարքային եւ Պոքաչոյին կը կոչեն «երեք շատրուաններ»։ Տանթէին յաճախ կու տան նաեւ «իտալերէնի հայր» ծածկանունը։
Կենսագրութիւն
Խմբագրել
Ծնած է կուելֆեան ընտանիքի մէջ։ Հայրը՝ Ալիկիէրոյ Ալիկիէրին իրաւաբան էր, կ'աշխատէր քաղաքի դրամատնային բաժանմունքի մը մէջ։ Տանթէն մանուկ հասակին կը կորսնցնէ մայրը, իսկ պատանեկութեան տարիներուն՝ հայրը։ Մանկութենէն անոր մէջ յառաջացած է սէրը՝ գրականութեան հանդէպ։
Երիտասարդ տարիներէն ան կը ներգրաւուի քաղաքական դէպքերու յորձանապտոյտի մէջ։ Կուելֆեան կուսակցութեան կողմէ 11 Յուլիս 1289-ին Քամփալտինոյի ճակատամարտին կը մասնակցի իբրեւ հեծեալ զինուոր։ Ապա, երբ կուելֆներու եւ կիպելիններու փոխարէն հանդես կու գան Սեւերն ու Սպիտակները, կ'անցնի վերջիններուն կողմը։
Տանթէն յետագային պետական բարձր պաշտօններ վարած է, կատարած է դիւանագիտական պատասխանատու յանձնարարութիւններ։
Ֆրանսական գահաժառանգ Քարլ Վալուան զօրքով կը շարժի Ֆլորենցիա։ Թշնամին ուժեղ էր, կարելի չէր սեփական ուժերով դիմադրել։ Աղէտը կանխելու համար հարկ էր շտապ դեսպանութիւն ուղարկել Հռոմի Պապի մօտ։ Բոլորին հայեացքները կ'ուղղուին դէպի Տանթէ։ Ճովանի Պոքաչօն՝ Տանթէի առաջին կենսագիրը կը պատմէ, երբ Տանթէին հարցուցած են, թէ ինք ինչ կարծիքի է, ան պատասխանած է. «Եթէ ես մնամ, ո՞վ պիտի երթայ։ Եթէ ես երթամ, ո՞վ պիտի մնայ»։
Դիւանագիտական առաքելութենէն Ֆլորենցիա վերադառնալով, ան կը հանդիպի Սեւերու հաշուեյարդարին։ Պատիժի ենթակայ Սպիտակներու ցուցակին մէջ էր նաեւ Տանթէի անունը։ Դատավճիռը ձեւակերպուած էր այսպէս. Սեւերու դէմ պայքարելու համար 5000 լիր տուգանք, երկու տարուան աքսոր Թոսքանայի սահմաններէն դուրս, գոյքի բռնագրաւում, տուն-տեղի հիմնայատակ աւերում։ Հրամանի տակ աւելցուած էր՝ երեք օրուան ընթացքին ներկայանալ քաղաքագլուխ։
Տանթէն չի ներկայանար։ Քաղաքագլուխը նախկին հրամանին կ'աւելցնէ. քանի որ դատապարտուածներու չներկայանալը կը նշանակէ յանցանքը ընդունիլ, անոնց համար նոր դատավճիռ կը նշանակէ՝ «կրակի վրայ այրել, մինչեւ մահ»։ Ասիկա հրապարակուած է 10 Մարտ 1302-ին։ Տանթէի տունը հիմնայատակ կը ջարդէ քաղաքագլուխի զինուած ասպետներու խումբը, 150 քարտաշներու հետ միասին։
Տանթէն ընտանիքով կը բռնէ տարագրութեան տխուր ճամբան, այլեւս Ֆլորենցիա չի վերադառնար։ Աքսորի չորրորդ տարին նամակով հայրենի քաղաք վերադառնալու արտօնութիւն կը խնդրէ, որ անհետեւանք կը մնայ։ 1315-ի օրէնքով մը ան կրնար վերադառնալ Ֆլորենցիա։ Պայմանը այն էր, որ դատապարտեալը երաշխաւորագիր ներկայացնէ, բանտարկուի, որմէ ետք բանտարկեալի անարգանքի գլխարկը գլխուն, վառած մոմը ձեռքին պիտի երթայ Սան-Ճովանի եկեղեցին, խոնարհաբար ծունկի գայ, ապաշխարի, իբրեւ «մեղքերը քաւող յանցագործ»։ Տանթէն չէր կրնար ընդունիլ նման ստորացուցիչ պայմանը։ 15 Հոկտեմբեր 1315-ին անգամ մը եւս կ'որոշուի կայացնել մահուան նոր դատավճիռ, այս անգամ բանաստեղծի երկու որդիներուն հետ միասին։ Դատավճիռը հանդիսաւոր կերպով հաստատած է փոխարքան։
Տարագրութեան տարիներուն Տանթէն վերստին քաղաքական իրադարձութիւններու կեդրոն է։ Ֆլորենցիան սեւերու իշխանութենէն ազատագրելու յոյսը եւ մասնատուած Իտալիոյ միաւորման հեռանկարը ան կը կապէր գերմանական կայսր Հենրիխ Է.-ի հետ, որ այդ ժամանակ մեծ զօրքով կը շարժէր Իտալիա։
Տանթէ չէր հասկնար, որ գերմանական կայսեր գալուստը ազգակործան չարիք է, սակայն գործած է հաւատքով ու համոզումով՝ ղեկավարուելով Ֆլորենցիայի բարօրութեան, Իտալիոյ միաւորման ակնկալիքով։ Հենրիխի մահէն ետք իրական հեռանկարներ չտեսնելով, Ֆլորենցիա վերադառնալու յոյսը կորսնցուցած, քաղաքական ասպարէզը կը ձգէ։
Տանթէ վերջին տարիները անցուցած է Վերոնայի, ապա Ռաւեննայի մէջ, ուր կը կնքէ իր մահկանացուն։[13]
«Նոր Կեանք»
Խմբագրել«Քաղցր Նոր Ոճի» մեծագոյն դէմքը Տանթէն է, իսկ պոէտական այդ դպրոցի անմահ երկը՝ «Նոր Կեանքը», որ Տանթէի առաջին ստեղծագործութիւնն է (1290)։ «Նոր Կեանքը» կը պարունակէ 24 սոնէտ, 5 քանցոն եւ մէկ պալլատ։ Ժողովածուի իւրաքանչիւր բանաստեղծութեան կը հետեւի վերլուծումը՝ ինչ մասերէ բաղկացած է, երբ յղացած է, ինչ ապրումներ ունեցած է գրելու պահուն եւ այլն։ Բոլոր բանաստեղծութիւնները սիրային բովանդակութիւն ունին եւ նուիրուած են Պեատրիչէին։
«Նոր Կեանքը» Տանթէն կը համարէ իր «յիշողութիւններու գիրքը», քաղցր պատմութիւն մը, որ նոր ճանապարհ կը բանայ։ «Կը Սկսի Նոր Կեանք»,- կ'ըսէ բանաստեղծը։
«Նոր Կեանքի» պատմական իմաստը անհատի գիտակցութեան զարթօնքի բանաստեղծականացումն է, եկեղեցւոյ իշխանութենէն, ընդհանրապէս՝ միջնադարեան կապանքներէ մարդու ազատագրման միտող առաջին գեղարուեստական արտայայտութիւնը՝ եւրոպական գրականութեան մէջ։ Ատիկա է Տանթէի նորարարութիւնը։ Ան կը ճեղքէ միջնադարեան պատնէշները եւ ճամբայ կը բանայ դէպի Փեթրարքա ու Պոքաչօ, դէպի Վերածնունդ։[14]
Տանթէի փիլիսոփայական-բարոյագիտական հայեացքներ
Խմբագրել«Նոր Կեանք»-էն ետք Տանթէ կը զբաղի փիլիսոփայութեան, գիտութեան եւ պատմութեան ուսումնասիրութեամբ, որոնք շարադրուած են «Խնճոյք» (1303-1306), «Ժողովրդական Ճարտասանութիւն» (1303-1306) աշխատութիւններուն մէջ։
Այս երկերուն մէջ ամփոփուած են բանաստեղծի քաղաքական, գիտական, փիլիսոփայական եւ գեղագիտական հայեացքները։ Այս երկերը կամուրջ են, որ պիտի տանէին «Աստուածային Կատակերգութիւն»։
«Խնճոյքը» կառուցուածքով կը յիշեցնէ «Նոր Կեանքը», բաղկացած է ներածութենէ եւ երեք մասէ (տրակտատներէ)։ Իւրաքանչիւրը կը սկսի կանցոնով մը։
«Խնճոյքի» բովանդակութիւնը կարելի է ձեւակերպել այսպէս. 1) իմաստասիրական խնդիրներ, գիտական հարցեր, բնագիտութիւն, աստղաբաշխութիւն, երկնային լուսատուներ, արեւի շարժում եւ այլն։ 2) բարոյագիտական խորհրդածութիւն. ազնուութիւն, առաքինութիւն, հոգեւոր եւ մարմնական սէր. 3) քաղաքական խնդիրներ՝ միապետութեան առաւելութիւնը, միապետի պարտականութիւնները, ազատութիւն, միասնութիւն, ժամանակակից բարքերու քննադատութիւն, հասարակական, քաղաքական, բարոյական գաղափարներ ու անոնց իրագործման ճամբաները։[15]
Տանթէի քաղաքական իտէալները
ԽմբագրելՏանթէի քաղաքական իտէալները շարադրուած են ե՛ւ «Խնճոյք»-ին մէջ, ե՛ւ աւելի մանրամասն՝ «Միապետութիւն» աշխատութեան մէջ։
Տանթէի ժամանակ իշխաններու ու հանրապետականներու մեծ մասը պապի կողմն էր։ Միւսները Իտալիոյ միաւորման յոյսը կը կապէին գերմանական կայսեր հետ։ Այդպէս կը մտածէր նաեւ Տանթէն։
Պապի եւ թագաւորի իշխանութիւնը Տանթէն իրարմէ որոշակիօրէն կը սահմանազատէ։ Առաջինը կը սահմանափակուի միայն հոգեւոր բնագաւառին մէջ, արտօնելի չէ, որ պապը միջամտէ աշխարհիկ գործերուն։
Միապետութեան մասին աշխատութեան մէջ Տանթէն կը գրէ, որ «բազմիշխանութիւնը չարիք է»։ Միապետութեան հիմքը մարդկային իրաւունքն է, միապետի գերագոյն օրէնքը՝ պարտականութիւնը ժողովուրդին առջեւ։
Աստուած միապետը ընտրած է իր պաշտօնին, իսկ այդ պաշտօնը ստանալ ան չի կրնար, եթէ մեծագոյն առաքինութիւններ չունի։
Բանաստեղծի մահէն քանի մը տարի ետք, 1329-ին, կարտինալ Փոշետոյի վճիռով «Միապետութեան» ձեռագիր օրինակները կ'այրուին։ 1554-ին, երբ կը սկսի ձեւափոխութիւն, Տանթէի այս գործը շուրջ վեց հարիւր տարի, մինչեւ 1896-ը, կալանքի տակ էր։[16]
Տանթէն գրական իտալերէնի հիմնադիր
ԽմբագրելՏանթէի ժամանակ Իտալիոյ մէջ, ինչպէս նաեւ եւրոպական այլ երկիրներուն մէջ, գիրքի լեզուն լատիներէնն էր, որ ժողովուրդին անհասկանալի էր։
«Քաղցր Նոր Ոճ»-ի բանաստեղծները սկսան ժողովուրդին հասկնալի լեզուով գրել, բայց ժամանակակից իտալերէը, իբրեւ իշխող գրական լեզու, դեռեւս չէր հաստատուած։ Լատիներէնի կողմնակիցները զայն կը համարէին ոչ պոէտական լեզու, գիտական, փիլիսոփայական բովանդակութիւն արտայայտելու համար ոչ պիտանի։
Տանթէն խիզախ քայլ առաւ. պահանջեց մէկ կողմ ձգել լատիներէնը, գրական լեզուն դարձնել ժողովուրդի խօսակցական լեզուն։ Ան կը գտնէր, որ գրականութիւնը գիտնականներու պզտիկ խումբի համար չէ։
Դասական լատիներէնի ներկայացուցիչները կ'արհամարհէին ժամանակակից իտալերէնը։ Գրական աշխարհին մէջ եւս թերահաւատ կարծիք կը տիրէր։ Սիսիլիական Դպրոցի Բանաստեղծները կը գրէին ֆրանսերէն լեզուով։ Տանթէն անէծքի խօսքեր կ'ըսէր անոնց մասին. «Յաւիտենական ամօթ այս չարամիտ մարդոց, որոնք կը գովաբանեն օտար ժողովրդական լեզուն եւ կ'արհամարհեն իրենց սեփականը»։
Խօսակցական լեզուն կամ որեւէ բարբառ գրական լեզու դարձնելը դեռեւս բոլորը չէ։ Անհրաժեշտ է հմտօրէն օգտագործել անոր բոլոր կարելիութիւնները։ Տանթէն ասիկա կատարեց։ Թոսքանայի խօսակցական լեզուն այնպիսի կատարելութեան հասցուց, առանձնապէս «Աստուածային Կատակերգութեան» մէջ, որ անկէ ետք լատիներէնին դիմելը անօգուտ բան էր։
Նոր գրական լեզուի ստեղծման հարց յետագային յառաջացաւ նաեւ եւրոպական միւս երկիրներուն մէջ, բայց առաջին անգամ անիկա տեղի ունեցաւ Իտալիոյ մէջ։[17]
Ծանօթագրութիւններ
Խմբագրել- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 Chimenz S. A. Dizionario Biografico degli Italiani — 1960. — Vol. 2.
- ↑ 2,0 2,1 Istituto dell'Enciclopedia Italiana Enciclopedia on line
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 3,17 3,18 3,19 3,20 3,21 3,22 3,23 Brozović D., Ladan T. Hrvatska enciklopedija — LZMK, 1999. — 9272 է.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Archivio Storico Ricordi — 1808.
- ↑ Catholic Encyclopedia — 1995.
- ↑ Verdicchio M. Aristotle’s influence in Dante’s works // Neohelicon: acta comparationis litterarum universarum — (untranslated), (untranslated), 2022. — հատոր 49. — է. 103–111. — ISSN 0324-4652; 1588-2810 — doi:10.1007/S11059-022-00639-9
- ↑ https://www.123helpme.com/essay/Dante-and-Virgil-The-Influence-of-the-395945
- ↑ Granacki A. https://sites.duke.edu/danteslibrary/ovid-metamorphoses/ — Տիւքի Համալսարան.
- ↑ Lombardo L. Boethius in Dante. The Consolatio philosophiae in the Poet’s Desk, Boezio in Dante. La Consolatio philosophiae nello scrittoio del poeta // (untranslated) — (untranslated), 2013. — ISBN 978-88-97735-51-9 — ISSN 2610-945X
- ↑ Jeff Bary & Deborah Parker http://www.worldofdante.org/astro1.html
- ↑ https://sites.google.com/a/kent.edu/dante-s-homer/process
- ↑ https://www.aquinasinstitute.org/post/aquinas-and-dante
- ↑ Ս.Սողոմոնյան (1981)։ Արտասահմանյան գրականության պատմություն։ Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն։ էջ 19-22
- ↑ Ս.Սողոմոնյան (1981)։ Արտասահմանյան գրականության պատմություն։ Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն։ էջ 23-31
- ↑ Ս.Սողոմոնյան (1981)։ Արտասահմանյան գրականության պատմություն։ Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն։ էջ 32-33
- ↑ Ս.Սողոմոնյան (1981)։ Արտասահմանյան գրականության պատմություն։ Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն։ էջ 33-36
- ↑ Ս.Սողոմոնյան (1981)։ Արտասահմանյան գրականության պատմություն։ Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն։ էջ 36-39
Արտաքին հղումներ
Խմբագրել- Տանթէի աշխարհը (անգլերէն)
- Աստուածային կատակերգութիւն Archived 2007-05-08 at the Wayback Machine. (իտալ.)