Եվսեբիոս Կեսարացի

Եվսեբիոս Կեսարացի կամ երբեմն ալ Եւսեբիոս Փամփիլիոս Կեսարացի կամ Եւսեբի Պամփիլեաց (Eusebius Pamphili Greek: Εὐσέβιος τοῦ Παμϕίλου) ) (265^[…], Կեսարիա, Հռոմէական Կայսրութիւն - 340, Կեսարիա, Հռոմէական Կայսրութիւն), 3-4-րդ դարերու յոյն եկեղեցական գործիչ եւ պատմիչ, «եկեղեցական պատմութեան» հայր, աստուածաբան։ Պաղեստինեան Կեսարիայի եպիսկոպոս (313/314 թ–էն)։

Եվսեբիոս Կեսարացի
Ծնած է	265[…]
Ծննդավայր	Կեսարիա, Հռոմէական Կայսրութիւն
Մահացած է	340
Մահուան վայր	Կեսարիա, Հռոմէական Կայսրութիւն
Քաղաքացիութիւն	Հին Հռոմ
Կրօնք	Ուղղափառութիւն
Երկեր/Գլխաւոր գործ	Church History?, Onomasticon (Eusebius)?, Life of Pamphilus?, Collection of ancient martyrs?, Chronicon? եւ Praeparatio evangelica?
Մասնագիտութիւն	աստուածաբան, քահանայ, գրագէտ, պատմաբան
Վարած պաշտօններ	եպիսկոպոս

Կենսագրութիւն

309 թ-ին քրիստոնեաներու դէմ հռոմէական կայսր Տիոկղետիանոսի ((լատ.՝ Gaius Aurelius Valerius (Diocletianus) անգլ.՝ Diocletian (/ˌdaɪ.əˈkliːʃən/) հալածանքներու ժամանակ ձերբակալուեր է։ Բանտէն ազատուելէն յետոյ գլխաւորած է պաղեստինեան Կեսարիայի քրիստոնէական վարժարանը։ Մասնակցեր է 325-ի Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովին, իր ստորագրութիւնը դրած` նիկիական Հաւատոյ Հանգանակի տակ, սակայն յետագային հանդէս եկած է որպէս Արիոսի ուսմունքի չափաւոր հետեւորդ եւ հականիկիական ընդդիմութեան երեւելի ներկայացուցիչ։ Եղած է իր ժամանակի կրթուած եւ հեղինակաւոր աստուածաբաններէն, բեղմնաւոր հեղինակ, որ ձգած է հարուստ գրական ժառանգութիւն։

Աշխատութիւնները

Իր երկերը գրած է յունարէն, սակայն ատոնց մեծ մասը այլ լեզուներով մեզի հասած է միջնադարուն , անոնց կարգին նաեւ գրաբար կատարուած թարգմանութիւններու միջոցով։

• «Եկեղեցական պատմութիւն», կը ներկայացնէ քրիստոնէութեան ծագումէն մինչեւ 324 թ. ժամանակաշրջանի անցքերը։ Ասիկա գրելով, Եվսեբիոսը օգտուած է ո՛չ միայն իր ժամանակի բոլոր հիմնական գրադարաններէն, այլ նաեւ պետական արխիւներէն։ Ըստ ուսումնասիրողներու, Եվսեբիոսը այս երկասիրութեամբ քրիստոնէութեան եկեղեցական պատմութեան համար նոյնն է, ինչ որ Հերոտոթոսը (անգլ.՝ Herodotus (/hɪˈrɒdətəs/);(Hēródotos, Attic Greek pronunciation: [hɛː.ró.do.tos]) ընդհանուր պատմութեան համար։ Ռանքէն (Leopold von Ranke) Եվսեբիոսի պատմութիւնը կը համարէ օրինակելի գործ մեր ժամանակի համար նաեւ, յատկապէս գովելով զայն փրակմաթիզմի համար (հին յուն․՝ πράγμα՝ փրակմա – գործ, գործողութիւն), որու միջոցով հեղինակը կապ կը ստեղծէ անցեալի եւ ներկայի միջեւ։ Ըստ Մովսէս Խորենացիի՝ «Եկեղեցական պատմութիւնը» V դ. (հաւանաբար՝ 416–420-ին) Մեսրոպ Մաշտոցի կարգադրութեամբ հայերէն թարգմաներ են իր աշակերտները։
• «Քրոնիկոն» (Պատմութիւն աշխարհի արարչութենէն մինչեւ Կոստանդիանոս Մեծ կայսրի գահակալութեան 20-րդ տարի)։ Երկի յունարեն բնագիրը կորսուած է։ երկար ժամանակ յայտնի էր Հիէրոնիմոսի կողմէ 5-րդ դարուն (Սոֆրոնիոս Եվսեբիոս Հիէրոնիմոս (լատ.՝ Sophronius Eusebius Hieronymus), ատոր մէկ մասը լատիներէն թարգմանութեամբ, սակայն 1792 թ. յայտնաբերուած է ատոր ամբողջական հայերէն (գրաբար) թարգմանութիւնը, որ հրատարակուեր է 1818 թ. եւ աւելի փութաջան կերպով՝ 1833 թ.
• «Կոստանդիանոսի կեանքը», «Պաղեստինի մարտիրոսներու մասին», «Ներբող Կոստանդիանոս կայսրին»; «Փամփիլիոսի կեանքը» T(he Life of Pamphilus) .
• «Ներածութիւն Նոր Կտակարանի» (յունարեն՝ προπαρασκευή εύαγγελική).
• Ջատագովական երկեր՝ «Ապացոյց յօգուտ Նոր Կտակարանի» (Demonstratio evangelica), «Հիէրոկլեսի դէմ», «Քաղուածքներ մարգարէներու գիրքերէ Քրիստոսի մասին», «Աստուածայայտնութիւն».
• Բանավիճական երկեր՝ «Մարկելոսի դէմ երկու գիրք», «Եկեղեցական աստուածաբանութեան մասին երեք գիրք».
• Մեկնողական երկեր՝ «Աւետարաններու համաձայնեցման ուղեցոյց», «Պատասխան Ստեփանին եւ Մարինին Աւետարանի մասին»; Ղուկասի աւետարանի, Երգ Երգոցի, Եսայի մարգարէութեան մեկնութիւն

Կեսարացիի «Ժամանակագրութիւն» եւ «Եկեղեցական պատմութիւն» երկերը միջնադարուն թարգմանուած էին հայերէն ու լայնօրէն օգտագործուեր՝ հայ պատմիչներու կողմէ։ Մասնաւորապէս ատոնցմէ օգտուած է Մովսէս Խորենացին իր «Հայոց պատմութիւն»ը գրած ժամանակ։

Կեսարացու երկերու հայերէն հրատարակութիւնները

• Ժամանակականք երկմասնեայ, հրտ. Հայր Մկրտիչ Աւգերեան Վարդապետ, մաս 1, Ժամանակագրութիւն պատմական, մաս 2, Քրոնիկոն կանոն, Վենետիկ, 1818։
• Պատմութիւն եկեղեցւոյ յեղեալ յասորւոյն ի հայ ի հինգերորդ դարու, հրտ. Աբրահամ Ճարեան, Վենետիկ, 1877։
• Լիակատար վարք եւ Վկայաբանութիւն Սրբոց Որք կան ի հին Տօնացուցի Եկեղեցւոյ Հայաստանեայց,Մկրտիչ Վարդապետ Աւգերեան Վենետիկ, 1810։ Archived 2020-02-21 at the Wayback Machine.