Հերակլիոս Աւագ

Հերակլիոս Աւագ;
Ծնած է	6–րդ դար
Ծննդավայր	Կարին
Մահացած է	610
Քաղաքացիութիւն	Բիւզանդական Կայսրութիւն
Մասնագիտութիւն	քաղաքական գործիչ, զինուորական
Վարած պաշտօններ	Հին հռոմէացի ծերակուտական
Ամուսին	Էպիֆանիա
Ծնողներ	հայր՝ NN?
Երեխաներ	Հերակլիոս, Թեոդոր ; եւ Մարիան

Հերակլիոս Աւագ (լատ.՝ Heraclius, յուն.՝ Ἡράκλειος) (մահացած է 610 թուականին), հայազգի բիւզանդական հրամանատար եւ բիւզանդացի կայսր Հերակլիոս Ա.-ի հայրը (գահակալած 610–641 թթ.)։ Հերակլիոսը աչքի մտած է Սասանեան Պարսկաստանի դէմ 580-ական թուականներու պատերազմի ժամանակ։ Մօտ 600 թուականին նշանաուած է Ափրիկէի էկզարխութեան եկսարքոս։ 608 թուականին ապստամբած է գահը անօրինական զաութած Փոկաս կայսին դէմ (գահ. 602-10 թթ.)։ Օգտագործելով Ափրիկէն որպէս հենակետ, Հերակլիոս Աւագի տղան՝ Հերակլիոսը գահազրկեց Փոկասին, հռչակուեցաւ կայսր եւ ստեղծեց հարստութիւն, որ կառավարեց կայսրութիւնը մօտ մէկ դար։ Հերակլիոս Աւագը վախճանուեցաւ իր որդիի կայսր դառնալու մասին լուրը իամանալէն քիչ ետք։

Ծագում Խմբագրել

Հերակլիոսը ունէր հայկական ծագում^[2]։ Անոր ծագման մասին կը պատմեն պատմիչներէն մէկուն յիշատակութեան հիման վրայ^[3], որ կ՝ ըսէ՝ «...հրամայուեցաւ Հերակլիոսին վերադառնալ իր հայրենի քաղաք Հայաստան...»։ Քաղաքը չէ հստակացած, սակայն ըստ որոշ պատմաբաններու Հերակլիոսը այդ ժամանակ Հռոմէական Հայաստանի մագիստեր միլիտումնէր, որմէ կը պարզուի, որ անոր հայրենի քաղաքը Կարինն է՝ Թէոդոսիոպոլիսը, քանի որ ան բարձրաստիճան պաշտօնեաներու նստավայրն էր^[4]։ Որպէս կայսրութեան հիւսիսարեւելեան սահմաններու գլխաւոր ռազմական հենակետ, քաղաքը ունէր ահռելի նշանակութիւն եւ անոր համար կատաղի կռիւներ կ՝ ըլլային հռոմէացիներուն եւ պարսիկներուն միջեւ^[5]։

Հերակլիոս Աւագի նախնիներուն մասին շատ բան յայտնի չէ, սակայն այս մէկը ետ չի պահեր պատմաբաններուն տարբեր վարկածներ։ Որոշներ պատմաբաններու կարծիքով ան 5-րդ դարու հռոմէացի զորաւար Հերակլիոս Եդեսացիի բարեկամն է։ Ուրիշնե, որոնցմէ է Կիրիլ Թումանոֆը, իրենց տեղեկութիւնները կը հիմնեն Սեբէոսի տեղեկութեան վրայ, որմէ կը պարզուի, որ Հերակլիոս ծագած է Արշակունիներէն։

Ընտանիք Խմբագրել

Յայնտի է Հերակլիոսի մէկ եղբոր անունը՝ Գրեգորաս, որ զորաւար Նիկետասի հայրն էր^[3]^[6]։ Կը նշուի նաեւ անոր կնոջ անունը՝ Էպիֆանիա։ Ան ունէր երկու տղայ՝ Հերակլիոս Կրտսերն ու Թեոդորը եւ մէկ աղջիկ՝ Մարիան^[3]^[6]։

Կարիերա Խմբագրել

Ֆիլիպիկոսի օրով Խմբագրել

Հռոմեա-պարսկական սահմանը 565-591 թվականներին:

Հերակլիոսը առաջին անգամ կը յիշատակուի 586 թուականին, որպէս զորաւար Ֆիլիպիկոսի հրամանատարներէն մէկը, 572-91 թուականներու հռոմեա-պարսկական պատերազմի ընթացքին։ Հերակլիոսը, Սոլաքոնի ճակատամարտին 586 թուականի գարնանը կը ղեկավարէ բանակի կեդրոնը։ Մարտէն ետք ան կը ղրկուի ստուգելու համար այն տեղեկութիւնը, որ կ՝ ըսէր թէ պարիսկները կը ստանան օգնական ուժեր^[3]^[7]։

Այնուհետեւ բիւզանդացիները ներխուժեցին Աղձնիք։ Այնտեղ անոնց կողմը անցան երկու հայ զօրաւարներ, որոնք համաձայնեցան ցոյց տալ պարսկական հենակետերու դիրքերը։ Հերկալիոսին, որ արդէն երկրորդն էր իր դիրքով Ֆիլիպիկոսէն ետք, հրամայեց գտնել այդ հենակետերը^[3]^[8]։

Հերակլիոսին կ՝ ոգղղեկցէին 20 հոգի։ Ճանապարհին անքն հանդիպեցան պարսկական ընտրեալ ջոկատի, որմէ հազիւ հաց կարողացան ճողոպրել։ Գիշերը Հերակլիոսը նամակ ուղարկեց շարժուող պարսկական զորախումբին մասին^[3]^[9]։

Ֆիլիպիկոսը նահանջեց բիւզանդական տարածք, որտեղ սակայն հիւանդութեան պատճառով անկարող եղաւ շարունակել իր գործառոյթը եւ զորքը հանձնեց Հերակլիոսին։ Հերակլիոսը քանի մը անգամ ասպատակեց Մարզպանական Հայաստանը եւ ձմեռեց Թեոդոսիոպոլիսոյ մէջ^[10]^[11]։

587 թուականի գարնան, Հերակլիոսի ղեկաավարութեամբ բանակի մեծ մասը շարժեցաւ պարսկական տարածք եւ պաշարեց անանուն ինչ-որ բերդ, որ համառ կռիւներէն ետք գրաւեց^[12]^[13]։

587 թուականի վերջը Ֆիլիպիկոսը վերադարձաւ Կոստանդնուպոլիս եւ ձմեռուայ ընթացքին մնաց Հերակլիոսի ղեկավարութեան տակ։ Հերակլիոսը քայլեր ձեռնարկեց բարձրացնելու զինուորներու կարգապահութիւնը։ Շուտով տեղի ունեցաւ հրամանատարներու փոփոխութիւն եւ Հերակլիոսին հրամայուեցաւ ետ վերադառնալ Բիւզանդական Հայաստան^[14]^[15]^[16]":

Կոմենտիոլուս Խմբագրել

Հերակլիոսը կը յիշուի մէկ տարի ետք 589 թուականի աշնան տեղի ունեցած ճակատամարտին մէջ։ Բանակի հրամատարն էր Կոմենտիոլուսը, որուն հետագայ պատմիչներէն մէկը մեղադրէ վախկոտութեան համար. ըստ անոր տեղեկութեան, երբ ճակատամարտը կը շարունակուէր Կոմենտիոլուսը կը փախչի, իսկ բանակի ղեկավարութիւնը իր ուսերէն կը վերցնէ Հերակլիոս Աւագը, որ հռոմեացիներուն կը տանի հաղթանակի: Սակայն այս շատ կասկածելի է: ճակատամարտի ժամանակակից պատմիչի հաղորդագրութեամբ Կոմենտիոլուսը անձամբ կը կռուէր ճակատամարտին մէջ, իսկ Հերակլիոս Աւագի անունը ընդհանրապէս չի նշուիր: Վախկոտութեան դրուագը կարող կ՝րնայ հորինուած ըլլալ փառաբանելու համար Հերակլիոս կայսին հօրը՝ Հերակլիոս Աւագին^[17]^[18]::

Հայկական ապստամբութիւն Խմբագրել

Հերակլիոսը կը նշուի մօտ 595 թուականին, որպէս Հայաստանի «մագիստեր միլիտում»։ Ան ղրկուած էր ճնշելու հայկական ապստամբութիւնը Արեւմտեան Հայաստանի մէջ։ Անոր կ՝ օժանդակր Համազասպ Մամիկոնեանը։

Տեղի ունեացած ճակատամարտին, բիւզանդացիները հաղթանակ տարին, իսկ հայոց ապստամբութեան ղեկավարները կամ սպանուեցան, կամ գերի ինկան^[19]։

Չնայած Հերակլիոսը Հայաստանի մէջ քիչ մնաց, անոր կապերը հայերիուն հետ անկասկած աւելի ուժեղացան^[20]։

Ափրիկէի եկսարքոս Խմբագրել

Հերակլիոսը յաջորդ անգամ կը յիշուի 608 թուականին որպէս Ափրիկէի եկսարքոս եւ պատրիկ։ Ան նշանակուած էր Մորիկ կայսին կողմէն, այդ կը նշանակէ, որ ան կը գրաւէր այդ պաշտօնը ամենաուշը 602 թուականէն։ Հերակլիոսը լաւ յարաբերութիւններ ունէր Մորիկի հետ եւ Ափրիկէի պալատական կազմը կը ցաւէր վերջինիս մահուան համար^[21]։

Եկսարքոսները ունէին ահռելի իշխանութիւն. անոնք օժտուած էին ռազմական, եւ քաղաքացիական լիազորութիւններով։ Հերակլիոսի նստավայրն էր Կարթագէնը։ 19-րդ եւ 20-րդ դարու պատմաբանները կապ կը փորձէին գտնել՝ Հերակլիոսը Ափրիկէի եկսարքոս նշանակվելու եւ նանոր ծագմամբ Արեւմտեան Հռոմրէկան կայսրութիւնէն կամ Ափրիկէն։ Սակայն ներկայիս պարզ է, որ այդպիսի կապ չկայ։ 6-րդ դարուն Արեւելահռոմէական կայսրութեան մէջ սովորական երեւոյթ էր նշանավոր զօրաւար դառնալ արեւելքի մէջ, հատկապէս վերին Միջագետքի մէջ, եւ հետագային տեղափոխուած Ափրիկէ^[21]։

Չնայած որոշ պատմաբաններ կը համարեն, որ Ափրիկէի մէջ էկզարխութիւնը անկում կ՝ ապրէր 7-րդ դարուն բերբերական անընդհատ յարձակումներու պատճառով, ներկայիս կը գերիշխէ այն տեսակետը, որ այդ ժամանակ Ափրիկան կայսրութեան ամենահարուստ նահանգներէն էր։ Այստեղ շատ աւելի քիչ ռազմական գործողութիւններ տեղի կ՝ ունենային, քան Պալքաններուն, Միջագետքի եւ Հայկական լեռնաշխարհի մէջ։ Առեւտուրը կը ծաղկէր. հատկապէս ուժեղ էր կապը ֆրանկական Գալիայի հետ։ Զարգացած գիւղատնտեսութիւնը թոյլ կու տար աճեցնել ցորեէն, ձիթապտուղ եւ խաղող, որ կուշտ կը պահէր տեղի բնակչութիւնը։ Զարգացած էր նաեւ ձկնորսութիւնը։

Հերակլիոս օգտուեցաւ իրենց ընձեռած հնարավորութիւնէն եւ սկսաւ կապեր հաստատել տեղի ազնուականութեան հետ. օրինակ անոր տղան ամուսնացած էր Ափրիկէի հողատերերէն մէկուն աղջկան հետ.^[22]։

Ապստամբութիւնը ընդդէմ Փոկասի Խմբագրել

608 թուականին Հերակլիոս Աւագի գլխաւորութեամբ Ափրիկէ նահանգը ապստամբեց Փոկաս կայսին դէմ^[22]^[23]։ Պատմիչներըկը նշեն, որ հիմնական պատճառը Փոկասի կողմէն Մորիկի սպանութիւնն էր, սակայն պատմաբանները կը համարեն, որ կար նաեւ սառ դատողութիւն։ Կարթագէնը կե գտնուէր մեծ հեռաւարութեան վրայ Կոստանդնուպոլսէն, եւ Փոկասի համար դժուար կլիներ զորք ուղարկել այնտեղ։ Նահանգի հարստութիւնը կրնար ֆինանսաւորել ապստամբութիւն։ Կայսրութեան պետք էր ցորեն, իսկ նահանգը բաւական հարուստ էր այդ հումքով։ Այդ նոյն ժամանակ պարիսկները կ՝ իրականացնէին լայնածաւալ յարձակում կայսրութեան վրայ, որ հիանալի հնարաւորութիւն կ՝ ըստեղծէր ապստամբութեան համար^[24]։

Ոսկէ սոլիդուս, որու վրան պատկերուած են երկու Հերակլիոսները կոնսուլներու հագուստով

Ապստամբութիւնէն ետք, Հերակլիոս Աւագն ու Կրտսերը հռչակուեցան քոնսուլներ։ Այս քայլով Հերակլիոս Աւագը կը փորձէր օրինականացնել իր կայսր դառնալու հաւակնութիւնները, քանի որ քոսնուլի կոչում ունէին միայն կայսրերը^[25]։

609-10 թուականներուն Փոկասի վիճակը կը վատթարանար։ Կայսրութեան պաշտպանութիւնը ճեղքուած էր Սասանեան Պարսկաստանի կողմէն։ Անոնք կ՝ ասպատակէին Միջագետքը, Հայաստանը, Սուրիան, Փոքր Ասիան։ Հերակլիոսին հաւատարիմ ուժերը գրաւած էին Եգիպտոսը, սլաւոննեն ու աւարները գրաւած էին Պալքաններու մեծ մասը։ Իսկ Սուրիոյ հրեաներնը ապստամբութիւն բարձրացուցած էին^[23]։

610 թուականին պարսից Շահրբարազ զօրաւարը կը մօտենար Անտիոքին։ Սակայն Փոկասին աւելի կ՝ անհանգստացնէր ապստամբները, որոնք ներխուժած էին Կիպրոս եւ Սուրիա, իսկ Հերակլիոս Կրտսերը մեծ նաւատորմով կը մօտենար մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսին։ Ապստամբները հասան մայրաքաղաք Հոկտեմբեր 610 թուականին։ Քաղաքի միակ պաշտպանները կայսին անձնական պահակախումբ էր եւ ձիարշաւներու երկրպագուներու կանաչ եւ կապոյտ խմբաւորումներէն կազմուած անկանոն ջոկատները։ Սակայն Հերակլիոսի մոտենալուն պէս կանաչ խմբաւորումն ու պահակախումբը անցան ապստամբներու կողմէն։ Մայրաքաղաքը հեշոտութեամբ ինկաւ Հերակլիոսի ձեռքը^[26]։

Հերակլիոս Կրտսերը հռչակուեցաւ կայսր, իսկ Փոկասն ու անոր շարք մը աջակիցներ սպաննուեցան^[26]։ Համաձայն պատմիչների Հերակլիոս Ավագը հրճվել էր իր որդու կայսր հռչակվելու մասին լուրերը ստանալով^[27]։ Պատմիչներու համաձայն Հերակլիոս Աւագը հրճուած էր իր որդիին կայսր հռչակուելու մասին լուրերը ստանալով։

Գնահատում Խմբագրել

Չնայած Հերակլիոս Աւագը իր ժամանակաշրջանի ակնառու զորաւարներէն էր, անոր ռազմական յաջողութիւնները բաւական համեստ էին։ Հետագայ պատմիչները անկասկած փորձած են մեծցնել անոր գործողութիւններու ազեցութիւնները, որպեսզի ապահովեն Հերակլիոս Կրտսերին մեծ նախնով։

Ծանօթագրութիւններ Խմբագրել

↑ ^1,0 ^1,1 Pas L. v. Genealogics — 2003.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847329"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847326"></a>
↑ Կամերոն, Ուորդ Պերկինս և Ուիթբի (2000), էջ. 561
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 Մարտինդալ, Ջոնաս և Մորիս (1992), էջ. 584
↑ Թեոֆիլակտ Սիմոկատա, III.1.1; խմբ. Ուիթբի (1986), էջ. 72
↑ Բաբկեն Առաքելյան, "Հայաստանի Խոշոր Քաղաքները", Հայ ժողովրդի պատմություն. հատոր. III. Երեւան. Հայզստանի Գիտությունների Ազգային Ակադեմիա, 1976, էջ. 232
↑ ^6,0 ^6,1 Cawley, Family of Emperor Heraklius
↑ Թեոֆիլակտ Սիմոկատա, II.5.9–11; (1986), էջեր. 49–50
↑ Թեոֆիլակտ Սիմոկատա, II.7.1, 7.6–11; (1986), էջեր. 51–52
↑ Թեոֆիլակտ Սիմոկատա, II.8.1–5; (1986), էջեր 52–53
↑ Թեոֆիլակտ Սիմոկատա, II.9.16–10.1, 10.4–5; (1986), էջեր. 55–56
↑ Մարտինդալ, Ջոնաս և Մորիս (1992), էջեր. 584–585, 1023
↑ Թեոֆիլակտ Սիմոկատա, II.10.6–7, 18.1–6; (1986), էջեր. 57, 68
↑ Մարտինդալ, Ջոնաս և Մորիս (1992), էջեր. 585, 1023
↑ Մարտինդալ, Ջոնաս և Մորիս (1992), էջեր. 1052–1053
↑ Գրետրիքս և Լյու (2002), էջ. 170
↑ Ութիբի (1988), էջեր. 154, 286–288
↑ Մարտինդալ, Ջոնաս և Մորիս (1992), էջ. 585
↑ Ութիբի (1988), էջ. 290
↑ Ռոբերտ Բեդրոսյան, 1985 թվականի Սեբեոսի թարգամանություն, գլուխ 6-7
↑ Կայեգի (2003), էջ. 22
↑ ^21,0 ^21,1 Կայեգի (2003), էջ. 25
↑ ^22,0 ^22,1 Կայեգի (2003), էջ. 36
↑ ^23,0 ^23,1 Թրեդգոլդ (1997), էջ. 240 Մէջբերման սխալ՝ Invalid <ref> tag; name "Treadgold240" defined multiple times with different content
↑ Կայեգի (2003), էջ. 39
↑ Կայեգի (2003), էջ. 40
↑ ^26,0 ^26,1 Թրեդգոլդ (1997), էջ. 241
↑ Հովհաննես Նիկիու, գլուխ CX, 11–13

Արտաքին յղումներ Խմբագրել

Թեոֆիլակտ Սիմոկատացու թարգամանությունը Ուիթբիի կողմից Archived 2010-06-12 at the Wayback Machine.

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q35127_citetype_Q7094076_citetype_Q33270056"_data-entity-id="Q19847326"><i_class="wef_low_priority_links">[[:en:Leo_van_de_Pas|Pas&nbsp;L.&nbsp;v.]]</i>_Genealogics<span_class="wef_low_priority_links">_—_2003.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847329"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847326"></a></div>-1] 1,0 ^1,1 Pas L. v. Genealogics — 2003.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847329"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19847326"></a>

[2] Կամերոն, Ուորդ Պերկինս և Ուիթբի (2000), էջ. 561

[PLRE584-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 Մարտինդալ, Ջոնաս և Մորիս (1992), էջ. 584

[4] Թեոֆիլակտ Սիմոկատա, III.1.1; խմբ. Ուիթբի (1986), էջ. 72

[5] Բաբկեն Առաքելյան, "Հայաստանի Խոշոր Քաղաքները", Հայ ժողովրդի պատմություն. հատոր. III. Երեւան. Հայզստանի Գիտությունների Ազգային Ակադեմիա, 1976, էջ. 232

[Cawley-6] 6,0 ^6,1 Cawley, Family of Emperor Heraklius

[7] Թեոֆիլակտ Սիմոկատա, II.5.9–11; (1986), էջեր. 49–50

[8] Թեոֆիլակտ Սիմոկատա, II.7.1, 7.6–11; (1986), էջեր. 51–52

[9] Թեոֆիլակտ Սիմոկատա, II.8.1–5; (1986), էջեր 52–53

[10] Թեոֆիլակտ Սիմոկատա, II.9.16–10.1, 10.4–5; (1986), էջեր. 55–56

[11] Մարտինդալ, Ջոնաս և Մորիս (1992), էջեր. 584–585, 1023

[12] Թեոֆիլակտ Սիմոկատա, II.10.6–7, 18.1–6; (1986), էջեր. 57, 68

[PLRE585+-13] Մարտինդալ, Ջոնաս և Մորիս (1992), էջեր. 585, 1023

[14] Մարտինդալ, Ջոնաս և Մորիս (1992), էջեր. 1052–1053

[GL170-15] Գրետրիքս և Լյու (2002), էջ. 170

[16] Ութիբի (1988), էջեր. 154, 286–288

[PLRE585-17] Մարտինդալ, Ջոնաս և Մորիս (1992), էջ. 585

[18] Ութիբի (1988), էջ. 290

[Sebeos6-7-19] Ռոբերտ Բեդրոսյան, 1985 թվականի Սեբեոսի թարգամանություն, գլուխ 6-7

[20] Կայեգի (2003), էջ. 22

[Kaegi25-21] 21,0 ^21,1 Կայեգի (2003), էջ. 25

[Kaegi36-22] 22,0 ^22,1 Կայեգի (2003), էջ. 36

[Treadgold240-23] 23,0 ^23,1 Թրեդգոլդ (1997), էջ. 240 Մէջբերման սխալ՝ Invalid <ref> tag; name "Treadgold240" defined multiple times with different content

[24] Կայեգի (2003), էջ. 39

[25] Կայեգի (2003), էջ. 40

[Treadgold241-26] 26,0 ^26,1 Թրեդգոլդ (1997), էջ. 241

[27] Հովհաննես Նիկիու, գլուխ CX, 11–13

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]